Маънавият учун турли динлар аро фарқлар муҳим  эмас, инсон қалбидаги имон нури муҳим. Бундай ёндошув кўпроқ тасаввуф ирфони соҳибларига оиддир.

Ҳар қандай бўлганда ҳам, эътиқод дилда бўлади, у инсоннинг  ўзи учундир, ибодатлар ташқи  хатти-ҳаракат билан ифодаланади, бунда инсон ҳам шахсий эътиқод  туйғусини қондиради, ҳам қайси  динда эканлигини ўзгаларга зоҳир  этади. Ибодатни адо этмасликнинг ҳам сабаби икки хил бўлиши мумкин. Бири - агар шахс ўзгалар учун бирор-бир савобли ишни бажаришни ўзи учун (ибодат доим инсоннинг ўзи учундир) бажариладиган ибодатдан ортиқ билса (албатта, бунда янглишуви ҳам мумкин). Иккинчиси, ўз шахсий ғарази йўлида ибодат ўрнига бошқа бир юмушга чалғиса. Ҳар икки ҳолатда ҳам инсон ўз келажак тақдирини хавфга қўяди. Аллоҳ олдида бунинг жавоби қандай - ёлғиз Яратганга аён. Ҳар ҳолда маънавият уйғунликка интилади, шу жиҳатдан мўъмин фақат ибодат билан қониқиб, ўзга амалларини эзгулик билан уйғунлаштиришга эътибор қилмаса, бундай инсонни маънавий баркамол дейиш қийин.

Динда эътиқод, тақво, ҳалол ва харом масалалари асосийлардан бўлиб, булар бевосита инсон маънавиятига алоқадордир. Маънавият  муайян маънода диннинг ботиний жиҳати билан туташади. Тақво маънавият белгиси бўлиб, ҳалол ризқ тақвонинг энг ўзак тушунчаси ҳисобланади. Бу масалалар хусусида келгусида яна батафсил суҳбатлар бўлади.

-фасл. Диний ақидапарастлик  ва экстремизм - диний  қадриятларнинг тоталитаризм  тафаккури руҳидаги ғаразли талқини сифатида.

Posted Ша, 01/23/2010 - 21:43 by Admin

Бизда давлат диндан ажратилган. Чунки давлат бошқариш сиёсат йўналишига, дин, эътиқод масаласи эса маънавиятга оид масаладир. Давлатда қонун бор, зарур ўринда куч ишлатилади, умуман, сиёсат инсонлар аро муомалага оид бўлганлиги сабабли турлича вазият бўлиши мумкин. Аммо маънавият кўнгил иши, инсоннинг ўз шахсига муносабати, асл моҳиятига мувофиқ айтилса, ҳар бир инсоннинг ягона Ҳақ олдидаги масъулияти масаласидир. Шу сабабли давлат ва диннинг бир-биридан ажратилганлиги мантиққа мувофиқдир. Жамиятдаги умумий маънавий савия қанча паст бўлса, бу жамиятда одамлар орасидаги муомалада куч ишлатиш эҳтиёжи ва эҳтимоли шунча юқори бўлади. Маънавий баркамоллик эса сиёсатни ҳам мўътадиллаштиради, куч ишлатувчи тузилмалар хизмати қисқариб, фуқароларнинг ихтиёрий бирлашуви асосидаги жамоат ташкилотларининг мавқеи ошиб бораверади.        

Динни сиёсийлаштиришга уриниш, нафақат инсонлар жамиятига  нисбатан, балки Аллоҳ олдида ҳам  энг оғир жиноятдир. Чунки бунда инсоннинг Ҳаққа эътиқоди бир гуруҳ кимсаларнинг сиёсий ғаразлари йўлида воситага, хавфли қуролга айлантирилади. Сиёсат юқорида ҳам таъкидлаб ўтилганидек, инсонлар аро муносабатларга, яъни фақат шу ёруғ дунёга алоқадор ҳодиса, дин эса Аллоҳ билан унинг бандаси бўлмиш инсон орасидаги муносабатларга доирдир. Бир инсоннинг Аллоҳга бўлган имон-эътиқодини ўзга биров ўзининг бошқаларга қарши амалга оширмоқчи бўлган бирор-бир ғаразли нияти йўлида воситага айлантиришга уринса, у икки карра жиноятга қўл урган бўлади. Биринчидан, муайян инсон шахсига қарши жиноятга йўл қўяди, чунки бир инсон иккинчи инсонни ўз ғаразлари йўлида воситага айлантиришга ҳаққи йўқ. Ер юзидаги барча мавжудот инсон учун восита, аммо ҳеч бир инсон ўзга инсонлар учун восита, қурол деб қаралиши мумкин эмас. Иккинчидан, ўзга инсоннинг Аллоҳга бўлган имонини ўз ғарази йўлида воситага айлантиришга уринган зот Аллоҳ олдида ҳам оғир гуноҳга ботади. Бундай одам, исломий нуқтаи назардан, нафақат мўминлар сафидан чиқади, балки у оддий мунофиқ даражасидан ҳам тубанлашади. Чунки оддий мунофиқ ўзи сидқидилдан мўмин бўлмаган ҳолда фақат одамлар кўзига ўзини диндор қилиб кўрсатишга уринади, холос. Ўзгалар эътиқодидан ўз ғарази йўлида фойдаланмоқчи бўлиб, улар орасига диний асосда низо солишга уринган кимса эса Аллоҳ олдида мунофиқдан ҳам, мушрикдан ҳам бадтар куфрга йўл қўяди, дейиш мумкин.

“Таассуфки, баъзан ислом дини ва ислом фундаментализми  ҳақида гапирганда бу икки тушунчани бир-бирига аралаштириб юбориш ҳоллари учрамоқда”, деб ёзади Президент[1]. Ислом дини – Аллоҳнинг дини, “ислом фундаментализми” эса тор бир гуруҳлар томонидан мусулмонларнинг диний ақидаларини ўзларининг муайян сиёсий мақсадларига бўйсундириб “талқин” этишлари. Бу “талқин”лар асосида сиёсий фаолият бошланса, ислом экстремизми келиб чиқади. Аллоҳнинг китобидаги оятларни муфассирлар турлича тафсир қиладилар, пайғамбаримиз ҳадислари ҳам турлича талқин этилиши мумкин, чунки инсонларнинг масалаларга ёндошуви турлича. Аммо ўз талқинини энг тўғри деб даъво қилиб, фикрига қўшилмаганларни ислом номидан қоралаш, хатто кофирга чиқаришга уриниш, камида ўзга инсонга зулм даражасига кўтарилган такаббурликдир.

Динни экстремистик талқин этувчи гуруҳлар инсоният тарихида қадимдан маълум, аммо улар доимо озчиликни ташкил этишган. Бир ҳақиқатни очиқ тан олиш керак, ХХ аср диний экстремизми ижтимоий-сиёсий йўналишдаги ўта экстремистик ҳаракат бўлмиш марксизмдан, айниқса, унинг ижтимоий террор йўлини дастуруламал қилиб олган ленинча-большевикча кўринишидан жуда кўп нарсани ўзлаштирди. Большевикларнинг аввал собиқ Россия империяси ҳудудида, кейинроқ «социалистик система» аталмиш кенгроқ ҳудудда вақтинча ҳукмдорликни қўлга киритиши, айтиш мумкинки, "«инқилобий йўл»нинг ёлғон «имкониятлари»га маҳлиёликни кучайтириб юборди. Бунинг устига ғоявий жиҳатдан динга душманлик эълон қилган коммунист ақидапарастлар муайян ғаразлар билан ўзлари ҳукмрон бўлмаган ўлкалардаги «инқилобий ислом» тарафдорларини доимо ҳам зимдан, ҳам очиқ сиёсатда қўллаб келдилар. Бугун ҳам бундай кучлар йўқ эмас.

4-фасл. Ёш авлодни миллий  маънавиятимиз анъаналари  руҳида тарбиялаш  - улар онгини турли  ғаразли "оқимлар"  таъсиридан ҳимоялашнинг  энг самарали йўли.

Posted Ша, 01/23/2010 - 21:43 by Admin

Эътиқод маънавиятнинг ўзак томири. Эътиқодсиз кишида маънавият бўлмайди, ташқи маданий кўриниш, ҳатто анча-мунча билим ҳам бўлиши мумкин, аммо мағзида маънавият бўлмайди.

Кишида умуртқа  поғонаси шикастланган бўлса, ундай  инсон гавдасини тик тутиб  тура олмайди. Маънавий олам учун эътиқод ҳам шундай бир нарсадир. Коммунистлар олға сурган ғояларга халқ озми-кўпми ишонган, умид боғлаган даврда Совет давлати анча-мунча ўсди, ривожланди. “Коммунизм” ғоялари пуч нарса экани маълум бўлиб қолгач, аста-секин бу тузум ич-ичидан емирила бошлади ва охири барбод бўлди. Шунинг учун ёлғон ғояларга ишониш, ўйлаб топилган ақидаларнинг этагини тутиш яхшиликка олиб бормайди. Эътиқод масаласи - жиддий масала. Тарихда турли ёлғон пайғамбарлар кўп бўлган. Улар охир-оқибат бебурдликка маҳкум бўлганлар. Башарият, эл, халқ қабул қилган Олий ҳақиқатлар эса асл маъноси билан илоҳий, азалий ва абадий манбага эгадир. Ислом динимиз ана шундай илоҳий иноят ҳисобланади. Бизни 70 йил бу эътиқоддан қайтаришга уриндилар, жазоладилар, масхараладилар, тақиқладилар. Бари бефойда бўлди. СССРда мафкуравий тазйиқ кучайган сари, жаҳонда исломнинг нуфузи ошиб борди. Америка, Европа, Австралияга ислом дадил кириб бормоқда. Марксист даҳрийлар исломни араб босқинчилиги билан боғламоқчи бўлдилар. Наҳот 1400 йил аввалги босқинчилик асорати шунча кучли бўлиши ақлга тўғри келса? Александр Македонский, Чингизхон, чор Россияси олиб келган эътиқодлар қани? Ҳақиқат бошқа нарса, босқинчилик бошқа.

Имом Бухорий  каби улуғларимиз бировнинг тазйиқи  билан мусулмон бўладиган шахслар  эмасди. Улар ҳақиқат фидойилари эди.

“Ло икроҳа фи-д-дин”, яъни “динда зўрлаш йўқ” дейилган. Аввало, исломда тадрижийлик мавжуд, Муҳаммад (САВ)га нозил этилган илоҳий китобда  ўзидан аввалги китоблар ва барча  пайғамбарлар, жумладан, Мусо ва Исо  алайҳиссаломлар тўлиқ эътироф этилади ва барча пайғамбарларнинг ҳурмати баробар эканлиги таъкидланади. Қолаверса, маънавият аҳли учун юзта мусулмонлик даъвосини қилувчи риёкордан битта эътиқодли даҳрий ёки бутпараст афзал. Аждодларимиз бизга шундай таълим беради. Масалан, Амир Хусрав Деҳлавий “Ширин ва Хусрав” достонининг “Дар фазилати ишқ” бобида ёзади:  

Ба ишқ гар  бутпарасти, дин-т пок аст,

Ва-гар тоат куни би ишқ хок аст.[1]

(Сен ишқда  бутпараст бўлсанг - дининг пок,

Агар ишқ бўлмаса, тоат эрур хок.)  

Пайғамбаримиз учун ватан ва имон тушунчалари бир-биридан  ажралмас эди. Маккадан Ясрибга ҳижрат қилиш ул жанобнинг имонларини янада  бақувват қилди. Бугун ҳам хориждаги  биродарларимизнинг кўпчилиги учун имон ва Ватан меҳри бир-бирини қувватлаб турибди, зеро Ватанига тош отган кимсалардан имон умиди ҳам беҳудадир.

Маърифат йўллари  беҳисоб. Биз имон ҳақида гапирдик. Аммо имон даражалари ҳам ҳар хил: тақлидий имон бор, унга ибрат босқичида  эришилади, агар уни илм билан мустаҳкамланмаса, оқибати яхши бўлмаслиги мумкин, чунки бундай инсонлар ишонувчан бўладилар, бугунги мураккаб дунёда макр тузоғига тушиб қолишлари хавфи бор. Ибрат ва илмдан ташқари, миллий маънавиятимиз анъаналарида риёзат ва меҳр йўллари ҳам маърифатга оид ҳисобланади. Инсон руҳи Борлиқ ҳақиқати билан доимий уйғунлигини сақлаши учун ибрат ва илм, риёзат ва меҳр маърифати уни бир зум тарк этмаслиги талаб этилади, айни шулар кўнгил кўзгусини пок тутиб туради. Ўз навбатида Борлиқ ҳақиқатини англаб етишнинг ҳам ўз даражалари борки, улар улуғ маънавий қадриятлар – Ватан, Шахс, Миллат, Адолат, Ҳақиқат аталмиш силсилада ифодасини топади. Буларнинг ҳар бири ҳақида Ўзбекистон Президенти асарларида келтирилган қимматли фикр ва мулоҳазалар таҳлили алоҳида тадқиқотларга мавзу бўла олади. Биз ҳозирча фақат баъзи энг умумий мавзуларга қисқача тўхталиб улгурдик. Яна кўп масалалар ҳақида баҳс ҳали давом этади. Аммо барибир маънавият хусусидаги баҳс инсон ҳаёти давомида тугамайди. Дин ва маънавият нисбати ҳақидаги суҳбатнинг хулосаси шуки, динни сиёсийлаштиришдан қочиш, унга буюк маънавий қадрият сифатида ёндошиб, ёшларимиздаги эътиқод эҳтиёжини айни шу йўналишда, Президентимиз “жаҳолатга қарши маърифат”деб чиройли ифодалаган маънода ботиний қудратга, маънавий камолот сари етакловчи боқий қувватга айлантириш учун бутун имкониятларни сафарбар қилмоғимиз зарур.

[1]          Амир Хусрау Дихлави. Ширин и Хусрау. М.-«Наука»-1979, с.40

‹ 3-фасл. Дин ва маънавият. Умумий ва фарқли жиҳатлар. Мундарижага 6-боб. Маънавият, сиёсат ва ахлоқ. ›

• Milliy ma'naviyat:
• Milliy manaviyatimiz asoslari
• Мулоҳаза қолдириш учун сайтга киринг

А. Тарбия йўналишлари: Эътиқод тарбияси.

Posted Пай, 01/28/2010 - 22:37 by Admin          

 Ёш авлод  маънавий тарбиясини қандай қилиб  самарали ташкил этиш мумкин. Бунинг учун, аввало, “маънавий баркамол инсон” деганда нимани тушунамиз, шуни аниқлаб олишимиз лозим. Маълумки, шахс маънавияти анчагина мураккаб моҳият бўлиб, унинг турли жиҳатлари, қирралари, маънавий камолотнинг турли поғоналари ҳақида сўз юритиш мумкин. Уларнинг ҳаммасини бирдан қамраб олиш қийин, шунинг учун шахс маънавиятининг энг асосий жиҳатлари - имон, илм, масъулият ва меҳрга биринчи навбатда эътибор қаратиш лозим. Буларнинг ҳар бири ўз вақтида миллий маънавиятимизнинг тарихан шаклланиш жараёнида буюк аждодларимиз томонидан мукаммал ишлаб чиқилган. Агар қайсибир инсонда ушбу асослардан бири оқсайдиган бўлса, бундай инсон маънавий баркамолликдан мутлақо узоқ бўлади.         

 Аввало, бугунги  кунда маънавий тарбия соҳасида  эътиқод тарбияси биринчи даражали аҳамиятга эга эканлигини жиддий англаб етишимиз керак. Миллиймаънавиятимизнинг шаклланишида ислом маърифатининг беқиёс аҳамияти ҳақида Президнтимизнинг фикрлари билан олдинроқ танишиб ўтдик. Шу ўринда диний тарбия ва маънавий тарбиянинг энг ҳассос жиҳатларидан бўлмиш  эътиқод тарбияси ўртасидаги умумий ва фарқли томонларга эътибор қаратиш зарур. Маълумки, диннинг ботиний ва зоҳирий жиҳатлари бор. Бунда ботиний жиҳати имон бўлса, зоҳирий жиҳати ибодатлардир.  Маънавий тарбияда имон-эътиқод муҳим ўрин тутади, аммо ибодатлар масаласи диний тарбия тасарруфидаги юмуш бўлиб, бу соҳанинг ўз одамлари бор. Бугунги дунёда асосан давлат диндан ажратилган ва ижтимоий таълим-тарбия жараёни ҳам диний тарбияга аралашмайди. Чунки диний тарбия, биринчидан, албатта муайян динга тааллуқли бўлади ва ушбу динга бевосита алоқадор муассасаларда ушбу диннинг масъул ходимлари томонидан амалга оширилади. Масалан, мусулмонларни ислом дини руҳида тарбиялаш мусулмонлар диний идораси, масжид ва мадрасалар, ислом уламолари томонидан муайян доира ва тартибда олиб борилади. Бу соҳада ота-оналарнинг ҳам ўз махсус билим ва салоҳияти даражасида фарзандларга таъсири бўлиши мумкин. Ёки христиан (масалан, православ) диний эътиқодида бўлган оилаларда ҳам фарзандлар шу дин ақидалари руҳида тарбияланиши мумкин.         

 Эътиқод тарбияси диний тарбияни инкор этмайди ва айниқса, собиқ Шўролар даври атеистик тарбияси сингари асло диний эътиқодларга қарши курашишни мақсад қилиб қўймайди. Эътиқод тарбиясининг биринчи принципи ҳар бир ёруғ жаҳонга келган инсон ўзи хоҳлаган эътиқод тизимини эркин танлаш ҳуқуқига эга ва унга шу имконият берилиши керак. Ҳар бир инсон муайян диний эътиқод тизимини танлаши ёки бирор-бир динга эътиқод қилмаслиги, яъни атеистик ёки материалистик эътиқод эгаси бўлиши мумкин.         

 Эътиқод тарбиясининг  иккинчи асосий принципига ўтишдан олдин Россия мусулмонлари муфтийлар Кенгаши раиси жаноб Равил Гайнуддин ҳазратларининг “Бугунги Россияда ислом” китобидан бир иқтибос келтирсак: “(Бугунги кунда) исломнинг инсон ҳақидаги, мусулмон шахси ҳақидаги таълимотини ёритувчи адабиётнинг етишмаслиги айниқса яққол сезилиб қолмоқда. (Бугунги) Россиянинг ўзига хос шароитларида у (яъни мусулмон киши) қандай яшаши ва хатти-ҳаракатда бўлиши керак, ҳар қадамда дуч келаётган муаммоларга қандай муносабат кўрсатиши керак. Ушбу масалаларни ҳал қилиш бугунги илоҳиёт фанининг биринчи даражали вазифаларидандир.”[1]Муфтий ҳазратлари қўйган масала, бизнинг назаримизда, нафақат ислом илоҳиётининг, балки, кенгроқ маънода олганда, бугунги кун ёш авлод маънавий тарбиясининг ҳам ўзак муаммосидир.        

 Демак, эътиқод тарбияси маънавий тарбиянингўзак қисми бўлиб, шахс маънавиятининг асосий таркибий жиҳатларидан биринчиси имонгатааллуқлидир. Маънавият нуқтаи назаридан имон тақлидий ёки таҳлилий бўлиши мумкин. Тақлидий имон эгаси ўйлаб, бош қотириб ўтирмайди, унинг назарида эътиборли бирор одам нима деса, шунга ишониб, “хўп” деб кетаберади. Бундай имон эгасини йўлдан адаштириш жуда осон, чунки у ўйлашни, бир муаммони жиддий ўрганишни ёқтирмайди. Турли бузғунчи оқимлар айни шундай илмсиз имон эгаларидан усталик билан фойдаланишлари мумкин. Таҳлилий имон эгаси бир нарсага шундоққина ишониб қўя қолмайди, балки ўзи мойил бўлган эътиқод тизимини илмий асосда обдон ўрганади, китоб ўқийди, ўқиганда ҳам мантиқан таҳлил қилиб, бошқача қарашлар билан жиддий қиёслаб ўқийди, ҳар томонлама мулоҳаза қилиб кўради ва тўлиқ ишонч ҳосил қилгач, ўз ҳаётини ўзи танлаган ва моҳиятан англаб етган эътиқод тизими асосларига мувофиқ қуришга ҳаракат қилади, ҳар бир хатти-ҳаракатини шунга қараб белгилашга уринади. Демак, эътиқод тарбияси дегандаболани (инсонни) муайян эътиқодга мойил қилишга ёки муайян ибодатларни қандай бажаришга эмас, балки ҳар бир ёшни ўзи эркин танлаган эътиқодига илм ва масъулият руҳида ёндошишга ўргатишни тушуниш керак бўлади. Инсонда эътиқод бўлмаса, унда тайинли, залворли мақсад ҳам бўлмайди. Инсон ўз олдига катта бир мақсад қўйиб, уни амалга ошириш йўлида астойдил, масъулият билан ҳаракат қилмас экан, бундай одам ҳаётда ўзига ҳам, яқинларига ҳам, жамиятга ҳам тайинли фойдаси тегмайди, онгли шахсга айланмайди, оддий биологик мавжудот сифатида ётиб-туриб, топганини еб-ичиб ўтиб кета беради, ёмон ниятли одамнинг қўлига тушса, уни ҳар йўлга бошлаши, жиноятга шерик қилиши ҳам мумкин. Тақлидий имон бу ўринда фойда бермайди, қайта ишни бадтар чигаллаштириши эҳтимол. Бугунги кун бизнинг юртимизда эмас, балки бутун жаҳонда эътиқод тарбияси ўта долзарб муаммога айланганлигининг асл илдизи шу ерда.