Творчество М. Танка

10

Змест

Уводзіны…………………………………………………………… – с. 2

1 Услаўленне справядлівасці і барацьбы за свабоду ў казцы “Сказ пра Вяля”……………………………………………………………….. – с. 3

2 Ідэя жыватворнай сілы мастацтва ў казцы “Казка пра Музыку” – с. 5

3 Маральныя праблемы і прыемы іх увасаблення ў казках “Мухамор”, “Жук і слімак”, “Казка пра мядзведзя і інш……………………….. – с. 6

Заключэнне…………………………………………………………... – с. 10

Літаратура…………………………………………………………….. – с. 10

Уводзіны

М. Танк нарадзіўся  ў цудоўным нарачанскім краі на Міншчыне 17 верасня 1912 года ў весцы Пількаўшчына. Прызнаны класік беларускай літаратуры выявіў свой талент не толькі ў творах для дарослых, але і ў творах для дзяцей, моладзі.

Першыя спробы пяра юнага паэта адносяцца да часу вучобы ў Віленскай рускай і Радашковіцкай беларускай гімназіях.

М. Танк з самага пачатку творчага шляху адчуў душэўную патрэбу пісаць для дзяцей. Такі напрамак у творчасці стаў грамадзянскім абавязкам пісьменніка. У часы  суровага змагання на заходнебеларускіх барыкадах паэт-рэвалюцыянер стварыў мноства цудоўных казак, што захапляюць юных чытачоў і сення. Першыя яго творы для дзяцей з’явіліся ў 1937 г., але і да гэтага ў некаторых вершах паэта ўжо гучала тэма дзяцінства. (Песня кулікоў, 1936 г.).

У 1930-я г.г. у перыядычным друку Заходняй Беларусі з’явіўся шэраг казак і вершаў М. Танка, адрасаванных моладзі. Яны друкаваліся ў часопісах “Беларускі летапіс”, “Снапок” і “Калоссе”. М.Танк нездарма звярнуўся да жанру літаратурнай казкі, выкарыстоўваючы пры гэтым фальклорны сюжэт. Казкі, легенды, паданні, у большасці пачутыя ім яшчэ ў дзяцінстве ад матулі, ад дзеда, які быў цудоўным апавядальнікам, пазней сталі найважнейшым падмуркам развіцця літаратурных здольнасцей паэта, яго самабытнага творчага голасу. У 1939 г. М. Танк у дзенніках адзначаў, што беларуская народная казка можа служыць багатай крыніцай цікавых тэм для оперы і балета.

Разнастайныя па тэматыцы і мастацкіх асаблівасцях творы М. Танка для юных чытачоў цесна звязаны з фальклорам. Паэт творча перапрацоўваў народныя сюжэты, а таксама ствараў свае арыгінальныя палотны, у якіх зноў жа выкарыстоўваў традыцыі фальклору ў фабуле, мове, абмалеўцы вобразаў [2, c.267-269].

1        Услаўленне справядлівасці і барацьбы за свабоду ў казцы “Сказ пра Вяля”

Вершаваная казка “Сказ пра Вяля” напісана ў 1937 г. паводле народных паданняў і легенд. Гэта была першая спроба паэта-рэвалюцыянера выкарыстаць багаты народны эпас для прапаганды ідэй народнай рэвалюцыі.

Галоўны герой казкі Вяль. Нараджэнне, сіла і смерць Вяля – гэта свет фантастыкі. Але М. Танк умеў цесна спалучаць фантастычнае, казачнае з сапраўдным, рэальным і тым самым больш дзейсна ўздзейнічаць на розум і сэрца дзіцяці. Спалучэнне рэальнага і фантастычнага дазволіла М. Танку стварыць уласную мастацка-філасофскую мадэль света, у цэнтры якой знаходзіцца ў мірным жыцці селянін-працаўнік, у часы ліхалецця – воін, абаронца пакрыўджаных.

У “Сказе пра Вяля” М. Танк казачную гісторыю напоўніў значным сацыяльным зместам.

У “Сказе пра Вяля” адчуваецца сапраўднае рэалістычнае жыцце. Аўтар паказвае, што селянін Скіба чатыры дні да істомы араў сахой князева поле, а калі ад каня засталіся толькі грыва ды хвост, ен мучыцца на сваім камяністым загоне.

Вяль з’явіўся на свет незвычайным чынам: селянін Скіба выараў яго з баразны: “вывернуў у баразну дупляватае дрэва старое, а ў дупле, у траве, на сухім палыну – дзіце жаласна плача малое” [4, c.148]. Гэтая істотна важная дэталь падкрэслівает крэўную роднасць асілка са сваей зямелькай-маці. Рос Вяль таксама незвычайна і за некалькі гадоў перарос каноплі ў агародзе. Выключная фізічная сіла героя здзіўляла свет, яна і ў працы, і ў бітве прыносіла карысць народу. На працягу ўсяго твора казачны асілак умешваецца ў жыцце сялян. У малым узросце Вяль дапамагаў бацькам па гаспадарцы, а калі падрос пайшоў змагацца са злом. У адрозненне ад гераічных казак ці былін, у М. Танка зло персаніфікуецца, чно выступае ў абліччы спрадвечных крыўдзіцеляў народа – паноў і іх памагатых.Ад злога князя сяляне гатовы хоць на край зямлі сысці. Вяль паказвае ім правільны шлях: трэба жыцце перарабіць. З гэтай мэтай Вяль арганізуе народнае войска на барацьбу з князем. Барацьба Вяля і яго войска з князем – гэта таксама і змаганне працоўнага народа за справядлівасць і годнае жыцце: “Усе радзяць, калі князя яны зломяць, // Калі межы-абручы з зямлі сарвуць, - // Колькі будзе ў іх пшаніцы і саломы, // Як яны свабодна зажывуць!” [4, c.152].

Услаўленнем слаўнай перамогі Вялевага войска гучаць радкі другой часткі паэмы, якія вельмі нагадваюць апісанне бітвы ў “Слове аб палку Ігаравым”:  “Як зайгралі косы юрачку стальныя,// Узнялі коні капытамі крыжачок, // Як лявоніха пад сосны баравыя // Лапцем шэрым узмяцеліла пясок! – // Адступаць пачала князева дружына // Ў даль вячэрную палеў, назад.” [4, c.154].

Князь з дружынай не адолеў у чэснай бітве войска волата Вяля. Але хітрыя князевы слугі багатымі дарамі і абяцанкамі здолелі раз’яднаць Вялеву дружыну. Дружыннікі пачалі спрачацца, забыліся на свій боль і разышліся хто куды. Не скарыўся толькі адзін Вяль. Не паквапіўся асілак нават на вялікія грошы, не адмовіўся ад пачатае справы і назаўседы застаўся ў памяці народнай як сімвал нязломнага барацьбіта за праўду.

Князева дружына шукае Вяля і, знашоўшы яго ў час сну, губіць героя. Смерць героя пад цяжарам дрэў, што былі падсечаны, каб калі вецер-ліха прачнецца, яны ўпалі на Вяля і загубілі яго (“наваліўся бор на волата гарой”), паказвае, што не так легка знішчыць народнага заступніка.

Пра мужнага Вяля песняры спяваюць песні. Паслухаў песню пра Вяля стары Скіба і сказаў: “Нам пара зноў сілы новыя збіраць, // Тапары і косы адвастрыць ізноў нам, // Каб з зямлі гаротнай путы пазрываць!” [4, c.155]

Гэта быў заклік да дзеяння, зразумелы тагачаснаму чытачу. Казка выхоўвае нянавісць да прыгнятальнікаў, любоў да людзей працы, жаданне змагацца за народнае шчасце [2, c.258-259].

У “Сказе пра Вяля” паэт услаўляе самаахвярнасць і неўміручасць барацьбіта за народ: “Яго сэрца крыгі часу не сатруць;// Ен у шуме ветру, у калоссях жыта, // Як жывы гавора перазвонам струн…” [4, c.156].

2        Ідэя жыватворнай сілы мастацтва ў казцы “Казка пра Музыку”

“Казка пра Музыку” была напісана М. Танкам у 1938 г. на аснове шырока распаўсюджанай у народзе легенды пра музыку.

Праблемы, закранутыя аўтарам у “Казцы пра Музыку”, з’яўляюцца для чалавека спрадвечнымі актуальнымі філасофскімі пытаннямі пра сэнс чалавечага быцця. Лёс галоўнага героя Музыкі – гэта не толькі прыклад сапраўды патрыятычнага, альтруістычнага служэння народу і Бацькаўшчыне, але і пошук духоўных асноў, якія дазваляюць людзям выжыць у самых складаных сітуацыях, рэалізаваць свае здольнасці і талент.

Галоўны герой казкі – сірата Музыка: “У лапціках лазовых хлопчык невялікі”. Калі Музыка грае, здаецца, што грае сама зямля, радзіма працавітых, мужных людзей, якія камяністую ніву засяваюць потам. Песня гэтага мастака-чарадзея “Сілы шмат давала, // Шмат будзіла ў сэрцы надзей, // Беднякоў і сірот сагравала…” [5, c.89].

Цар, які пачуў пра Музыку, захацеў, каб цудоўныя напевы жалейкі былі толькі яго ўласнасцю, каб Музыка са сваёй жалейкай служылі толькі яму. Цар загадаў слугам прывесці Музыку ў палац. На іх прапанову “адкупіць жалейкі чары разам з песнямі жывымі” Музыка катэгарычна адказаў: “Я жалейкі не прадам ні цару, ні вам ніколі” [5, c.90]. Хлопчык-сірата не прадае сваю музыку ні за якія грошы. Гэта духоўна ўзвышае героя, надае яму якасць высокага маральнага эталона. Музыка становіцца сімвалам жыццястойкасці, прыкладам моцы духу [1, c.273-274].

У “Казцы пра Музыку” М. Танк асэнсоўвае важную для кожнага творцы праблему мастака і мастацтва, вырашэнне якой дазваляе яму вызначыць сваё творчае крэда. Без музыкава грання “не чуваць ніякіх песняў, не смяюцца людзі”, таму вяртанне хлопцу жалейкі становіцца агульнанароднай задачай.

Супраць несправядлівасці, якую твораць цар і яго слугі, узняліся магутныя Волат, Асілак, Араты і Вяль, былінныя героі, якія ўвасабляюць сілу, магутнасць, справядлівасць народа. Да гэтага кожны з былінных герояў займаўся сваёй звычайнай справай: Вяль разганяў дратаванай пугай статак цемных хмар, Волат крышыў горы, раўняў іх з далінамі, Асілак віў пяньковыя аборы, каб нарабіць пецель для знішчэння пералетных птушак, што апусташаюць калоссе, вырашчанае Аратым. Яны пераадольваюць усе перашкоды, шукаючы і вызваляючы ўкрадзеную царскімі пасламі жалейку. Цар і яго войска выпраўляюцца ў дарогу і гінуць у бітве з быліннымі героямі. Дапамаглі адшукаць жалейку дзікія гусі.

Фальклорная аснова твора паглыбляе ідэйна-мастацкую задачу ўслаўлення непадкупнасці сапраўднага мастацтва і непераможную сілу народнага духу [2, c.259-261].

3        Маральныя праблемы і прыемы іх увасаблення ў казках “Мухамор”, “Жук і слімак”, “Казка пра мядзведзя і інш.

У сваіх казках М. Танк закранаў розныя маральна-этычныя праблемы (“Мухамор”, “Казка пра Мядзведзя”, “Жук і слімак”, “Конь і Леў”, “Галінка і верабей”, “Ехаў бай і інш.)

Уменне адкрываць дзецям новае выявілася у казцы “Мухамор”. Узяўшы за аснову матывы казак жывельнага эпасу, М. Танк стварыў арыгінальны твор.

У казцы “Мухамор” (1937) высмейваецца хвалько Мухамор, які лічыў, што “мог бы смела быць паслом, або нават і царом”. Упэўнены, што роўнага па прыгажосці яму ў лесе няма, ён выхваляўся: “Боты, гузікі гараць, - // Яму пары не дабраць// Пад ялінай, пад сасной// Ні багаццем, ні красой” [5, c.5].

Ганарлівы, самаўпэўненны франт-мухамор здзівіў жыхароў леса сваім самахвальствам і тым настроіў усіх супраць сябе. Ён так заганарыўся сваім пышным адзеннем і ўяўным розумам, што гатоў адрачыся ад сяброў, ад калектыву.

Аднак калі ў лес прыйшлі дзеці, усё стала на сваё месца: яны пазбіралі добрыя грыбы, а мухамор – “дзяцюк на цэлы свет” – нікому не спатрэбіўся [1, c.270]. Адзінокі Мухамор засумаваў, яму няма з кім у бары нават пагаварыць. Авадні ж і камары звоняць на ўвесь бор, “Што ёсць грыб – такі дурны // Мухамор, эх Мухамор!..”

Казка без надакучлівага маралізавання выхоўвае ў малых пачуццё таварыскасці, калектывізму, сціпласці, вучыць юных чытачоў рэальна ацэньваць сябе і не выхваляцца перад іншымі [2, c.262].

У  “Казцы пра Мядзведзя” (1937) багатая сістэма вобразаў. Сярод дзеючых асоб твора ёсць не толькі мядзведзь, але і такія драпежнікі, як воўк і ліса, прысутнічае і сімвал Беларусі – зубр, а таксама паказаны казёл, зайцы, вавёрка, варона, сарока, певень, цецерукі, дзятлы, нават шэршні ды асвянкі. Твор напісаны ў традыцыях беларускіх народных казак, у якіх жывелы і птушкі з’яўляюцца алегарычнымі вобразамі. Яны хоць жывуць і дзейнічаюць па законах свайго свету, але маленькія чытачы ўспрынімаюць стасункі лясных істот як падобныя да складаных адносін людзей у грамадстве. У традыцыйна фальклорном плане паказаны і галоўны герой казкі Мядзведзь. З гумарам асуджаецца ў казцы гультайства, прыстасавальніцтва Мядзведзя. Ён паўстае перад чытачом хітрым прайдзісветам, які вырашыў знайсці жонку працавітую і з добрым пасагам, каб і надалей гультаваць і быць сытым зімой: “Эх, важныя дзеўкі,// Былі б гаспадыні, // Каб мелі каўбасаў, // Курэй, саланіны. // Нашто і шукаць бы // што недзе другое, -// Было б у Мядзведзя // Жыццё залатое” [5, c.10].

Мядзведзевы сваты воўк і ліса змаглі знайсці выгадную нявесту – нястомную ў працы вавёрачку.

Такі мезальянс выклікае не толькі смех: вялізны і дужы Мядзведзь, які толькі ўмее добра скакаць пад гукі лясных музыкаў, хоча жыць за кошт маленькай вавёрачкі. Канфлікт казкі вырашаецца ў традыцыях народнай маралі: хітрасць пакарана. Калі касалапы з’еў вавёрчыны запасы і занудзіўся, дык знайшоўся цыган, які змог яго вылечыць ад ляноты і гультайства. “Лячыў цыган// Брагай-сівухай да рана;// Яшчэ паіў зеллем// Салодкім, як мёдам, // Спаіўшы, Мядзведзя // Прыкуў да калоды. // Пазней яму ўсыпаў// Бярозавай кашы, // Павёў яго цешыць// Людзей на кірмашах.» [5, c.15-16].

Мядзведзь цудоўна асвоіў працу скамароха, цешыў людзей на кірмашах, за што атрымліваў жаданыя ласункі. У казцы паказана, што праца здольная змяніць характар чалавека. Аўтар таксама акцэнтуе ўвагу на пэўных заганах, ухваляе працавітасць, жаданне жыць з плёну сваёй працы, гатоўнасць да ўзаемадапамогі. Аўтар паэтызуе свет, але разам з тым даводзіць дзецям, што ў паўсядзённым жыці прысутнічаюць не толькі дабрыня, любоў і пяшчота, але і сум, зайздрасць, гультайства, зласлівасць – усё тое, чаго неабходна асцерагацца [1, c.271-272].

У казцы “Жук і слімак” (1980) умоўна-казачная форма цесна спалучана з рэалістычна-праўдзівым адлюстраваннем рэчаіснасці. Аўіар, звяртаючы швагу на няўдзячнасць жука, засцерагае і всаіх чытачоў ад падобнай рысы характара. “Забыўся пра нягоды,// І не на ўме жуку,// Што абяцаў паднесці// Ён хатку слімаку” [5, c.56].

Паказ рэальнага канфлікту канцэнтруе ўвагу на станоўчым жыццёвым вопыце чалавецтва, для якога характэрны ўзаемадапамога, удзячнасць, падтрымка і выручка ў складаных сітуацыях [1, c.276].