Педагогиканын турлору

2 болум. Педагогиканын жалпы түшүнүктөрү

2.1. Педагогиканын негизги категориялары

Педагогиканын жалпы түшүнүктөрү (категориялары) – тарбиялоо, окуу, окутуу, билим берүү, педагогикалык процесс. Мына ушул ж. б. педагогикалык түшүнүктөрдүн мазмуну стабилдүү (туруктуу) эмес. Категорияларда аларда белгиленүүчү чындыктуу кубулуштардын өзгөрүүлөрү жана илимий ойдун ар бир кубулуштун маани-маңызына тарап жайылышынын даражасы чагылдырылат. Kөп педагогдор (П. Г. Редкин, А. Н. Острогорский, Л. Н. Толстой ж. б.) өз эмгектерин түшүнүктөрдү анализдөөгө жана аларга аныктама берүүгө, алардын арасындагы өз ара байланыштарды мүнөздөөгө арнашкан. Педагогикалык түшүнүктөрдүн системасын иштеп чыгуу, тиешелүү аныктамаларды жана терминдерди тактоо иши улантылып жатат; ошондой болсо да педагогиканын категорияларын азыркыча түшүнүп кабылдоого мүнөздүү болгон негизги тенденциялар ачык болду.

Тарбиялоо, сөздүн кең маанисинде – өсүп-өнүгүүгө таасир этүү жана ошол таасирдин натыйжасы. Адамды анын бүткүл өмүрү (турмушу) тарбиялайт деген ойдун мааниси да дал ушунда. Сөздүн адистик тар маанисинде тарбиялоо деп тарбиялоочунун жумушун, өсүп-өнүгүүгө максаттуу жетекчилигин жана ошол жетекчиликтин натыйжасын түшүнөбүз. Педагогикалык жетекчилик мурдагы педагогикада тарбиячынын тарбиялануучуларга түздөн түз таасир этүүсү деп эсептелинип келген. Илимий педагогика ырастоосу боюнча адамдын инсандыгы ишмердик процессинде калыптанат. Бул ишмердүүлүүк өсүп-өнүгүүгө чоң таасир этет, б. а. тарбиялайт.

Белгилүү педагогдордун эмгектеринде объективдүү социалдык кубулуш  катарындагы тарбияны атайын уюштурулган  тарбиялык жумуштан тактап айырмалоонун зарылдыгы белгиленип көрсөтүлөт. Ар бир жаңы муун жашай баштагандан тартып өзүнөн көзкаранды эмес, ага чейин эле болуп келген социалдык, идеологиялык жана экономикалык мамилелердин системасына дуушар болот. Жаңы муундун ишмердигинин мүнөзү жана жалпы шарттары барыдан мурда мына ошол коомдук мамилелер менен аныкталат. Ал көзгө көрүнбөгөн чексиз көп жактары аркылуу коомдун бардык тармактары менен байланыштуу. Мына ушул кубулуштардын бардыгы объективдүү тарбиялык процесс болуп эсептелет.

Окуу – бул түшүнүктү кыскача  билимдерди, билгичтиктерди жана көн-дүмдөрдү өздөштүрүү деп аныктоого болот. Мурда бул термин адамга гана карата колдонулуп келген болсо, азыр кибернетикалык адабияттарда ал о. эле машиналарды “окутууга” карата да пайдаланылат. Ушуга байланыштуу “окуу” түшүнүгү максаттуу аракеттердин тажрыйбасы катары бир кыйла кеңири талкууланып жүрөт.

Окутуу – сөздүн тар маанисинде, окууга жетекчилик кылуу. Кең мааниде  алганда окутуу эки жактуу процесс; ал окуу материалын берүүнү жана өздөштүрүүнү, б. а. мугалимдин ишмердигин (сабак берүүнү) ж-а окуучулардын ишмердиктерин (окуп билим алууну) ичине камтыйт.

Билим берүү – системалаштырылган билимдерди жана аларга байланыштуу  болгон практикалык таанып билүүчүлүк ишмердикти өздөштүрүү процессин жана натыйжасы.

Коомдун алгачкы өнүгүү жолунда  билим берүү өткөн муундардын тажрыйбасын үйрөнүп-билүү сыяктуу  мүнөздө болгон. Балдар айлана-чөйрөдөн белгилүү эмгек ыкмаларын үйрөнүшкөн. Эмгекти бөлүштүрүү пайда болгондон баштап айланадагы тажрыйбаны үйрөнүү функциясы өсүп келе жаткан жаш муундарды өз алдынча эмгектенип жашоого даярдоочу атайын уюштурулган ишмердиктин мазмунуна айланган.

Педагогикалык процесс улам жаңыланып туруучу  социалдык маселелерди ийгиликтүү чечүү үчүн коомдук турмуштун  бардык сферасында болуп өтүүчү тарбиялоо  менен билим берүүнүн, окутуу менен  окуунун, өзүн-өзү тарбиялоо менен  кайрадан тарбиялоонун, нукура тарбиялык ишмердик менен кеңири социалдык кубулуш катарындагы тарбиянын өз ара байланыштарын аныктап чыгып, алардын бири бирине камтылыш татаал процесстерин терең анализдөөгө туура келет. Мына ушул кубулуштарды толугураак чагылдыруу үчүн педагогикадагы категориялардын бири катарында “педагогикалык процесс” деген термин кеңири колдонулат. Педагогиканын талаптарына ылайык уюштурулган окуу-тарбиялык процесс, педагогдордун жана тарбиялануучулардын, окутуучулардын жана окуучулардын ишмердиктери жалпысынан мына ушул термин менен белгиленет. Коомдун бардык сферасында ишке ашырылуучу адамды тарбиялоо процесси жана ал процесстин жыйынтыгы инсанды социалдык жактан калыптандыруу деп аталат. Ар кандай педагогикалык кубулуштар (процесстер) өз ара бири бирине тыгыз көз карандылыкта болушат. Мектеп менен үй-бүлөнүн тарбиялык иши коомдук турмуштун бардык сферасында ишке ашырылуучу инсанды калыптандыруу процессинин натыйжалары толук эске алынган учурда гана туура уюштурулушу мүмкүн. Тарбиялоо менен билим берүүнүн бирдиктүүлүгүнө жетишкен кезде гана окутуу эң жогорку эффективдүү (тарбиялоочу окутуу) болот. Эгерде тарбиячылар балдардын жана жаштардын курактык жана жеке өзгөчөлүктөрүн толук билип, алардын өсүп-өнүгүүсүн дал ошол өзгөчөлүктөргө ылайык туура багытташса, анда натыйжалуу ийгилик (өнүктүрүүчү тарбия) жаралат.

Педагогиканын келип чыгышы жана өнүгүшү 

Педагогиканын калыптанышы турмуштук байкоолордон жалпылаштырууга карай, тарбия жөнүндөгү  ар түрдүү ойлордун айтылышынан толук  педагогикалык системаларга карай, эмпирикалык сунуштардан нукура теориялык изилдөөлөргө карай, эркинче айтылган ойлордон эксперименталдык текшерилүүчү концепцияларга карай, сапаттык анализдөө методдорун колдонуудан так (өлчөө, ченөөлөрү болуучу) сандык баалоолорго жана мүнөздөмөлөргө карай, жоромолдуу ойлор менен утопиялардан илимий алдын ала көрө билүүлөргө карай багытталып калыптанып олтурган. Көп тармактуу бул татаал процесс уланууда, азыркы педагогиканын түрдүү бөлүмдөрү бирдей өнүккөн жок. Мис.; окутуу процессин изилдөөлөрдө сандык талдоо методдору кеңири колдонулат, мында окутуунун алгоритмдери аныкталат, аны программалоонун проблемалары иштелип чыгат, бирок, тарбиялоонун методун иликтеп изилдөөдө сандык талдоо методун колдонуу боюнча биринчи гана кадамдар жасалууда. Социалдык-педагогикалык проблемаларды изилдөөдө тарбиялоо теориясы билим берүү теориясынан бир кыйла алдыда.

2.2. Советтик педагогиканын пайда болушу жана өнүгүшү

В. И. Ленин  элге билим берүүнүн, маданияттын  жана агартуунун өзөктүү проблемаларын  иштеп чыгып ишке ашырууга түздөн-түз өзү катышкан. Педагогиканын теориясынын өнүгүшү анын саясатка байланышы, пролетариаттын маданий мурастарына жана эски мектепке болгон мамилеси жөнүндөгү, коммунисттик моралда тарбиялоонун мазмуну жана методдору жөнүндөгү, жалпы билим берүүчү мектептин окуучуларын политехникалык даярдоо жөнүндөгү маселелерге түздөн-түз байланыштуу болууга тийиш эле. Мына ушул ж. б. толуп жаткан татаал суроолорго В. И. Лениндин макалалары, мугалимдердин, саясый агартуу кызматкерлеринин, жаштардын алдында сүйлөгөн сөздөрү, анын Наркомпрос кызматкерлерине берген директивалары жооп берген. В. И. Ленин жаңы коомдо окуу, тарбия жана билим берүү эскиче калуусу мүмкүн эмес, бирок алар эски коомдон калган материалга таянышы керек деп көрсөткөн. Агартуу боюнча Бүткүл россиялык 1-съезддин (август, 1918) катышуучуларына элге билим берүү тармагындагы Совет өкмөтүнүн саясатынын принциптүү негиздерин түшүндүрүп жатып В. И. Ленин “...турмуштан четтеги, саясаттан четтеги мектеп – бул жалган жана эки жүздүүлүк” деген.

Билим берүүдө улуттук, сословиелик, динге ишенүү ж. б. чектөөлөрдүн алынып ташталышы, чиркөөнү мамлекеттен жана мамлекетти чиркөөдөн ажыратуу, мектепти башкаруудагы эски сословиелик-бюрократтык аппаратты жоюу жаш муундарды окутуунун жана тарбиялоонун бардык иштерин түптамырынан кайра курууга жол ачкан. Өткөн мезгилдеги педагогиканын прогрессивдүү идеялары (билим берүүнү динге байланыштырбоо, эркек балдарды кыздар менен бирге окутуу, эмгекке тарбиялоо) ишке ашырылган; тарыхта болуп көрбөгөндөй ири маселе – мектепти таптык үстөмдүктүн куралынан коомду таптарга бөлүштүрүүнү толук жок кылуунун куралына айландырып, аны адамдын личностун тарбиялоонун куралы катарында пайдалануу ишке ашырылган.

Турмуштук муктаждык болгондуктан, жаңы мектептин  актуалдуу проблемалары РСФСР Наркомпростун илимий-методикалык комиссияларында эч токтоосуз каралып турган. Педагогика боюнча изилдөө иштери кеңири жүргүзүлө баштаган. Наркомпростун алдында коммуна мектеби, тажрыйба станциялары сыяктуу изилдөө лабораториялары уюштурулган. Аларды П. Н. Лепешинский, М. М. Пистрак, С. Т. Шацкий ж. б. башкарып, тарбиялоонун жана окутуунун жаңы методдорун иштеп чыгып, практикада текшерип турушкан.

Педагогика  боюнча теориялык ишти туңгуч советтик педагог-марксист Н. К. Крупская башкарган. Октябрь революциясынан кийин А. В. Луначарский, М. Н. Покровский элге билим берүүнүн көрүнүктүү ишмерлери менен бирдикте Н. К. Крупская К. Маркс, Ф. Энгельс жана В. И. Лениндин идеяларын активдүү пропагандалап, аларды теориялык жактан иштеп чыккан. Н. К. Крупская коммунисттик тарбиянын жана дидактиканын теориялык проблемалары боюнча иштеген, балдардын коммунисттик кыймылынын маанисин ачып көрсөткөн, саясый-агартуучулук иштердин көптөгөн орчундуу маселелерин иштеп чыккан. Педагогиканын предмети, анын философияга болгон катышы, педагогикалык ойлордун өнүгүшүнүн диалектикасы деген сыяктуу методологиялык маселелер П. П. Блонский, А. Г. Калашников, А. П. Пинкевич, Б. Б. Комаровский, И. Ф. Сводовский, О. В. Трахтенберг ж. б. эмгектеринде берилген.

Советтик  мектептин жана педагогиканын он жылдык өнүгүшүнүн жыйынтыгы А. Г. Калашниковдун редакциясында даярдалган 3 томдук педагогикалык энциклопедияда (1927–1928) чагылдырылган.

КПСС БКнын 1931-жылдын 5-сентябрындагы “О начальной  и средней школе” деген токтомунда буга чейин сунуш кылынып келген мамлекеттин жок болушу менен мектеп да кошо жоголот да, анын ордун мектептен тышкаркы иштердин ар түрдүү формалары жана методдору ээлөөгө тийиш деген жалган теорияны айыптаган. Педагогика тармагындагы илим изилдөө иштеринин мазмуну кескин өзгөрүлүп, дидактика менен методикаларды иштеп чыгуу тездетилип, мектеп башкаруу маселелерине орчундуу көңүл бурула баштаган. 1934-жылы педагогика боюнча М. М. Пистрактын педагогикалык институттар үчүн “Педагогика” окуу китеби чыгарылган. 1934–40-ж. педагогика боюнча чыгарылган жаңы окуу куралдарын даярдоодо И. А. Каиров, П. Н. Груздев, Е. Я. Голант, Н. К. Гончаров, С. М. Pивec, Л. Е. Раскин, С. Х. Чавдаров ж. б. эмгектенишкен.

Өткөн кылымдын 30-жылдарынын биринчи жарымындагы  педагогикалык адабият педагогика мугалимге эмпирикалык гана сунуштарды бере алат, бирок аларды теориялык жактан негиздөө башка дисциплинага – педологияга жүктөлөт деп эсептеген концепцияны бирден бир жалгыз туура концепция катары пропагандалаган. Педология айыпталгандан кийин балдарды изилдөө иши кооптонуучулук, этияттык менен жүргүзүлүп, бир нече жылдар бою лабораториялык эксперименттин ж. б. психологиялык изилдөө методдорунун зарылдыгы таанылып калган.

Социалисттик  закондуулук бузулуп турган мезгилде педагогиканын көптөгөн көрүнүктүү ишмерлери чагымдын жана репрессиянын курманы болушкан. Бирок алар советтик педагогиканын өнүгүүсүн токтото алышкан эмес. 1941–45-жылдары Улуу Ата Мекендик согуштун каардуу сыноосун советтик педагогика жана мектеп өздөрүнүн негизги милдеттерин ийгиликтүү аткаргандыгын ачык көрсөттү.

1943-жылы  РСФСР педагогикалык илимдер  Академиясы (1966-жылдан СССР педагогикалык  илимдер Академиясы) түзүлгөн. Академия  дүйнөдөгү эң ири илимий педагогикалык  мекеме болуп эсептелет. Ал  педагогиканын негизги тармактары  боюнча изилдөөлөр жүргүзөт; элге билим берүү маселелери боюнча мамлекеттик документтерди иштеп чыгууга активдүү катышат; педагогиканын бардык тармактары боюнча илимий журналдарды чыгарат. Педагогиканын зор жетишкендиги болуп А. С. Макаренконун эмгектери эсептелет, ал окутууну өндүрүмдүү эмгек менен бириктирүү жөнүндөгү марксисттик-лениндик принципти ийгиликтүү ишке ашырган.