—қорғаныс

—әлеуметтік

—сыйластық

—құрметке ие болу

Ықпалдың барлық формалары басқа адамның талаптарын орындауға талпындырады. Соның салдарынан басшы және орындаушы болашақтағы ұқсас немесе ұқсас емес мәнерлерін қалыптастырады. Басшы бағыныштыларға ықпал етеді.

Биліктің  әртүрлі формалары болады. Олар:

1. Мәжбүр етуге негізделген билік. Орындаушы ықпал етушінің әрекеттерінен жасқанады. Аса үлкен қажеттіліктерді қанағаттандырмай тастауы мүмкін деп ойлайды.

2. Марапаттауға негізделген билік. Орындаушы ықпал етушіге өз еңбегінің жемісі үшін жақсы сыйлық аламын деп сенеді. Ол одан жақсылық күтеді.

3. Сараптау билігі. Орындаушы ықпал етушінің белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыруына мүмкіндік беретін билігі бар деп сенеді.

4. Эталондық (үлгі билігі). Орындаушы үшін ықпалдың сипаты мен қасиеттері өте жағымды, сондықтан ол ықпал етушіге ұқсағысы келеді.

5. Заңды билік. Орындаушы ықпал етушінің бұйрық беруге құқығы бар, ал оны орындау өзінің парызы екендігіне сенеді. Орындаушы бағынған кезде қажеттіліктер қанағаттандырылатынын түсінеді де, дәстүр бойынша ықпал етушіге бағынады. Сондықтан заңды билікті көбінесе дәстүрлі билік дейді. Бағынышты басшының бұйрығын ұйымдық иерархияның төменгі сатысында тұрғандықтан орындайды. Себебі басшыға басқа адамдарды басқаруға болатын өкілеттілік берілген.

Билік ықпал ету арқылы жүргізіледі.  Енді осы ықпал түрлерін қарастырамыз.

а)  Мәжбүр етуге негізделген билік. Үрейлендіру арқылы ықпал ету.

Адам  өзінің қауіпсіздігіне нұқсан келетін  кезде үрейленеді. Жұмыс орнында  үрейлендіру арқылы үлкен билікке  қол жеткізуге болады. Себебі, біз  сол жұмыс орнында қажеттілікті қанағаттандырамыз.

ә)  Марапаттауға   негізделген   билік,   оң   дұрыс   әсерді күшейту арқылы ықпал ету.

     Бұл басқа адамдарға ықпал етудің ең көне және тиімді түрі. Марапаттауға негізделген билік - өз ықпалын дұрыс  күшейту арқылы әсер етеді. Бірақ  адамдар әртүрлі болғандықтан .оларға марапаттау мен мақтаудың да әрқилы түрлері керек. Міне, осы жағынан басшыға қиын болуы мүмкін.

б)  Сараптау билігі. Салихалы сенім арқылы ықпал ету.

     Бағынышты адам өз басшысының белгілі бір проблема бойынша сарапшылық билігі бар деп сенеді. Басқарушыға сенім арта отырып, олар оның көмегіне жүгінеді.

Мысалы, адамдар емдеуші дәрігерге деген сенімін айтуға болады.

в)  Заңды билік. Дәстүрлер арқылы ықпал ету.

     Дәстүр—ықпал етудің ең көп тараған түрлерінің бірі. Басқарушы бағынушының қорғануға деген қажеттілігін қанағаттандыру үшін дәстүрге жүгінеді. Бірақ, бұл тек бағыныштының белгілі бір құндылықтарды игеру кезінде ғана жүзеге аса алады. Яғни, бағыныштылар өздерінің бағынуға тиіс екенін ұғынып, мәдениет пен қалыптасқан дәстүрді сыйлаған кезде ғана дәстүрлі билікке орын табылады.

      Дәстүр - ұйым үшін де басшы үшін де, өте тартымды құрал. Ол адамға емес, лауазымға ықпал етуге үйретеді. Бұл жағдай тұрақтылықты көтереді. Себебі, ұйым бір адамның қабілттілігі мен өміріне тәулді емес.

г)  Эталондық билік (үлгі билігі). Харизма арқылы әсер ету.

Харизма — бұл логика немесе дәстүрге байланысты билік емес, лидердің (басшы жетекшінің) жеке қасиеттері мен қабілеттігіне байланысты құрылған билік.

Харизматикалық  ықпал орындаушының өз басшысына  деген сүйіспеншілігі мен құрметіне  негізделген. Орындаушы өз басшы  қызметкерімен өзін салыстырып, көз  алдына көптеген ұқсастықтарын келтіре  алады.

Харизматикалық  лидердің мынадай сипаттары болады:

1.Энергиямен  алмасу.  Адамдар энергия бөліп,  онымен басқарушыға ықпал етеді деген әсер қалыптасады.

2.Сыртқы    кейпінің    (бейнесінің) ықпалдылығы.  Харизматикалық лидер міндетті  түрде сүйкімді немесе әдемі  болмайды, бірақ кейіпі өте тартымды болады.

3.Мінез-құлқы тәуелсіз.

4.Басқарушымен  жақсы қарым-қатынас орнатып, сөйлесіп тіл таба алады.

5.Өзінің  ерекше тұлға екенін сезінеді.

6. Кез-келген  жағдайда өзін-өзі жоғалтпайды, сенімді адам, ойы өте жинақты және ситуациаларды меңгере алады. 

                                           Қорытынды

 

      Қоғамдағы экономикалық байланыстың дамуы  мен өндірістік масштабтың өсуі басқару  процесін қиындатты. Нарықтық байланыста дамығанға дейін басқару функциялары  универсалды сипатқа ие болды. Өндірісті  басқару өндіріс құралдарының иелері арқылы жүргізіледі, бірақ капиталды  концентрациялау процесінде қоғамдық өндірістің жаңа ұйымдық формалары  пайда болды, мұның өзі басшылық еңбектің жеке түрлерін басқару функцияларын кеңейтті.

       Басқару объектілері ретінде қоғамдық өндірістің әр түрлі ұйымдық формалары танылады: салалар, бірлестіктер, акционерлік қоғамдар, мекемелер, жеке еңбектік қызмет немесе ұйымдар.

        Дамыған экономика қоғамдық еңбекті нақты пропорцияларда тарату қажеттілігін тудырады. Жеке сферамен өндіріс саласы халық шаруашылығының құрамдас бөлігі бола отырып жеке комплексті құрайды. Сондықтан, өндірісті басқару қоғамдық өндірістік мекемелер мен салалар, сфераларды ұйымдастыру бойынша жоспарланған қызмет.

         Қоғамдық процестерді басқару адамның қарым-қатынастары арқылы жүзеге асырылады. Басқарушылық қарым-қатынастар бірлескен қызметті ұйымдастыру бойынша адамдардың байланыстары. Қоғамдық өндірісті басқарушылық қарым-қатынастарға басқарушылық әсер етуді жүзеге асыру мен дайындау процесіндегі адамдардың әрекеттерін қамтиді. Басқарушылық қарым-қатынастар экономикалық әлеуметтік, саяси және басқа да қоғамдық қатынастармен байланысты.

            Өндірісті басқару қатынастары  адамдар тұрғысында көрсетілсе, онда жеке сипатқа ие. Егер  басқару нақты экономикалық жүйелермен  байланысты болса, жүйеішілік  қатынастар пайда болады.

      Менеджменттің тағы бір анықтамасына сәйкес оның жұмыс істеу міндетіне жататыны - қолда бар адам мен материалдық ресурстар негізінде тиімді кәсіпорын құру.

   Қазақстанда менеджменттің қолданылуы оның методы мен қолданылу сферасынан көрінеді.

        Егеменді мемлекет өзінің стратегиялық  мақсатын менеджмент жүйесіне  тарихи, экономикалық, табиғи ерекшелігімен  бай елге қолданады. Бұл әлемдік  мәселе, оны азғантай мерзімде  орындау мүмкін емес, бұған нақты  әдістер және басқару үрдісі  қажет. 

       Осылардың ішінде ілгерілеген  маңызды үрдіс бұйрықты экономикаға  айналу, нарықтық жүйенің қалыптасуы, базалық басқару әдісімен байланыстылығында  еді.    
 
 
 

Пайдаланған әдебиеттер

 

1. Макаров С.Ф. Менеджер за работой.-М., моладая гвардия, 1989.  (26 – 29 бет)
2. Руководитель коллектива. Наше общество сегодня и завтра. –Л., 1924-23 ст.(20 – 25 бет )
3. Бобрыщев Д.Н. Основные категориитеории управления. М.: 1988-189 ст.(30 – 35 бет )
4. Гвишиани Д.М. Организация и управление. М. Наука, 1972-535 ст. .(120 – 128 бет )
5. Оксфордский учебный словарь английского языка (А.С. Хориби – Оксфорд: Изд-во Оксвордского ун-та, 1974-англ. яз). .(13 – 15 бет )
6. Шағын кәсіпкерлікті басқару. О. Сәбден. А. Тоқтанова. «Білім». Алматы,  2002 ж. .(32 – 35 бет )
7. ҚР-сы Президентінің 1997 жылы 6 наурыздағы «Шағын кәсіпкерліктің дамуына мемлекеттік қолдау көрсетуді күшейту және белсендіру шаралар туралы» жарлығы Казахстанская правда. 1997ж. .(3 – 4 бет )
8. Экономика предприятия. В. П. Грузинов. В. Д. Грибов. Финансы и статистика. Москва, 2001г. .(12 – 18 бет )
9. Қазақстан экономикасы. К. Р. Нұрғалиев. «Қазақ университеті». Алматы, 1999ж. .(36 – 38 бет )
10. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. «Экономика». Алматы, 2003г. .(28 – 35 бет )
11. Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру. М. Қ. Баймұхашева. Оқу құралы. Атырау, 2004ж.(65 – 68 бет )
12. Кәсіпорын экономикасы. Г. Ө. Жолдасбаева. «Экономика». Оқу құралы. Алматы, 2002ж. (35 – 36 бет )
13. Кәсіпорын экономикасы. А. Қ. Мейірбеков. Қ. Ә. Әлімбетов.  «Экономика». Алматы, 2003ж. .(45 – 48 бет )
14. З.Е. Старобинский «Как управлять персоналом». – 1997 г. .(50 – 55 бет )
15. В.В. Глухов «Основы менеджмента» - М., 2000г. .(26 – 28 бет)
16. К.Г. Ахметов «Өндіріс менеджменті» - Орал .2001г. .(40 – 48 бет )
17. В.Е. Герчикова «Менеджмент» -М:1998г. .(15 – 25 бет )
18. Акофф Р. Планирование будущего корпорации.— М’, 1985. Браков А.Е. и др. Можно ли управлять предприятием вместе?/Под ред. И.П. Фаминского и А.И. Наумова.— М., 1990. .(37 – 45 бет )
19. Виханский О. С., Наумов АЯ. Менеджмент: человек, стратегия, организация, процесс.— М., 1995. .(45 – 55 бет )
20. Виханский О.С., Наумов А.И. Практикум по курсу «Менеджмент»/Под ред. А.И. Наумова.— М., 1998. .( 75– 85 бет )

Шекшяя С.В. Управление персоналом современной организации.—  М.,