Бұл анықтамадан бөлек басалардың көптеген анықтамалары бар. Оның біреуі менеджментті адамдармен қалай қарым-қатнас жасаудың тәсілі ретінде, билік және басқару  өнері ретінде, ептілік және әкімшілік  машық (административные навыки) және т.б. ретінде қарастырады.

      Менеджмент  анықтамасы менеджер қызметінің мазмұны  тікелей байланысты. Танымал америкалық менеджер Ли Якокка “Карьера менеджера” кітабында адамдармен қарым-қатнас жасай білу, олардың мінез-құлқын танып, жұмысқа ынталарын ояту, басқаларға тапсырма берудің тәсілдері сияқты оның негізгі элементтерін бөліп көрсетеді. Осы заманғы басқару ғылымы – пән аралық болады. Басқарудың әрбір функциясы айрықша ғылымға жатады: индустиялық социология, инженерлік социология, әлеуметтік психология, әлеуметтік инженерия және т.б. Шетелдегі менеджменттің дамуы басқарудың нарықтық тұжырымдамасын тудырған басқару теориясы мен маркетинг теориясын біріктірді.

      Менеджмент  мәселелерімен бүгінгі таңда  әр түрлі білім саласының мамандары  – математиктерден антропологтарға  дейін айналысады. 

1.2 Менеджмент қызметі мен тәсілдері

 
 

      Менеджменттің бірнеше ұғымы бар. Вольфганг  Хайек өзінің «Европада бизнес қалай  жасалады» кітабында былай деп  жазды: «Менеджмент-бұл жұмыс істеп  тұрған коммерциялық кәсіпорынның арнайы органы». Егер батыста кез келген кәсіпорын жөнінде сөз бола қалса, адамдар әуелі сол кәсіпорындағы  бүкіл басшылыққа ден қояды, өйткені  кәсіпорынды қоғамға танытатын  да тек басшылар.   

       Американ менеджмент мектебі  жақсы басшының 12 ережесін ұсынады:

1. Басшы қуғындаушы болмауы тиіс. Өйткені, қуғындаушы қарамағындағы адамның ізіне түседі, ал нағыз басшы соңынан ертеді. Қуғындаушы өзінің билігіне, ал басшы –соңына ерушілердің ықпалы мен көмегіне сүйенеді. Қуғындаушы өзіне бағыныштыларды өсек пен күдік әлемінде өмір сүруге мәжбүр етеді. Ал, басшы қарамағындағыларды қауырт іске, сан алуан проблемаларды шешуге жұмылдырды.
2. Басшы өз ісіне сенімді болуы, батыл мақсат қойғыш, табанды болуы, әрі осы қасиеттерін қол астындағыларға көрсете білуі тиіс.
3. Басшы ұйымдастыру және басқару туралы ғылымды жетік білуі тиіс.
4. Ол қол астындағылардың уақытын бағалай білуі тиіс.
5. Басшы қатал әрі талап қойғыш болуы тиіс. Алайда қаталдық пен талап қойғыштың ешқашанда кінәмшілдікке, мейірімсіздікке апармауы тиіс.
6. Сынды қабылдай білуі, әрі өзі де әділ сынай білуі тиіс.
7. Басшы жылы шырайлы, әрі әдепті болуы тиіс.
8. Әзіл - оспақты түсіне білуі тиіс.
9. Әдетте әзілдеу жақсы көңіл - күйге байланысты, ал көңілдік еңбек өнімділігіне ықпал етеді.
10. Айта да, тыңдай да білуі керек.
11. Үнемдеуге тырысу керек. Біреуі Энштейннен былай деп сұрапты: «Сіз барлығын, тіпті ең күрделі проблемаларды формуламен бейнелей аласыз ба; Сіз өміріңіздегі жетістікті формуламен жаза аласыз ба?» Сонда Эйнштейн былай деп жазыпты: «X+Y жетістік, X - жұмыс істей білуі, Y - үнемдеуге тырысу».
12. Басшы қарамағындағыларды жақсы білуі тиіс.

    Өндірісті басқаруды дамытуға XVIII ғасырдағы ірі кәсіпорынға ауысқан өнеркәсіптік революция күшті қозғау салды. Қолөнершінің бармағынан бал тамған шеберлердің орнына көбінесе жөнді мамандығы жоқ жалдамалы жұмысшылар келді.

                     1.3 Менеджмент құрылымы мен принциптері

 

      Саяси сана басты көзінің бірі – А. Смит пен Д. Рикардо бастаған ағылшын  саяси экономикасы – жаңа жағдайда (фабрикалық еңбек бөлісу, өндірістік бақылауды ұйымдастыру т.б.) басқару  мәселесіне ерекше көңіл бөлді.

      Капиталистік  фабрикада адамдар еңбегін басқаруға  социалистутопистер, мәселен, Роберт Оуэн ерекше көңіл бөлді. Ол әсіресе қазіргі  кезде біз айтып жүрген «адам  факторына» ерекше көңіл бөлді. Оуэн таза теориямен шектеліп қоймады. ХIХ  ғасырдың басында ол өз тоқыма фабрикасында батыл эксперимент жасады: кәсіпорында  жұмысшылардың тамақтануы ұйымдастырылып, ал завод поселкасында жаңа мектеп салынды, территориясы жөнге келтіріліп, көгалдандырылды. Демек, біздің қазіргі  күшті әлеуметтік саясатқа ұмтылуымыздың  көне тарихы лайықты болған.

      Оуэн  еңбек өнімділігін арттыру үшін моральдық ықпалды да пайдаланған; адамдардың басқалардан кем түскісі  келмейтінін ол, өндірісте жарыс  ұйымдастырды: таңдаулы жұмысшылардың  станоктарында қызыл лента, орташасында-көк, нашарында-сары лента пайда болды.

      Осы келтірілген деректерден аңғаратынымыз  – басқару барлық қоғамдық формацияда болған, бірақта кестеде көрсетілгендей, көне уақыттағы басқару мен ұйымдастырудың қазіргі кездегіден едәуір айырмашылығы болған.

      Ғылыми  менеджменттің пайда болуы Фредрик  Уинслоу Тейлордың (1856-1915) есімімен байланысты. Оның басты еңбектері  – «Фабриканы басқару» (1903), «Ғылыми  менеджмент принциптері» (1911), «Конгрестің  арнайы комиссиясы алдында көрсету» (1912). Филадельфиядағы оның зиратының  басына «Ғылыми менеджмент атасы» деп  жазылған.  1880 жылдары өздігінен инженерлік білім алған американдық Фредрик В. Тейлор процесін зерттей бастады. Тейлор еңбек процесін өздігінен жүзеге асатын іс ретінде қарастырмай, оған терең деп қойып, зерттей бастаған тұңғыш адам болды.

      Тейлор  концепциясының негізгі қағидалары:

      1. Практикада қалыптасқан ескі, дәстүрлі  жұмыс тәсілдерінің орнына ғылыми  іргетасты құру, оның әрбір элементін  ғылыми тұрғыдан зерттеу. Ол  былай деді: басқаруда да, көпір  салу секілді асқан дәлдік  керек.  

      2. Жұмысшыларды ғылыми критерий  бойынша таңдау, ол арды жаттықтыру  және баулу. 

      3. Еңбекті ұйымдастырудың ғылыми  ойластырылған жүйесін практикаға  енгізу ісінде әкімшілік пен  жұмысшылар арасындағы ынтымақтастық. 

      4. Еңбекті біркелкі бөлісу және  әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы  жауапкершілік. 

      Еңбек өнімділігін барынша арттыруды  басты мақсат етіпқоя отырып, тейлор жұмысшы еңбегі мен өндіріс құралдарын пайдалануды; материалдар мен аспаптарды үнемдеп жұмсауды, аспаптарды, жұмыс  операцияларын стандарттауды, жұмыс  уақытын дәл есептеуді қарапайым  операцияларға бөліп, кейіннен хронометраждау арқылы еңбек процестерін зерттеуді, әрбір операцияға бақылау орнатуды, бірыңғайланған еңбек ақыны қолдануды  т.б. көздеді.

      Тейлор  жеке жұмыскерлердің еңбек операцияларын  талдай отырып, әрбір операцияны жекелеген  құрамдас бөліктерге жіктеуге жәнеде хронометраж көмегімен жұмыстың неғұрлым прогрессивті әдістерін анықтауға  болатындығын дәлелдеді.

      Жұмыс уақытын дәл есептеу құралдарын, жұмыс операциялары мен қозғалыстарын  стандарттауды, нұсқаулық карталарды енгізуді және жұмыс барысын бақылауды  қажет етті.

      Тейлор  жұмысындағы басты жүйе – жекелеген  жұмысшылардың еңбегін ұтымды ету, өндіріс процестерін жәнеде соған  сәйкес басқару процесін ұйымдастыруды қайта құру болды. Тейлор ілімнің дәл осы жағы өнеркәсіп орындарында жаппай қолданылды.

      20-жылдары  Тейлор ілімінің көрнекті зерттеушілері  мен белсенді насихатшылары Генри  Гантт, Френк Б. Гилберт, Лилиан  Гильберт, Хорейс Хетэуй, Сенфорт,  Харригон, Эмергон, Г. Форд болды. 

      Эммерсон  ойлап шығарған «өнімділіктің 12 принципі»  жұртқа кеңінен мәлім болды. (1912). Мұнда ол кәсіпорынды басқарудың принциптерін қарастырды, әрі тұжырымдады. Эммерсонның пікірінше, мұндай принциптерге мыналар жатады:

• дәл тұжырымдалған мақсат, басқарудың барлық деңгейінде бұған жетуге әрбір басшы мен қол астындағылар ұмтылады;
• болашақ мақсатты ескере отырып, әрбір жаңа процесті талдауға шынайы дұрыс көңіл бөлу;
• білікті кеңес беру - өндіріске және басқаруға байланысты арнайы білімнің қажеттігі және барлық мәселеде білікті кеңес бірлесіп ақылдасқанда ғана нәтижелі болады;
• тәртіп – барлық ұжым (коллектив) мүшелерінің белгіленген тәртіп пен ережеге бағынуы;
• қызметкерлерге әділ төрелік;
• басшыны қажетті мәліметтермен қамтамасыз ететін жедел, сенімді, толық, дәл және тұрақты есеп;
• ұжым қызметін мұқият, жедел, басқаруды қамтамасыз ететін диспетчерлік жұмыс;
• ұйымдастырудағы бүкіл кемшілікті дәл белгілеуге және одан келетін шығындарды азайтуға мүмкіндік беретін нормалар мен жұмыс кестелері;
• ең тәуір нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін уақыт, күш-қуат және өзіндік құнның үйлесімдерін қамтамасыз ететін жағдайларды қалыпқа келтіру;
• уақытты белгілеуді және операцияның кезегімен орындалуын ұсынатын операциялар нормасы;
• атқарылатын жұмыстардың барлық ережесін нақты бекітуді қамтамасыз ететін жазбаша стандартты нұсқаулар;
• әрбір жұмысшылар еңбегін көтермелеу мақсатында еңбек өнімділігі үшін сыйлыққа ақы төлеу.

      Г. Эммерсон өндірісті және басқарманы ұйымдастырудың күрделі міндеттерін  жан-жақты ойластырып шешудің қажеттігін және тиімділігін тұңғыш рет атап көрсетті. Әсіресе, тиімділік тұрғысынан рационализациялауды (ұтымды етуді) қарастыруы (ол алғаш рет енгізген ұғым) ерекше көңіл аударарлық. Тиімділік деп, шығын мен нәтиже арасындағы ең қолайлы  ара қатынасты атап көрсетті.

      Менеджменттің негізгі принциптері – деп  басқарудың практикалық міндеттерін  қоярдағы басқарудың жүйесіне түрлі  құрылымның (элементтің) аралығындағы байланыстарды, (қарым – қатынастарды) жүргізудің жалпылама заңдылықтарын  түсіндіреді.

      Менеджменттің негізгі принциптері мынадай:

1. Орталықтан және жергілікті жерден басқаруын ыңғайлы байланыстыру;
2. Құқықтарды, міндеттемелерді және жауапкершілікті байланыстыру;
3. Басқаруды демократизациялау;

      Форд  басқаруды ұйымдастырудың мынадай  принциптерін қолданды:

- барлық  өндіріс процесін, ондағы сатыларды  байланыстарды дәл есептеу және  жоспарлау;

- жұмыс  жағдайын есептеу және жоспарлау;

- шикізаттарды, материалдарды, механизмдерді, жұмысшы  күштерін әзірлеу;

- өндірісті  стандартты технология бойынша  жүзеге асыру;

- өндірісті  жетілдіру жолдарын үнемі іздестіру.

      Өндірісті ғылыми басқару концепциясы елеулі өзгерісті кезең болды, соның  әсерінен басқару ісі ғылыми зерттеудің дербес саласы ретінде танылды. «Ғылыми  басқару» қозғалысы АҚШ-тан тыс  жерлерге қанат жайып, Германияда, Англияда, Швецияда, Францияда және басқа да европалық елдерде кеңінен мәлім  болды, мұның өзі оларда «басқару», «ғылыми басқару», «рационализация», «еңбекті ғылыми ұйымдастыру» т.б. аттармен жарияланды.  
 
 
 
 
 
 
 
 

2. Менеджменттің негізгі  бағыттары мен  Қазақстандағы менеджмент

2.1 Менеджмент іс - әрекетінің  бағыты

 

   Менеджмент мынадай бағыттарда  жүзеге асырылады: 

1. экономикалық
2. әлеуметтік – психологиялық
3. құқықтық
4. ұйымдық – техникалық