Қазақстан Республикасында бірлескен басқаруды дамыту проблемалары

    Бірлескен менеджмент – бүгінгі таңда бұл  меншікті басқарудың  ең тиімді құқықтық-экономикалық механизмі.  Қазіргі кездегі әлемдік  шаруашылық жүйеде  трансұлттық  компаниялар (ТҰК) ерекше орын алады. ТҰК  еңбекті бөліп берудің халықаралық тиімді әрі маңызды құралы болып келеді, ал жекелеген елдердің экономикалық жетістіктері, соның ішінде Қазақстанның еңбекті бөліп беруі  көп жағдайда ТҰК қадағалайтын әлемдік технологиялық тізімде нешінші орын алатынымызда болады. 

    Бірлескен басқарудың жұмысы салалық, салааралық және трансұлттық білім берудің  нарықтық белсенділігін пайдалану  мен жетістіктерге жетуге, интеграциялық-сервистік  жүйені құруға бағытталған.

    Қазақстанда бір-бірінен көлемімен, меншік  құрылымымен, ұйымның типімен және басқарудың жағдайымен ерекшеленетін 100-ден астам бірлескен ірі бірлестіктер қалыптасқан. Бұлар алдымен мынадай бірлестіктер: ұлттық және мемлекеттік компаниялар, мемлекетпен бекітіліп-жеке жобалар бойынша меншіктендірген акционерлік компаниялар, жеке бірлескен басқарулар мен Қазақстандық ТҰК бөлімшелері. Қазақстанның оннан астам бірлескен басқарулары шын мәнінде экономиканың  нақты секторында төлем қабілетін реттейді: Қазмұнайгаз, КЕГОК, «Метал-Стил», Қазақмыс, Қазмырыш, Қазақстан Аллюминийі, Өскемен титан-магний комбинаты, ТҰҚ Қазхром т. б. Қаржылық сектордың ішіндегі ұлттық бірлестіктердің арасындағы көшбасшылар «Казкоммерцбанк», Халықтық жинақтау банкі мен     ТуранАлем Банктерді атау керек.

    Бірлескен басқару жүйесін сипаттайтын  негізгі белгілер деп мыналарды атауға болады: меншікті басқарудың қатысушылары, бірлестік жұмысының ашықтығы, акциялардың концентрациясы, банктердің бірлестіктің акцияларын иемдену құқығы, мемлекеттің бірлескен құрылыста қатысу деңгейі, бірлестікті дамытудың  негізгі ұлттық идеясы, бірлестіктің негізін қалаушылар, акционерлер арасындағы консенсус деңгейі, менеджмент пен жұмысшылардың арасындағы байланыс, акционерлер тарапынан менеджмент жұмысының деңгейі, бірлестіктердің стратегиялық мақсаттарға жақын болуы, нарықтық қордың бірлестіктің жұмысына ықпалы т. б.

    Меншікті  бірлескен басқарудың қатысушысы болып  акционерлер, менеджерлер, банктер, кәсіподақтар, мемлекет және басқалары бола алады.  Акционерлер ғана қатысса бір  басқа. Егер мемлекет меншікті басқарудың басқа да қатысушыларымен тең дәрежеде компанияның активтеріне ие болса, онда бұл бірлескен басқарудың басқа жүйесі болады. Бірлескен басқару жұмысының ашықтығын оның негізгі белгісі болып табылады.

    Қазақстандық  бірлестіктердің талдауы тиімсіз  меншіктік құрылымды, бірлескен басқарудың өзі әлсіз екенін, инвестициялық мүмкіндіктердің шектеулі екендігін көрсетеді. Акционерлер мен менеджменттің арасында мүдделердің шиеленісіп бара жатқаны бәсекеге қабілетті компанияның басқару мен интеллектуалдық ресурстарының жоғалуына әкеліп соқтырады. Қалыптасудың бастапқы кезеңінде бірлескен басқару құрылымдарының нормативтік-құқықтық базаның жеткіліксіз болу салдарынан екінші деңгейлі банктердің экономиканың нақты сектордың активтерін сатып алуға мүмкіндік берді. 

    Ұлттық  іскерлік идеологияның, корпоративтік нормалар мен құндылықтардың  болмауынан, оларды олигархтарды байыту құралына айналдырды. Бұл талдау  бірлескен басқару басқа салалардағы менеджментті жүзеге асыруда, мысалы, мемлекеттік басқаруда –стратегиялық немесе шұғыл шешімдердің қабылдаудағы нарықтың немесе транс акция қатысушыларының мүдделерін қамтамасыз ету болып табылады. Сонымен бюджеттік ұйымдардың сәтсіздікке ұшырауының негізгі себептері менеджменттің төмен деңгейі мен қызметкерлер құрамын басқарудың ғылымға негізделмеген әдістері, бірінші басшылардың табысты ең маңызды құрал деп қарамауында. Дамушы елдер экономикасының дамуын зерттеуде кезінде олар да менеджмент факторын жете бағаламағандық кезеңінен өткен. Сонымен Қазақстандағы басқару жүйесін дамытудың негізгі шаралары Елбасы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауындағы талаптарға сәйкес «Қазақстан өзінің дамуында жаңа беталыс табалдырығында тұр: Қазақстанның бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына ену стратегиясын»:

    -меншік  иесі және менеджмент табысының  жетекші факторы ретіндегі бірінші басшысы екенін мемлекеттің мойындауы;

    -ұйымның  бірінші басшысы лауазымына орналасқан  кезде менеджменттің теориясы  мен практикасына біліктілік  минимумды енгізуі;

    -ұйымдастырушылық  аудитке аудит менеджмент бөлімін  аудио жүйесін енгізуі;

    -Қазақстандағы бірлескен басқару мен менеджментті дамытудағы мәселелерді зерттеу бойынша мемлекеттік гранттар бөлуі;

    -жаңа  нарыққа шығуға мүмкіндік беретін  ұтымды аса ірі бизнестермен  мемлекеттік серіктестікті күшейту;

    -елдің  транснационалдық компаниялар үдерісіне әлемдік технологиялық тізімде еңбекті бөліп берудің халықаралық қатынасқа шығуға      көмектесуі;

    -елдегі  компаниялардың бірлескен басқару  жағдайын тыңғылықты зерттеу  үшін және салыстырмалы талдау  жұмыстарын жүргізуді қалыптастыруы;

    -корпорацияның  нормативтік-құқықтық база жұмысын, акционерлер құрылымын, ашықтың деңгейін, екінші деңгейлі банктердің акцияларға иемдену құқығы, мемлекеттің әлеуметтік серіктестігі, еңбек пен корпорация, бірлескен басқарудың стратегиялық мақсаттарын дамытуы т.б. деп есептеуге болады.

    Сонымен менеджмент саласындағы мәселелерді  талдай келе, бірлескен басқарудың бәсекеге қабілетті болып дамуға және Қазақстан экономикасы мен  оның бәсекеге қабілетті елу елдің  қатарына енуіне талпыныс жасайды.  
 
 
 

    3.2 Әлеуметтік-кәсіпкерлік  корпорациялар 

    Тиімсіз мемлекеттік кәсіпорындарға, сондай-ақ  мемлекеттің қатысуымен кәсіпорындарға жүргізілген талдау келесі жайттардың бетін ашты.

    Мемлекеттік меншік жайына келсек. 2005 жылдың қорытындысы  бойынша жұмыс істеп тұрған  республикалық мемлекеттік меншіктің  515 кәсіпорнының 41-і шығынға жол берген. Оның ішінде 22 кәсіпорын ауыл шаруашылығы саласында, атап айтсақ, тәжірибе шаруашылықтары (10), ауылшарушылығының ғылыми-өндірістік орталықтары, су шарушылығы жүйесі қызметі саласындағы кәсіпорындар. 2005 жылғы аталған көрсеткіштерді 2004 жылғы осыған ұқсас көрсеткіштермен салыстыра келе, 2004 жылы ауыл шаруашылығы саласында шығынға жол берген 6 кәсіпорын болғандығы, яғни 16 кәсіпорынға немесе 3,5 есеге өсу байқалады. Түзеу мекемелерінің жұмысын қамтамасыз ету үшін тауар (жұмыс, қызмет көрсету) өндіру бойынша шаруашылық қызметін жүзеге асыру саласында 2005 жылдың қорытындысы бойынша 5 республикалық мемлекеттік кәсіпорын шығынға ұшыраған. Республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың көпшілігі қызмет көрсету саласында (білім және ғылым, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау, мәдениет және спорт т.б) өз қызметін жүзеге асырады. 2004 жылдың қорытындысы бойынша білім беру, трактор жасау, инновациялық қызмет, асыл тұқымды мал шаруашылығы, ауыл шаруашылық машиналарын сынақтан өткізу, логистика, электрэнергетика, банк қызметі, энергетика саласындағы зерттеулермен айналысатын, тиімсіз деп танылған мемлекеттің қатысуымен акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер саны – 12.

    Коммуналды  меншік турасында айта кетер болсақ. 2004 жылдың қорытындысы бойынша 4255 коммуналды мемлекеттік кәсіпорындардың 208-і тиімсіз деп танылған, негізінен бұған тұрғын үй және коммуналды шаруашылық саласында шаруашылық қызметін жүзеге асыру, жолдар мен көшелерді, инженерлік желілерді, жылумен қамтамасыз ету нысандарын өз қалпында ұстап тұру және абаттандыру, ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау, өңдеу және сату, сауда-коммерциялық және делдалдық қызмет, баспа ісі, елді мекендердің бас жоспарын, жобалық смета құжаттарын дайындау, жалға беру пункттерін құру сияқты қызмет түрлері жатады. Қонақ үй қызметі, шыныпластиктен жасалған балық аулау қайықтарын жасау және сату, жүк вагондарын жөндеу сияқты қызмет түрлерімен айналысатын және тағы бірқатар кәсіпорындар сирек кездеседі. Жолаушылар тасымалы, жөндеу-құрылыс және жинақтау жұмыстары, жылу энергиясын беру және тарату бойынша қызметі, АКК  кәсіпорындарын материалдық-техникалық және өндірістік қамтамасыз ету, тауарларды өндіру және сату, алтын өндіру, үй-жайларды жалға беру, жарнама, мал шаруашылығы өнімдерін өндіру және сату, әуежай қызметін жүзеге асыру, тұрғын үй және коммуналдық салада, астықты сақтау және өңдеу сияқты қызмет түрлерімен айналысатын мемлекеттің қатысуымен акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер ішінде 30 компания тиімсіз боп табылды. Тиімсіз деп танылған мемлекеттік коммуналдық кәсіпорындардың қызмет түріне жасалған талдау нәтижесі бойынша, аталған кәсіпорындардың негізінен елді мекендердің тіршілігін қамтамасыз етуге арналған қызмет түрлерін ұсынуына маманданғандығы көрінеді. Осылайша, кәсіпорынның мүлкін (ғимараттарын, жерін, техникалық құрал-жабдықтарын және т.б.) ӘКК-ның басқа мақсатында пайдалану үшін, немесе ӘКК тарапының бастамасымен кәсіпорынды оңалту мақсатында кейбір мемлекеттік кәсіпорындарды     ӘКК-ның қарамағына беру тиімді болар еді. Бұл жерде аталған ереже табиғи монополия субъектілерін қатысты емес. Сондай-ақ республикалық және коммуналды мекемелерге, республикалық және коммуналды-қазыналық кәсіпорындарға бекітілген мүлік, бағдарлама құжаттарымен қарастырылған қандай да бір міндеттерді атқару үшін құрылған акционерлік қоғам акциялары мен жауапкершілігі шектеулі серіктестік үлестері, сонымен қатар республикалық және коммуналды меншікке қалдырылатын нысандар критериіне сәйкес келмейтін және де жекешелендірілуге немесе шағын және орта бизнес субъектілеріне мемлекеттік қолдау ретінде берілуге тиіс нысандар мен жер учаскелері ӘКК қарамағына берілмейді. ӘКК-ға берілетін тиімсіз кәсіпорындарды оңалту мәселелері өңірлік әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың ортамерзімді жоспарында қарастырылған қаржы инвестициясының көлемі шегінде шешілетін болады. Бұл жерде мемлекеттік бюджет қаражаты ғана емес, ӘКК-ның өзі, сонымен қатар «Қазына» тұрақты даму қоры» АҚ-ның қаражаты қаржыландыру көздері бола алады.  

    Мемлекеттік меншікті тиімді басқаруға қол жеткізу, өңірлік дамуға баса назар аудара отырып, Қазақстанда қалыптасқан  жағдайға мейлінше бейімделген шикізатсыз секторлардың жаңа даму тетіктерін іздестіру  нәтижесінде ӘКК-ны құру идеясы дүниеге  келді. Әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар – бұл тауарлар мен қызмет түрлерін өндіру және сату жолымен табысқа кенелу мақсатында өз қызметін жүзеге асыратын экономикалық тұрақты бизнес-құрылымдар. Бұл жерде түскен табыстың бір бөлігі сол өңірдің елді мекендерінің әлеуметтік, экономикалық немесе мәдени мақсаттарын жүзеге асыруға жұмсалады. ӘКК-ны құру кластерлік даму, ішкі ресурстарды өз бетінше ұйымдастыру және жұмылдыру механизмдерін енгізу жолымен өңірлердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал етеді. Мемлекеттің қатысуымен тұрақты бизнес-құрылымдарды біріктіру өңірдің экономикалық белсенділігіне баса назар аударатын және бәсекеге қабілетті өндірістерді құруға ұйытқы бола алатын ірі өңірлік орталықтар құруға мүмкіндік тудырады.            

    Кооперативтердің құрылуы шағын және орта бизнес өндірістері мүшелерінің халықаралық тәжірибесі көрсетеді ,шағын және орта бизнестің маңызды түрде өндірушілік кооперативтік өндірістегі өнімділігін және тұрақты дамуын қамтамасыз етеді . Кооперативтер  шағын және орта бизнес өнімдерін сатуда, біртұтас  «брэндін» құрайды.

    Табысты кооперативтер ауыл шаруашылығынан , тамақ өнеркәсібіннен басқа да салалар мен қызмет көрсету аясында  да құрылады.

    Бірқатар  кедергілер де кездеседі; өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуы, сонымен қатар, басқару мүмкіндігінің және жергілікті мемлекеттік басқару органдарының өңірлік деңгейде реформаның жеткілікті енгізілмеуімен, жеке кәсіпкерлік субъектілерінің мемлекеттік даму институттары инвестициясына кең көлемде кіру алмауымен, сондай-ақ жеке кәсіпкерлік субъектілер тарапынан өздері атқарып отырған  іс әрекеттегі өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуын қолдаудағы  ынталарының жоқтығымен байланысты.

    Қазіргі жағдайда Қазақстан үшін келешегі зоры  экономикалық ұйымдар моделі болып  көрінеді, мамандандырылуға бейімділігі және инновацияға қабілеттілігімен сипатталатын барлық жүйеде ресурстың жұмылдыруына кластерлік көзқарас негізделген. Қордың шоғырландырылуында негізгі механизімдердің бірі өңірлік Әлеуметтік өңдірістік корпорацияның  (ӘӨК) құрылуы болады, ол жеке немесе бірнеше өлкелердің жеке кәсіпкерлік белсенділігін жандандыруға арналған.

   Әлем  тәжірибесі көрсеткендей еліміздің  экономикалық дамуы өңірлерде қалыптасқан  өзара бәсекелестікпен тікелей  байланысты.  ӘӨК-ның құрылу мақсаты  өңірлік бизнестің бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру, инвестиция тартуда ұйымдастырушылық және экономикалық жағдаймен қамтамасыз ету, сондай-ақ, өңірлерде инновациялық инфрақұрылымдарды дамыту.

    Бүгінгі күні мемлекеттік меншіктің бір  бөлігін жеке сектордың басқаруына беру дұрыс саналады, себебі жеке менеджмент және көптеген мемлекет меншігіндегі  инфрақұрылымдық объектілерден капиталды тартудың созылмалы тиімсіздігің жоюға пайдалы болады. Бұл сонымен қатар мемлекеттік бюджетке түскен қысымды азайтады. Осындай саясаттың тиімді бағытының бірі бірнеше ірі өңірлік ӘӨК институттарын дамыту болып қаралады. ӘӨК-ның міндеті (миссиясы) өңірлік экономикалық дамудың мемлекеттік және жеке меншіктік секторының бірігуі, кластерлік жүйе негізінде біріңғай экономикалық нарықты құру. Республикамызда жеке меншік секторының белсенділігінсіз әлеуметтік және экономикалық даму мүмкін емес.

    Республиканың экономикалық және әлеуметтік дамуы  меншікті сектордың белсенді қатысуымен ғана жүзеге асады. Қазір  меншікті құрылымдар аймақты дамыту мәселелерінен алшақ тұра алмайды, себебі олар өздерінің қызметтерін сол аймақта жүргізеді.  Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің әлеуметтік жауапкершіліктерін тек табысты инвестициялаумен ғана емес, сонымен қатар бәсекеге қабілетті бизнес жүйесін енгізу, пайдасыз өнеркәсіптердің орнына жаңа өндірістер құру және енгізу, мемлекеттік меншікті объектілерін тиімді пайдалану болып табылады.

    ӘКК міндеттері:

    -Инвестицияларды  және экономика  субъектілерінің  кең ауқымдағы экономикалық үдерістерін  тарту;

    - өнімдерді ішкі және сыртқы нарықтарға ілгерілету, табысты тауарларға ұзақ мерзім негізінде тауарларға сұранысты құру;

    - қаржылық-тұрақты кәсіпорындармен  тиісті кластерлерді біріктіру  мақсатымен шағын және орта  кәсіпкерлік субъектілерінің арасындағы  байланысты күшейту;

    -тиісті  кластерлерді құру, және жұмыс істеп жатқан кәсіпорындарды   кластер етіп біріктіру үшін қажетті жағдай жасау;

    -ішкі  және сыртқы нарықта аймақтың  экономикалық беделін арттыру;

    - шағын және орта кәсіпкерлігінің  өнімділігін арттыруда жаңа технологиялар  мен  кластерлік өнімділік енгізіп, мемлекеттік кәсіпорындарды қайта құрып, бәсекеге қабілетті өнім мен технологияны дамыту;

    -бизнес-жобалар  базасын қалыптастыру, оны іске  асыру үшін қаржыландыру;

    -аймақтың  әлеуметтік дамуына бағытталған  жобаларды дайындап, оларды қаржыландыру.

    ӘКК келесі жұмыстарды атқарады:

                    жерлерді ӘКК меншігіне беру, мемлекеттік меншік активтерінің бөліктерін табыс ету бойынша үкімет органдарымен өзара әрекет жасау;

                    ақпараттандыру жұмыстарын өткізу (көрме жұмысы, бизнес-конференция, семинарлар, консалтинг);

    -өнімді  халықаралық нарыққа шығару;

    -кәсіпорындарда  басқару технологиялары мен жаңа  өнімдерді енгізу, сонымен қатар  халықаралық стандарттар (ИСО,  МСФО және т.б.)