Қазақстан Республикасында бірлескен басқаруды дамыту проблемалары

    Қазақстандағы өткізілетін негізгі өзгертулердің  бірі экономикалық децентрализация, аймақтардың әлеуметтік - экономикалық даму сұрақтарын шешу құқығын және жауаптылығын кеңейту болды. Біртұтас ауылшаруашылық кеңістігін сақтауда республика аймақтары реформаларды өткізу екпіндігімен, кәсіпкерліктің және нарық инфражүйелерінің дамуымен, сыртқы экономикалық қызметттерімен, шетел капиталын тартуымен ерекшеленетінін еске алу маңызды.

    Біздің  ойымызша облысты басқару жүйесі тек қана шаруашылық етуші субъектілердің өзара қатынастарына сай болып  және жеке, корпоративті нарық бөлігіне сәйкес келіп қана емес, сонымен бірге, өз элементарлық әрекеттестігімен экономикалық нәтижелерінің және әлеуметтік аймақтық өндіріс нәтижелілігінің жоғарылауын қамтамасыз ету керек.

    Облысты басқару жүйелерінің кіріс мінездемелері  ретінде талдап, қорытындыланған, өткенді  шолатын экономикалық және әлеуметтік ақпарат (5-6 жылдың бағаларын салыстыруға болатын) болуы керек.Сонымен қатар заттық - техникалық, еңбектік , қаражаттық қорлардың сандық және сапалық көрсеткіштері, белгілі бір уақыт аралығында басқару процесінде оларды қолдануға кеткен шығын мөлшері. Облыс сияқты әкімшілік - территориялық құрылымның әлеуметтік - экономикалық дамуы туралы ақпараттың болуы, біздің ойымызша, аймақпен басқару жүйелері элементтінің әрекеттестігін жан-жақтыландырудың қажетті шарты. Ол алдағы ағымдағы, перспективалы және стратегиялық әлеуметтік - экономикалық даму, өндіріс нәтижелілігін талдау, тұтынылу қорларының экономикалық өсу резервтерін анықтауға мүмкіндік береді.

    Біздің  көзқарасымызша, облысты басқару  жүйесінде әрекеттестіктің негізгі  элементтері басқару түрлері (ағымдағы, перспективалы және стратегиялық), басқару функциялары (жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу, бақылау, есеп және талдау), функцияларды толтырылу мақсатындағы оларға лайықты және бағытталған басқару әрекеттестігіне нақтылы іс-әрекеттер, сонымен қатар әдістер‚ тәсілдер және облыстың әлеуметтік - экономикалық дамуын басқару стратегиялары болу керек.1,2

    Бір-бірімен  әрекеттесетін облыстың дамуын басқару  жүйесінің ресурстық құраушысы  ретінде барлық иерархия деңгейлерінің (олар: функцияларды орындаудың аралық және тікелей процесіне қатысатын; облыстың әлеуметтік - экономикалық дамуын басқарудың барлық түріне арналған негізгі қорлар, материалдық, қаражаттық және ақпараттық қорлар). басқару персоналы шығады:

    Облыстың  әлеуметтік - экономикалық дамуын басқару жүйесі құрастырушысының қорлық әрекеттесуінің екінші нұсқасы, біздің көзқарасымызша, мөлшері анағұрлым аз, тек қана облыс әкімі - әкімшілігі деңгейінде басқаруға қатысушы қорлармен көрсетілуі мүмкін.

    Сондықтан облысты басқару жүйесінің қорлық құрамын барлық иерархия деңгейлерінің жиынтығы ретінде кеңірек қарастырғанда, элементтердің әрекеттестігінің жүйелік талдауы әлеуметтік - экономикалық дамуды басқаруға қатысушы қорлардың толық құрамын қосады.

    Облыстың  әлеуметтік - экономикалық дамуын басқарудың әртүрлі деңгейлерінің қорлық құрастырушылары басқару жүйесінің басқа әрекеттесуші элементтерімен әр түрлі деңгейде, бірақ тығыз байланысқан. Осылай, мысалы, басқарудың әкімшілік - шешуші әдістері аймақты тікелей басқаруы керек. Осы әдісті сипаттайтын кең таралған мазмұнды бөлімдері болып аймақтық және республикалық сипаттағы нормативті – заңдық актілер, бұйрықтар, қаулылар табылады.

    Сондай  әкіммен аймақтық деңгейде қабылданушы  басқаратын шешімдерді негіздеу мақсатында, мысалы, мына басқару тәсілдері: үйлесімді, аналитикалық, еліктеу, болжаушылық, ұйымдық шешімдердің деңгейін көтеруге мүмкіндік беретін аймақтық әлеуметтік - экономикалық дамуына реттеуші шешімдер.

    Аймақты басқарудың лайықты өлшеммен толықтырылған  функцияларының әрбірі (жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу, бақылау, есеп және талдау) аймақтың әлеуметтік - экономикалық дамуына тура және жанама басқаруға әсер етеді. Барлық қажетті жоспарлау-есептеу негіздемелерінің барлық түрлері аймақтың ауылшаруашылығының экономикалық және әлеуметтік өсуінің қажетті динамикасы салыстырмалы даму жоспарлылығын сақтауға бағытталған.

    Ақыр  соңында, әлеуметтік - экономикалық саясат халықтың әл-ауқаттын жоғарылатуға бағытталуы тиіс. Ол елдің тұрақты экономикалық дамуы негізінде барлық аймақтардың  талпыныстарын біріктіруі кезінде мүмкін.

    Аймақты басқарудың әлеуметтік жағы әлеуметтік әділеттілік және азаматтардың тең  құқылығы сияқты демократиялық қоғам  принциптарында көрсетіледі. Мына позициядан балансталған аймақтық даму өмір сапасы адамдарға өмір сүруге және жұмыс  істеуге тура келетін аймақтан тәуелді болмайтынына кепіл болуы тиісті.

    Сайып келгенде, аймақтық саясатқа сай аймақ  «дискриминациясы» үшін әлеуметтік көзқараста, азаматтардың мекен-жайы бойынша құқықтарына шек қоюларынан құтылуға қажеттілікпен ақталуы мүмкін. Сәйкесінше, аймақтық саясат халық табыстарында, жұмыссыздық деңгейінде, әлеуметтік инфражүйеге, транспорттық жүйеге, коммуникацияларда , қоршаған орта күй-жағдайында және т.б. аймақ аралық ерекшеліктердің тегістеуіне тиісті бағытталған болу керек. 
 

    1.2 Аймақтық басқарудың маңызы, мақсаттары, принциптері және орталықсыздандыру (децентрализация) 

    Ең  алдымен, қолданылатын сөздік қорымен  анықталып алу керек. Аймақтық басқару  және аймақтық менеджмент терминдері тепе-тең.

    Аймақтық  менеджмент (аймақтық басқару) арнайы менеджменттің бір түрі ретінде өзімен принциптардың, әдістердің, аймақ шаруашылық қызметіне әсер құралдарының және түрлерінің жиынтығын құрады.

    Сонда:

    - муниципальдық басқару - жергілікті  өзін-өзі басқару органдарының  қоғам қажеттіліктерін заңмен айқындалған муниципальдық шаруашылық арқылы қанағаттандыруына бағытталған қызметі;

    - муниципальдық білім - қалалық, ауылдық, жалпы аумақпен біріктірілген бірнеше елді мекен, елді мекен бөлігі, ел заңына сәйкес басқа қоныстанған аумақ шектерінде жергілікті өзін-өзі басқару жүзеге асатын, муниципальдық меншігі бар, жергілікті қаражат және жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау органдары болады;

    - муниципальдық шаруашылық - халықтың  ұжымдық (қоғамдық) қажеттіліктерін  қанағаттандыруға бағытталған муниципальдық білім аумақтарына шаруашылық қызметті жүзеге асыратын мекеме және кәсіпорындардың жиынтығы.

    ҚР  «ҚРдағы жергілікті мемлекеттік  басқару туралы» заңына сәйкес «жергілікті мемлекеттік басқару - жергілікті өкілдік және атқару органдармен мемлекеттік өткізу мақсаттарында лайықты аумақтарға жүзеге асатын, қазіргі заңмен және басқа заң шығаратын актілермен айқындалған қызмет». Бұл жағдайда, Қазақстанда аймақтық және жергілікті басқару терминдері тепе-тең. « Жергілікті өзін-өзі басқару » ұғымы мемлекеттік құрылым ерекшелігін, бөлек алынған елдің мемлекеттік басқаруының қабылданған үлгісін көрсетеді.

    « Жергілікті өзін-өзі басқару» (local government ) ұғымы Ұлыбританияда, классикалық муниципальдық түрлердің отанында, олардың басқа мемлекеттік органдардан шек қою критерийі-ол олардың орталық өкіметке қарама-қарсы жергілікті болуын көрсетеді Екінші белгі, мемлекеттік механизмда муниципальдық буынның астын ерекше сызушы,- жергілікті басқару органдарының ұйымдық және функционал дербестік айқындалған формалдық кепілдіктері. Бірлестіктер сияқты оларға муниципалитет статусы жатады. Муниципальдық бірлестік сауда, жеке және мемлекеттік бірлестіктерге қарағанда олардың мемлекеттік-сауда функциясын ескере отырып құрылады. Муниципалитеттердің формалдық кепілдіктері белгілі қаражат дербестігі және заңмен анықталған шектердегі жергілікті норма жасаумен дәлелденеді. Муниципальдық мекемелердің мемлекеттік аппараттың басқа буындарынан ұйымдық ерекшелігін көрсеттін үшінші белгі, ол- әрбір муниципальдық бірлік басында халықпен сайланушы орган тұру тиісті.

    Жергілікті  өзін-өзі басқару – халықтың жергілікті орындарда басқарудан алыстауын  жеңу және олардың әлеуметтік және басқа да қажеттіліктерін қызметтер  кешенін беру жолымен барынша  көп қанағаттандыру мүмкіншілігі.

    Бірнеше елдер қатарында « жергілікті мемлекеттік басқару », « жергілікті өзін-өзі басқару» және «муниципальдық басқару» терминдері тепе-тең, ал Қазақстанда бұл ұғымдарды айырады.1,2

    Аймақтық  менеджментті нарықтық экономика шарттарында  аймақтың әлеуметтік - экономикалық процестерін  басқару ғылымы және тәжірибесі сияқты қарастыруға болады. Аймақтық менеджменттің ғылыми негіздері - бұл ғылыми білімдер жүйесі, оның теориялық базасы: аймақтық менеджмент принциптері, аймақтық менеджмент әдістері және үлгілері, аймақтық менеджмент механизмдері, аймақтық менеджмент жүйесі. Біздің елімізде аймақтық менеджмент ғылыми негіздері құрылу сатысында тұр. Үлкен кеңістіктерімен, табиғи - климаттық, ұлттық, тарихи және басқа ерекшеліктердің әр алуандығымен шетелдік тәжірибе Қазақстан территориялық ұйымдасуы ерекшілігіне аз жарамды. Әйткенмен, нарықтық экономикасы бар елдерде аймақтық менеджмент құру тәжірибесі біздің өзіміздің меншікті тәжірибемізді талдау үшін, сонымен қатар оның кейбір элементтерін Қазақстанда аймақтық менеджменттің қалыптасу жүйесі үшін қолдану мүмкін.

    Басқару ғылымы ретінде аймақтық менеджменттің  алдында аймақтық дамудың мақсаттарына нәтижелі жетуді қамтамасыз ететін механизмдер, әдістер және құралдарды табу және өңдеу мақсаты тұрады.

    Шаруашылықты  басқарудың жоспарлы - нұсқаулық жүйелерінен аймақтық басқаруға көшудің мәні осындай өзгертулерде:

    - аймақтың дамуын әлеуметтік проблемалардың  шешіміне, қоғамның жоғары құндылығы  ретінде адамның тіршілік әрекетінің  жоғары дәрежесін және жоғары  сапасын қамтамасыз етуші шарттардың  ұдайы өндірісіне бағыттау;

    - экономикалық бостандық және  шаруашылық дербестікгі принциптарын  аймақтың барлық шаруашылық етуші  субъектілерімен орындауға арналған  ұйымдық - экономикалық шарттарды  құру;

    - аймақтың инвестициялық және  құрылымдық саясатын нарықтың  қажеттіліктері мен сұранысына, тұтынушылардың ішкі және сыртқы аймақтық сұранысына бағыттау, және аймақтың қаражаттық дербестігінің жоғарылауына жағдай жасай алатын, аймақ аралық және шетелдік нарықта сұранысқа ие өнім түрлерін өндіруді ұйымдастыру;

 - аймақтың ағымдағы және стратегиялық дамуы бағдарламаларын өңдеу және орындау негізі ретінде аймақтық маркетингті дамыту және құру;

    - аймақтағы әлеуметтік - экономикалық, саяси және экологиялық жағдайды  бақылау және жүйелік талдауды  жүзеге асыруға арналған заманға  сай ақпараттық база қолдануымен аймақтық статистикадан аймақтық мониторингіге көшу;

    - аймақтың экономикалық даму деңгейі  және халықтың тіршілік әрекеті  деңгейі (әлеуметтік стандарттар  , қаражаттық қамтамасыздық , табыстардың  құрылымы және жанұялардың шығыны, экология, демографиялық жағдай, экологиялық қауіпсіздік және т.б.) дәрежесінің сәйкестіктеріне байланысты аймақтық менеджменттің ақырғы нәтижесін бағалау.

    Аймақтық басқару мақсаттары әр алуан. Шаруашылықты реттеудің жоспарлық - орталықтандырылған жүйесінен нарықтық жүйеге көшу барысында вертикальді байланыстар қиратылады, горизонтальді, ішкі және аймақ аралық байланыстар пайда болады және тұрақтандырылады. Аймақ шаруашылығы бөлігін нарықтық қатынастарға ауыстырғанда аймақтық басқару механизмінің құрылымдық функциясы өзгереді. Бұл оның ұйымдық және иерархиялық құрылымдарының деформациясына және қысқаруына әкеледі. Субъектілердің аралық әрекеттесу әдістерінің және республикалық, аймақтық және муниципальдық басқару объектілерінің ролі өкпек өседі, олардың шаруашылық байланыстары, меншікті қолдану жөніндегі көзқарасы күрделенеді және т. б. Мынаның барлығы территориялық басқарудың жоспарлы - нұсқаулық жүйелерінен мақсаты бөлек аймақтық менеджменттің қалыптасуы және дамуына объективті негіз болады.

    Аймақтық  басқарудың негізгі мақсаттарының ішіне кіреді:

    - аймақ халқының тіршілік әрекеті шарттарын, өмір сапасын жоғары дәрежеде қамтамасыз ету;

    - аймақ шаруашылығының экономикалық  және әлеуметтік трансформациясы,  талдау, болжау және аймақтық  даму бағдарламалауы;

    - қаражат ағымын ықшамдау, аймақтың экономикалық базасының және муниципальдық білім берудің шарттарын және нығайту механизмдарын құру;

    - аймақта экологиялық қауіпсіздікті  қамтамасыз ету, қоршаған ортаны  қорғау;

    - аймақта құрылымдық, инвестициялық  және ғылыми - техникалықтың саясат құру және орындау, нарықтық инфражүйе жасау және дамыту.

    Жоғарыда  көрсетілген аймақтық басқарудың құрылымы мен мақсаттарының мәнінен оның объектісін келесі негізгі белгілермен  топтастыруға болады:

    - объектіні белгілі бір  меншік  түріне жатқызуға болады;

    - шаруашылық ету субъектісімен  шығарылатын өнімнің немесе қызметтердің  мінездемесі; 

    - шаруашылық ету субъектісінің  аймақтағы экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және басқа процестерге  әсер ету мінездемесі және  дәрежесі.

    - халықтың тіршілік әрекеті шарттарын жандандыру, адамдардың өндіріс сферасы сыртындағы қажеттіліктерін қанағаттандыру.

    Объектілердің келтірілген талдауы аймақтық басқару  объектілеріне аймақтың барлық шаруашылық бірліктерін жатқызуға болатынына қорытынды жасатады. Бірақ, аймақтық басқарудың нағыз объектісіне мемлекет меншігі саналатын кәсіпорындар және ұйымдар, сонымен қатар, қызметі өндіріс сферасынан тыс халық тіршілігі әрекеті шарттарын жандандыруға бағытталған инфраструктуралық буындар жатады. Көрсетілген объектілерге аймақтық басқару тура, басқа барлық объектілерге - аралық әсер етеді.

    Аймақта өтетін әлеуметтік - экономикалық процестерге  әсер ететін аймақтық басқарудың принциптардың, әдістердің, түрлердің және құралдарының жиынтығы күрделі және әр түрлі. Шетелдік тәжірибелер, сонымен қатар Қазақстандағы аймақтық менеджмент тәжірибесінің талдауы оның нәтижелілігі көбінесе, айқын, нарықтық экономика заңдарымен ескертілген сыналған принциптармен байланысты екенін көрсетеді.