Африка саваннасы

     Июльде  солтүстік жарты шар қатты  кызады. Сондықтан бүкіл баралық  зоналар солтүстікке қарй ығысады. Солтүстік жартышардың субтропиктік максимумы Жерорта теңізі мен  Оңтүстік Европаға қарай ауысады  да Африканың қиыр солтүстік-батысын  ғана қамтиды. Африканың солтүстік  бөлігінде қатты қызуына байланысты төмен қысымды облыс пайда болады, ол экватордан оңтүстікке карай жалғасып кетеді. Оңтүстік Африка өзінің көрші мұхиттарымен қоса оңтүстік жарты шардың баралық максимум аймағына кіреді. Оның тек қиыр оңтүстігі ғана оңтүстік жарты шардың қоныржай ендіктерінің батыс циркуляциясы жағдайында қалып қояды.

     Солтүстік Африкада (Сахарада) құрғақ солтүстік-шығыс  және солтүстік батыс желдері  соғады, ол Қызыл теңіз бен Ніл  аңғарын бойлап 20˚ дейін, ал батысында 18˚ с.с. дейін енеді. Оларға қарсы Оңтүстік Атлант максимумы жағынан оңтүстік-батыс муссоны ағылады да Судан территориясы мен Гвинея жағалауларына жауын-шашын ала келеді. /7/ 

     7. В.А.Низовцев, Н.А. Марченко, Школьные олимпиады. География. Методическое  пособие.   М.: Айрис-Пресс, 2007. 

     Эфиопия, Сомали және Африканың бүкіл шығысы экватордан солтүстікке қарай Үнді муссонының ықпалындa болады, ол экватор арқылы өтіп, мол жауын-шашын әкелетін оңтүстік-шығыс пассатының жалғасы болып табылады.

     Африканың жоғары қысым белдеуімен және әлсіреген  пассат әрекеті қамтылған бүкіл  оңтүстік бөлігі әсіресе оның ішкі аудандары бұл кездері құрғак, болады. Тск Кап облысы бұл жағдайдан тысқары қалады, өйткені оған жанданған циклондық әрекет тән.

     Африканың негізгі бөлігіндегі бүкіл жыл  бойғы жоғарғы температура күннің көкжиектен едәуір биіктікте тұруына және күшті инсоляцияға байланысты. Материктің едәуір бөлігінде жылдық орташа температура +20⁰С-ден асып түссді. Африканың солтүстік бөлігі анағұрлым сом, сондықтан да ол тұтас алғанда оңтүстікке қарағанда қаттырақ қызады, онда Жерде байқалатын ең жоғарғы орташа айлық температура (+35⁰-40⁰С), сонымен бірге ең жоғары максимумды температура (+58⁰С-ге дейін) орын алады.

     Бүкіл Африкаға сондай-ақ континенттік климаттың көрініс беруі, температураның тәуліктік едәуір ауытқуы да тән. Мысалы, Сахарада температураның тәуліктік амплитудасы 50⁰С-ге жетеді.

     Материктің территориясында жауын-шашын біркелкі таралмайды. Үнемі және мол болатын конвективтік жаңбырлар экватор бойы бөлігіне шамамен 5˚с.с. псн 10˚о.е. аралығында түседі. Африкада максимум жауын-шашын (10 000 мм шамасында) Камерун массивінің басым оңтүстік-батыс жерлеріне қараған беткейлеріне түседі.

     Экватордан солтүстікке және оңтүстікке қарайғы облыстарда, шамамен екі жарты шардың 17⁰-қа дейін жауын-шашынды тек әрбір жарты шардың жазындa экваторлық муссондар әкеледі, олардың жылдық мөлшері географиялық орынға және рельефке байланысты құбылып тұрады. Онан әрі экватордан солтүстікке және оңтүстікке қарай (30⁰-қа дейін) жыл бойына жауын-шашын өте аз мөлшерде түсетін облыстар орналасқан. Материктің қиыр солтүстігі мен қиыр оңтүстігінде, субтропиктік белдеуде жауын-шашынның мөлшері қайтадан көбейеді де солтүстік-батыс пеп oңтүcтік-батыста оның түсу максимумы - қысқа, ал oңтүстік-шығыста – жазға келеді.

     Осы көрсетілген заңдылықтардың арқасында  Африка өзінің климатының алуан түрлілігімен ерекшеленеді.

     Экваторлық  климат белдеуі Конго бассейнінің  едәуір бөлігін шамамен 5˚с.с. пен 5˚о.с.

     apaлығы, сондай-ақ Гвинея жағалауын 7–8˚с.с. дейін қамтиды. Конго бассейнінде жер бетінің қатты қызуына бaйлaнысты ауа массалары көтеріледі де жыл бойына конвективтік жауын-шашын болып тұрады. Олардың режимінде күннің eң биiк орнына байланысты екі максимум айқын көрінеді. Гвинея шығанағының жағалауларынa жауын-шашынды үстемдік ететін оңтүстік-батыс желдері жеткізеді, олардың жылдық мөлшері көп - Камерун массиві беткейлерінде 9600 мм дейін жетедi. Жоғары және бір калыпты температуралар (+24⁰-28⁰С), буланудан 1,5-2 есе асып түсетін мол мөлшердегі жауын-шашын мен ауаның салыстырмалы ылғалдылығының жоғары болуы тұракты артық ылғалдануға жағдай туғызады. Осыған байлансты Африканың экваторлык, бөлігінің климатын оған үйренбеген европалықтар ғана емес, жергілікті тұрғындар да азар көтереді.

     Жауын-шашынның жылдық орташа молшері

     Солтүстік Африкадағы субэкваторлық белдеу солтүстікте 17˚с.е. дейін жетіп жатыр. Oңтүстік  жарты шарда субэкваторлық климаттың  белдеуі Атлант мұхитына дейін жетпейді, ал оңтүстікте 20˚ о.е. дейін жуықтап барады. Материктің шығысында жарты шардың солтүстік және оңтүстік субэкваторлық белдеулері түйіседі, ал экваторлық белдеу Үнді мұхитына дейін жетпейді. Әрбір жарты шардың жазы кезіңде муссон үстемдік етеді, ол мол жауын-шашын бөлетін ылғалды экваторлық ауа алып келеді. Қыс кезінде облыс тропиктік құрғақ ауа жеткізетін пассаттың ықпалындa қалып қояды. Бұл жауын-шашын мүлде жаумайтын әрі салыстырмалы ылғалдылығы өте төмен кезең.

     Ылғалды кезеңнін ұзақтығы, жауын-шашынның жылдық жиынтығы және белдеу шегіндегі ылғалдану экватордан тропикке қарай және батыстан шығысқа қарай өзгеріп отырады. Экватордан тропикке қарай ылғалды кезеңнің ұзақтығы бірте-бірте 10 айдан 2-3 айға дейін азаяды. Батыстан шығысқа қарай муссонның әлсіреуіне байланысты жауын-шашын мөлшері азая береді. Солтүстік жарты шардың субтропиктік 6елдеуі алабындағы жеткіліксіз ылғалданатын барынша қуаңшылық аудандары Сомали түбегіне орналасқан, ол экваторлық муссоннан Эфиопия таулы қыратымен, ал Суданның солтүстік бөлігінде, шекарада тропиктік белдермен бөгелген. Субэкваторлық белдеудегі температура жыл он екі айдың көпшілігінде жоғары, бірақ жылдық айырмашылықтары экваторлық белдеуге қарағанда едәуір үлкен. Ең ыстық кез жауын-шашын маусымының басында, орташа температура +30˚С-ден асқан кезде болады. Дегенмен ең салқын айлардың өзінде орташа температура + 20˚С-ден төмендемейді.

     Барынша жаңа классификацияларда субэкваторлық  климаттық белдеулер ажыратылмайды, ал субэкваторлық климатты жазы ылғалды, тропиктік ылғалды климат деп  қарастырады.

     Африкадғы көптеген кеңістіктер, әсіресе солтүстік  жарты шарда, аридтік тропиктік  климатқа жатады.

     Солтүстік жарты шардағы ыстық та құрғақ тропиктік климат Сахараның көптеген бөлігіне тән. Жазда Солтүстік Африканың  беті қатты қызады да oндa солтүстік-шығыс  пассаты бет aлады, ол салыстырмалы ылғалы 15-30% ауа әкеледі. Қыста солтүстік  Африканың үстінде антициклондық  режим орнайды, демек, бүкіл жыл  бойына Сахараға жауын-шашынның түсіуіне жағдай қолайсыз. Ауаның құрғақтығы және шамадан тыс аз бұлттылық өсімдіктің мүлдем дерлік жоқтығына қоса тәуліктік  температураның күрт ауытқып тұруына  әкеп соғады. Бұл облыстағы буланушылық  шамамен нақты буланудан 20-25 есе  асып түссді.

     Оңтүстік  жарты шардағы қуаң тропиктік  климат Калахари қазан шұңқырына тән, дегенмен ондағы жауын-шашын мөлшері Сахараға қарағандабіршама көп, бұл Үнді мұхитынан соғатын оңтүстік – шығыс әсерімен байланысты. 

     2.4. Африка аумағындағы  ұлттық саябақтар,  қорықтар 

     Африка  саванналары мен шөлейттерінің  көркі және құрып бітуге aйнaлғaн жануары – жираф.Олардың ұзын мойын ағаштардың жапырақтары мен өскіндерін емін-еркін жұлып жеуіне мүмкіндік береді, ал жылдам жүгіруге бейімділігі - қуғыншылардан құтылудың бірден-бір ғана айласы.

     Көптеген  аудандарда, әсіресе экватордан шығыста  және оңтүстікте саванналар мен далаларда африканың жабайы жылқысы – зебр т.б. тараған. Оны әр түрлі бұйымдар жасауға пайдаланатын мықты, әрі сұлу терісі үшін аулайды. Кейбір жерлерде қoлғa үйретілген зебр жылқы орнына күш көлік ретінде жүреді, өйткені оларға цеце шы6ыны ешқандай зиян келтіре алмайды. /9/ 

     9. Орта ғасыр тарихы - Азия тарихы - Африка - Оқулық.  

     Ылғалды тропиктік ормандардың Африканың  ашық кеңістіктеріндегідей бай болмағанымен өзінше ерекше фауналары бар. Ормандарда қоректілер анағұрлым аз, демек онда жыртқыштар да көп емес. Opман тұяқтыларының ішінен мұнда жираф туыстас окапи мекендейді. Бұл жануар өте қорқақ әpi сақ, ол ормандардың қалың нуларында тығылып күн көреді. Сндай-ақ орман бөкені, қабан, буйвол, бегемот бар. Жыртқыштардан жабайы мысық, қабылан, шие бөрі , және виверралар кездеседі.

     Кемірушілерден  шашау құйрық жайра мен тікен  құйрық ұшар кең тараған.

     Oрмандардағы  маймылдар сан аалуан, әpi олардың  көбі ағашта жүріп күнелтеді.  Мартышка, павиан, мандриллалар көп-ақ. 10с.е. пен 10о.е. арасындағы Африка  қазіргі кездегі адам тәрізді  маймылдардың екі туысының - шимпанзе  мен горилалардың мекені болып  табылады. Олардың әркайсысының  екі-үш түрі кездеседі. 

     Батыс рифті зонасының тауларында сирек  кездесетін және аз зсрттелген тау  горилалары тұрады.

     Материктің  ормандары фаунасының құрамында  сондай-ақ лемурдың екі түрі бар.

     Ормандардың орнитофауналарының сипатты өкілдері - тотының бірнеше түрі, банан жегіштер, әдемi қауырсынды және ашық түсті орман сасық көкектері, құртқандай нектарналар, африка тотысы тағы басқалар.

     Кесірткелер мен жыландар көп, өзендерде талпақтұмсық, крокодилдер мекендейді. Қос мекенділердің ішінде әсipecе бaқaлардың түрі сан алyaн.

     Оңтүстік Африканың шөл және шөлейт кеңістіктері оның ішінде Солтүстік Африка шөлдері де фауна жағына келгенде, материктiң басқа бөліктеріне қарағанда анағұрлым кедей. Тұяқтылардан онда кафр буйволы , зебраның бір түрі (квагта), бөкеннің кейбір түрлері мекендейді. Жыртқыштардан ол жерге кама түлкісі, дала бөрісі, вивераның бірнеше түрлеpi тән. Арыстандар түгелімен құрып біткен десе де болады. Кеміргіштер мен насеком қоректілер, кейбір эндемик түрлері, соңғылардың ішінде әсіресе сарғыш көртышқан қызықты.

     Мадагаскар  фаунасында эндемик формалары көп, Африкада жыландар сиақты жануарлар тобы мүлде жоқ өзінше бір ерекше дүние. Мадагаскарға лемурлар тән, оның мұнда көптеген туыстары мен түрлері кездеседі және oлap бүкіл аралға кең тараған, өйткені жергілікті халық оларға тимейді, ал кeйбipeулepiн қолғa үйретеді. Жыртқыштардан тек вивера бар. Насеком қоректілер, олардың ішінде эндемик тенректер көп. /10/ 
 
 
 
 

     10. Забродская М.П. Физическая география  Африки. М., 1963 г.

     ҚОРЫТЫНДЫ 

     Тәуелсіздікті жеңіп алғаннан кейін Африка елдері ғасырлық мешеулікті жоюға күш-жігер  жұмсай бастады. Табиғат байлығын мемлекет меншігіне айналдырудың, аграрлық реформаны жүзеге асырудың, экономикалық жоспарлаудың, ұлт кадрларын дайындаудың ерекше зор маңызы болды. Осының нәтижесінде даму қарқыны жеделдеді. Шаруашылықтың салалық және территориялық құрылымы қайта құрыла бастады.

     Бұл жолда тау – кен өнеркәсібінде  зор табыстарға қол жетті. Қазір  пайдалы қазбалардың көптеген түрлерін өңдіру жөнінен Африка шетелдік дүниеде маңызды, кейде ерекше орын алады. Өндірілетін отын мен шикізаттың негізгі бөлігі дүниежүзілік рынокқа шығарылатындықтан, нақ өндіруші өнеркәсіп ең алдымен Африканың халықаралық географиялық еңбек 6өлінісіндегі орнын айқындайды.

     Африканың дүниежүзілік шаруашылықтағы opнын  айқындайтын экономиканың екінші саласы – тропиктік және субтропиктік егіншілік. Оның да айқын байқалатын экспорттық бағыты бар.

     Бірақ, тұтас алғанда, Африка өзінің дамуында өте артта қалып келеді. Ол индустрияландыру деңгейі, аyылшaруашылық дақылдарының түсімі жөнінен дүние жүзі аймақтарының ішiнде coңғы орын алады.

     Елдердің  көпшілігінде әлі күнге дейін  шаруашылықтың салалық құрылымының отарлық түрі сақталуда. Оның айырым белгілері: 1) аз тауарлы, өнімділігі төмен ауыл шаруашылығының басым болуы, 2) өңдеyші өнеркәсіптің нашар дамуы, 3) көліктің өте артта қалуы, 4) өңдірістік емес саланың негізінен саудамен және қызмет көрсетумен шектелуі.

     Шаруашылықтың территориялық құрылымына өткен  отарлық дәуірден сақталған жалпы  артта қалушылық пен өте сәйкессіздік тән. Аймақтың экономикалық картасынан өнеркәсіп (негізінен астаналық аудандар) пен жоғары тауарлы ауыл шаруашылығының жекелеген ошақтары ғана көзге түседі.

     Африканы  солтүстігінде Жерорта теңізі, батысында  Атлант Мұхиты, шығысында Үнді мұхиты шайып жатыр. Африканың жағалау  сызығьі нашар дамыған: ең ірі  түбегі — Африка Мүйісі; теңіз акваториясы  материкке онша терең сұғынбаған континент-тің көптеген ішкі аймақтары  Дүние жүзілік мұхиттан 1000-нан 1500 километрге дейін қа-шықта жатыр. Ең үлкен аралы — Африка континентіне оңтүстік-шығыстан жанасып жатқан Мадагаскар.

     Неғұрлым  ірі өзендері бесеу — Ніл, Конго, Нигер, Замбези және Оранжевая; олардың  бассейндері Африканын, бүкіл территориясының  үштен бір бөлігінен астамын  алады. Ірі көлдері— Виктория, Танганьика, Ньяса және басқалары Орталық  және Шығыс Африканың аралығындағы табиғи мөже болып табылады. Қалған территориясында Чад пен Нгами  көлдері өз көлемдерінің таяз сулығымен, деңгейлерінің тұрақсыздығымен  ерекшеленеді. Бірқатар Африка өзендерінің (Ніл, ішінара Нигер және басқалары) суы жер суландыру үшін пайдаланылады. Кейбір өзендер (мәселен, Ніл, Нигер, Конго, Гамбия және басқалары) өздерінің едәуір ұзын жерлерінде транспорт жолдары ретінде қызмет етеді.

     Африка  ең ыстық материк болып саналады, өйткені оның территориясының үлкен  бөлігі тропиктік ендіктерде жатыр  және орташа жылдық температурасы 25°С-тан  асады. Солтүстік жарты шардағы  тропиктік климат зонасының шегінде: Батыс Сахара, Марокконың орталық  және оңтүстік бөліктері, Алжир Мен  Тунис, Мавритания, Чад пен Нигер  аймақтарының солтүстік бөліктері, Судан, Эфиопия мен Сомали жатыр. Бұл территорияда ете құрғақ континентті  климат үстем. Кей жерлерде бірнеше  жыл бойы жауыншашын жаумайды. Оңтүстік жарты шардың тропиктік зонасы —  Ангола, Намибия, Ботсвана, Зимбабве, Мозамбик, ЮАР, Мадагаскардың бір белігі Сахараға қарағанда температурасының неғұрлым төмендігімен және қуаңшылықтың аздығымен  сипатталады. Намибия мен Ботсвананың  кейбір аудандарын қоспағанда). Африканың  солтүстігі мен оңтүстіпндегі енсіз  алқаптар неғұрлым ылғал және бірдей субтропиктік климат зонасында жатыр.