Африка саваннасы

     Қант  құрағы ареалы Орта Азияда Сырдария, Амудария су жайылым табандарында, Индия жерлерінде биіктігі 3 м дейін жетеді. Сиыр, ешкі, піл, буйволдарға шөптік азық, қант құрағын, қант қамысын шағылыстыру арқылы қант қамысының мәдени сорттарын алады.

     Үндістан  түбегіндегі саваннада ауа райының  құрғақтылығы өсімдіктерге кері әсерін тигізеді. Өсімдіктердің бойы аласа  жапырақ орнына тікен өседі: доминант акация, суккулентті сүттіген.

     Экватордан солтүстікке және оңтүстікке қарай ылғалды тропиктік ормандар саваннамен алмасады. Ормандар сирейді, олардың құрамы кедейленеді, тұтас орман массивтерінің арасынан саванна дақтары пайда бола бастайды. Бірте – бірте ылғалды тропиктік ылғал тек өзен аңғарларында ғана қалады, ал суайрықтарды жылдың құрғақ мезгілінде жапырағын тастайтын ағаштар немесе саванналар басып кеткен. Өсімдіктердің өзгеруі ылғалды кезеңнің қысқаруының және экватордан алыстаған сайын ұзара түсетін кезеңнің пайда болуының ықпалымен жүреді.

      Жаңбырлы кезең 8 – 9 айға созылатын астық тұқымдас саваналарда биіктігі 2 – 3 м, ал кейде тіпті 5 м жететінастық тұқымдастар өседі. Олар: піл шөбі (Ptnnisetum purpureum), ұзын қылшықты жапырақты боз шағыл тағы басқалалар. Жайқалған астық тұқымдастардың арасында жекелеген ағаштар, баоба6 (Adonsoniа digitata), дум пальмасы (Нірhaenа), зәйтүн пальмасы сорайып тұрады. Экватордан солтүстікке қарай астық тұқымдас саванналар шамамен 12° с.с. дейін жетеді. Оңтүстік жарты шарда астық тұқымдас саванналар зонасы анағұрлым кеңірек, әсірссе Үнді мұхиты жағаларында олар кей жерлерде тіпті тропикке дейін созылып жатады. Oндa астық тұқымдас саванналармен қатар жылдың құрғақ кезінде тастайтын жапырақтарын тропиктік селдірормандар кеңінен тараған. Оңтүстік Африканың шығысында олар өсімдіктердің басқа типтерімен қосылып, тропиктен едәуір оңтүстікке қарай ұшырасады.

     Астық тұқымдас саванналар мен селдір ормандардың астында топырақтардың ерекше типтері – саванналардың астында қызыл топырақтар және селдір ормандардың астында қызыл – қошқыл қоңыр топырақтар қалыптасады.

     Ылғалды маусым кезеңінің 5 – 6 айға дейін қысқаруына және жауын – шашынның жалпы азаюына байланысты саванна өсімдіктері анағұрлым ксерофильдік бейнеге ие болады. Шөп жамылғысы сирейді, әрі арасарады, ағаш тұқымдарының құрамында аласа, ұшар бастары өзгеше жалпақ қарағандар белең алады. Бұлар нағыз немесе құрғақ саванна дейтіндер.

     Ылғалдылық кезеңінің ұзақтығы 3-5 айға созылатын аудандарда нағыз саванналар кұрғак және тікенекті бұталары мен селдір қатты шөптердің қауларынa өтеді. Мұндай өсімдік топтары шөлге айналған саванна деп аталатын солтүстік жарты шарда, нағыз саванналардан солтүстікке қарай біршама енсіз өңір құрады. Бұл өңір 6атыстан шығысқа қарай жауын-шашынның жылдық жиынтығы азаятын 6ағытта кеңейе түседі. 

     Maтepиктің шығысында шөлге айналған саванналар Сомали түбегін түгелдей алып, экваторға дейін және одан да оңтүстікке созылып түсіп, айрықша үлксн алқаптарды алып жатыр. Шөлге айналған саванналардың топырағы кызыл-қоңыр. Негізгі жыныстар тараған жерлерде қара түсті топырақ тараған. 

     Саваннаның және тропиктік селдір ормандардың барлық типтері мaтepиктің бетінің 40% дейін алып жатыр. Африка саванналарының көпшілігі жойылып кеткен ормандардың орнында пайда болған деген көзқарас та бар.  

     1.3. Субэкваторлық, тропиктік  белдеудегі ылғалды,  құрғақ, бұталы саванна  түрлеріне қысқаша  сипаттама

     Климат және топырақ жағдайлары жөнінен саванналар тропиктік егіншілікке қолайлы. Казіргі кезде саванналардың көптеген учаскелері тазартылған және айдалып тасталған. Бұл зонада барыншa кеңінен тараған дақылдар - мақта, жер жанғағы, жүгері, темекі, сорго, күріш. /3/ 

     Саванналар шөлейттерге өтеді, олар солтүстік жарты шарда айқын көрінетін, бірақ енсіз зоналар құрады, ал Онтүстік Африкада материктің ішкі 6өліктеріндегі біршама шағын аудандармен шектелген. Шөлейттерде құрғақ кезең бүкіл жыл бойына дерлік созылады, жауын-шашын мөлшері 250-300 мм аспайды. Өсімдігі мен топырағы айқын ксерофильді сипатта. 

     Шөлейттердің өсімдігі түр құрамы жөнінен солтүстік және оңтүстік жарты шарда едәуір айырма жасайды. Солтүстік жарты шарда жер 6етін тікенекті бұталар мен аласа ағаштардың негізінен сұрғыт – жасыл майда жапырақты қарағайлIардың және жыңғылдардың селдір тоғайлары жауып жатады. Олардың ара-арасында қатаң көпжылдық шымды астық тұқымдастар өседі. Бұлар бұталы-астық тұқымдасты шөлейт дейтіндер. 

     Оңтүстік Африканың шөлейттеріне суккулентті өсімдіктер тән. Олар: алоэ туысының көптеген түрлері, сүттігендер, жергілікті халық мал үшін көп жағдайда су орнына жүретін сулы жемістері бар қарбыз еді. Cондай – ақ жасмық тәріздес тікенекті өсімдіктер, қысқa жаңбырлы ашық кезеңде ашық және әр түсті болып гүлдейтін жуан тамырлы немесе түйнекті әр түрлі шөптер (құртқа гүл, лилия, амapaлис) кеңіненІ тараған. Солтүстіктегі сияқты, мұнда да астық тұқымдас бұталы шөлейттің учаскілері бар. 

     Шөлейттер шөлдерге ауысады, олар әсіресс мaтepиктің солтүстігінде үлкен алқаптарды алып жатыр. Оңтүстік жарты шарда шөлдер енсіз өңір түрінде материктің батыс шетін бойлай созылып жатыр және ішінара Калахаридің оңтүстігіне де тән. Шөлдің топырағы жетілмеген, қаңқалы, кейде бұл айқын құрлымы жоқ сусымалы құм болып келеді. Сортаң топырақтардың да үлкен учаскелері кездеседі. 

     Солтүстік жарты шардың шөлдеріндегі өсімдік азия шөлдерінің өciмдігіне ішінара жақын. Жанбырдан кейін эфемерлер шығады, ол қысқа мерзiм ішінде өсіп шығып, гүлдеп және жеміс беріп, сонымен бірге қайтадан келесі жаңбырды күтіп бір емес бірнеше жылға созылатын тыныштық жағдайына келіп үлгереді. 

     Құмды учаскелерде көпжылдық тiкeнeктi бұталар өседі. Олар: жантақ, ретам тағы басқалар. Тастақ шөлдерге қыналар тән, олар тастардың бетін түгелдей қа6ыршақ сиақты жауын жатады. Copтаң жерлерде жусан мен сораңдар кездеседі. Африканың солтүстігіндегі шөлдерде, Аравиядағы сияқты оазистер көп, олардың басты өсімдігі - құрма пальмассы.   

     2 тарау. Африка  саваннасының қазіргі  жағдайы

     Африка - жер шарының солтүстік және оңтүстік жарты шарларына шамамен бірдей қашықтыққа созылып жаткан бірден-бір материк. Осы ерекшелік екі жарты шардың бірегей ендіктерінде бірегей климат болуына жағдай жасайды. Климаттық белдеулердің барлығы дерлік Африка территориясында екі реттен кайталанады. /3/ 

     3. Увалиев Т.О., Тургумбекова Н.М. «География» мамандығы қосымша мамандандыру жэне экономикалык білімді калыптастыру мәселелері / / Вестник КазНПУ им. Абая. - Серия «Естественно-географические науки». 2009,№ 4 ( 2 2 ) .-С . 43-46. 

     Дегенмен  Африканың солтүстік бөлігінің  оңтүстік бөлігінен (экватордан оңтүстікке қарай жатқан) ауданы жөнінен екі  есе үлкен болуының үлкен маңызы бар. Африкадан солтүстікке және солтүстік-шығыcқа қарай орасан зор. Евразия құрлығы орналасқан, одан Африканы континентаралық жылы теңіздер - Жерорта теңізі мен Қызыл теңіз бөліп тұр. Оңтүстік субконтинент Атлант және Үнді мұхттарының аралығында. Сондықтан Африкада экватордан солтүстікке және оңтүстікке қарай климаттың түзілу жағдайлары бірдей емес.

     Материктің  негізгі бөлігі тропиктер арасында жатыр және бүкіл жыл бойы күн жылуын көп мөлшерде қабылдап, әсіресе солтүстік, анағұрлым сом бөлігінде қатты кызады. Бүкіл Африка (азғана қaлысты есептемегенде) жылына 160 ккал см² астам жылу алады, ал солтүстік бөлігінде жиынтық радиация 200 ккал см² асып түседі. Бұл жоғары температураның белең алуына жағдай жасайды және Африканы Жердің ең ыстық материгіне айналдырады.

     Матернктің  горизонталды бөлшектерінің шамалы болуы және шеткі аймақтарының ішкі бөліктермен салыстырғанда көтеріңкі  келуі мұхит әсерін шектейді және климаттың Африкаға тән континенттігін туғызады, бұл оның көлемі үлкен  болуына және Евразияға жақын жатуына байланысты солтүстік бөлігінен айқын көрінеді.

     Жер беті деңгейіндегі орташа температурасы

     Африканың көпшілік бөлігі екі жарты шардың субтропиктік антициклон мен пасаттық циркуляциясының ықпалында болады. Солтүстік жарты шардың құрлықтан  келетін пассаттары салыстырмалы ылғалдығы төмен континенттік ауа ала келеді. Үнді мұхиты жағынан келетін оңтүстік жарты шардың пассаттары материктің шығыс шетіне ылғалдылығы тұрақсыз ауа массаларын алып шығады.

     Материктің  солтүстік және оңтүстік жарты шарлардағы батыс шет аймақтары пассаттық  инверция тән атлантикалық субтропиктік антициклонның шығыс шетінің ықпалында болады, Атлант мұхитының суық ағысты инверциясы онан сайын күшейе түседі. Мұның өзі жауын-шашынның түсуіне қолайсыз жағдай туғызады.

     Материктің  экватор бойы бөлігінде ауа массасының бip жарты шардан екінші жарты шарға  өтуінің ерекше манызы бap. Мұның  өзінде материктің шығысында пассаттардың басқа жарты шардан өтуі осы жарты  шардың жазында орын алады. Ал батыста  болса, қысым градиенті әрқашанда  Оңтүстік Атлант максимумынан Африканың  солтүстік субконтинентіне қapaй  бағытталатындықтан жыл бойына оңтүстік пассаттың, (оңтүстік-батыс муссонның) солтүстік жарты шарға өтуі үнемі  байқалады. Сондықтан да 17˚с.с. және 20˚о.е. аралығындағы өңірде әрбір жарты  шардың жазында экваторлық муссондардың ыппалы корініс береді, олар ылғалдылығы  тұрақсыз экваторлық ауаны aлa жүреді де жауын-шашынды кезең тудырады. Материктің субтропиктік белдеулердің шегіне кіретін қиыр солтүстігі мен оңтүстігі әрбір жарты шардың қысында қоңыржай ендіктердің батыс циркуляциясы жағдайында қалады.  
 

     2.1. Африканың географиялық  орны

     Сахара  түгелімен африка платформасының шегінде  орналасқан, оның көпшілік бөлігі негізі кристалдық және вулкандық жыныстардан  түзіліп, горизонталь тұнба шөгінді  қабаттарымен көмкерілген үстірт болып  табылады. Кей жерлерде жер бетіне ежелгі қатпарлы негіз шығып жатады да биік таулы қырат құрайды немесе күмбез тәріздес қыраттар түрінде ежелгі интрузиялар шығып жатады. Жер  беті шөгінді тау жыныстарымен көмкеріліп жатқан жерлерге нағыз төрткүл және куэсталық үстірттер мен тау  жұрнақтары тән.

     Сахараның көп учаскелері моноклиналды құрылымды  болып келеді. Де жақсы көрінетін  куэсталық кемерлер құрайды. Рельефтің  мұндай типі солтүстік-шығыстан Ахаггар  тау қыратын қоршаған Тассилин-Адджер үстіртіне, солтүстікке таман орналасқан Тадемоит үстіртіне, Антиатласты жиектеген  Джебель-Бани таулы үстіртіне және басқаларға тән. Сахараның куэсталық  рельефінің құрылуында тектоникалық және мұз басудан кейінгі, қазіргі  заманға қарағанда тектоникалық және мұз басудан кейінгі, қазіргі  заманға /4/

     4.Балалар Энциклопедиясы, II- том

қарағанда анағұрлым ылғалды кезеңде орын алған эрозиялық процестердің рөлі зор.

     Судан жалпақ өңір түрінде бүкіл материк  арқылы дерлік батыстан шығысқа қарай, Атлант мұхитынан Эфиоп тау қыраттарына  дейін созылады. Оның оңтүстік шекарасы Сахарамен шекарасы сияқты зоналық  жағдайлармен анықталған, сондықтан  онша айқын көрінбейді. Ол Гвинея және Камерун қыраттарының солтүстік  беткейлері арқылы өтіп, содан кейін  Чад көлі бассейнімен бір жағынан  Нілдің сол жақ салаларының, екінші жағынан Конгоның оң жақ салаларының  аралығы жүреді.

     Шаруашылықтың территориялық құрылымына өткен  отарлық дәуірден сақталған жалпы  артта қалушылық пен өте сәйкессіздік тән. Аймақтың экономикалық картасынан өнеркәсіп (негізінен астаналық  аудандар) пен жоғары тауарлы ауыл шаруашылығының жекелеген ошақтары ғана көзге түседі. 80-жылдары Африканың  әлеуметтік-экономикалық жағдайы ерекше нашарлап, терең дағдарысқа ұласты. Даму қарқыны баяулады. Азық-түлік  өндіру (жылдық өсімі 2 % шамасында) мен  халықтың тұтынуы (3 % -ке өскен) арасындағы алшақтық артты; осының нәтижесінде  астық импорты өсті. Оның үстіне, Африканы бұрын болып көрмеген құрғақшылық  жайлады, ол континент елдерінің  жартысынан астамын қамтып, тікелей 200 млн. адамды шарпыды. Африка сондай-ақ Батыс елдеріне борышқорлық қыспағында қалды. Сондықтан оны барған сайын "апат континенті" деп атай бастады.

      Африканың көптеген елдері экономикасының біржақты аграрлық–шикізаттық дамуы  олардың көпшілігінің әлеуметтік-экономикалық артта қалушылығының басты себептерінің бірі болды. Көптеген елдерде бұл  біржақтылық бір дақыл (монокультура) деңгейіне жетті. Бір дaқыл өндіруге (бір тауарға) мамандану дегеніміз - бұл елдегі шаруашылықтың бір, әдетте, негізінен экспортқа арналған шикізаттық немесе азық-түлік тауарын өндіруге бір жақты мамандануы.

     Бір дақыл дегеніміз - бұл табиғи ғана емес, сонымен бірге тарихи, әлеуметтік құбылыс. Ол Африка елдеріне отарлау  кезеңінде-ақ таңылған болатын. Қазір  де осындай бір жақты халықаралық  маманданудың нәтижесінде ондаған  елдердің бүкіл тіршілігі олар экспорттайтын  бір-екі тауарға дуние–жүзілік  сұранымға тәуелді болып қалуда. Бір дақылды елдер көп салалы экономика құруға тырысуда, бірақ  әзірше бұл жолда аздаған елдер  ғана табысқа жетті. 

     2.2. Африканың солтүстік  және оңтүстік  бөлігіндегі саванна