«Шымкентмай» АҚ кәсіпорынның жалпы мінездемесі, құрылу тарихы

1. «Шымкентмай» АҚ кәсіпорынның жалпы мінездемесі, құрылу тарихы

              30 жылдардың ортасына дейін өсімдік майы мен сабын Қазақстанға импортталатын. Жағдайды үкіметтің Шымкентте май экстракционды заводты (МЭЗ) құру жөнінде шешімі өзгертті. Оның құрылысына 1957 жылы кірісті.

              7 қарашаны завод күнтізбесінде қызыл күн деп санауға болады. Бұл 1942 жылғы қиын күнде Қазақстандағы ірі май саласындағы майэкстрационды заводы өзінің бірінші өнімі – мақта майын шығарды.              Қазақстанда 2-ші 5 жылдыққа дейін май өнеркәсібі болмаған, сондықтан өсімдік майы мен кір сабын басқа республикадан алынатын.

              Үкіміет Оңтістік Қазақстанда, «Шымкентмай» өндірілетін кәсіпорын құру туралы шешім қабылданды. Май экстрациялайтын зауыт келесі технологиялық жоспар бойынша жобаланған еді:

-         шитті тазалау;

-         дәнді тілеу және оқшалау;

-         батериялық экстрация және майды алғашқы рет тазалау, сонымен қатар майды өңдеу және сабын өндіру бөлімдері жоспарланады.

Майды экстрациялау зауыты 1937 жылдан соғыла бастады, ал 1942 жылы алғашқы өнім өндірді. Майды экстрациялау зауыты өндірілетін өнімдер түрлерін ұлғайтып, 1949 жылы май комбинаты болып аталды, 1993 жылдан бастап май комбинаты «Шымкентмай» АҚ , 1999 жылдан «Шымкентмай» ААҚ болып қайта құрылды. Қазір «Шымкентмай» ААҚ негізгі өнім бойынша күрделі механикаландырылған өнеркәсіп.

              Құрамында 4 күрделі механикаландырылған өнім (механикаландырылған бөлім кешені) 4 күрделі механикаландырлыған бөлімше, 2 автоматтандырылған жүйе, 5 үздіксіз механикаландырылған бар, мақты шитін өңдеудегі қуаты тәулігіне 1150 тонна өнім мен жартылай дайын өнімдердің 17 түрін дайындайды. «Шымкентмай» ААҚ мақсары және күнбағыс дақылдарын өңдеуді игерді, басқа да техникалық майлы дақылдарды өңдейді.

              Қазақстанда май өндіретін ірі өнеркәсіп (қазіргі «Шымкентмай» ААҚ) 1942 жылы  7 қарашада іске қосылды. Дәл сол барлық елдерге қиын кезеңдері ол өзінің алғашқы өнімін мақта майын шығарды.

              1943 жылы кәсіпорынның жас ұжымы қажырлы еңбегі үшін Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің ауыспалы Қызыл Тумен белгіленде. «Ұлы Отан соғысында қажырлы еңбегі үшін» 278 жұмысшы медальмен марапатталды.

           1946 жылы Социалистік Бүкіл Одақтық кәсіпорындардың азық-түлік өнеркәсібінің жарысына қатысушылардың арасында 6 мәрте жеңімпаз атанды. СССР азық-түлік өнеркәсіп Министрлігінің шешімімен зауытқа 6 сыйлық бұйырды: олардың ішінде 3- 1, 2-ІІ, 1-ІІІ орындар. 1946 жылдың шілдесінде зауытқа Шымкент халық депутаттарының қалалық советінің ауыспалы Қызыл Тумен марапатталды.

1948 жылдың қаңтарында форпрессиялық цех іске қосылды, нәтижесінде 25,7 процент еңбек өнімділігі артты.

1949 жылдың қыркүйегінде май шығару зауыты «Гловрасжирмасла» өсімдік майның бас басқармасы СССР азық-түлік өндірісінің май комбинаты болып ауыстырылды.

              1950 жылы сабын шығаратын цех іске қосылды.

              1953 жылы расшипительный «ыдырау» цехының құрылысы бітті. Май комбинатының Социалистік міндеттерінің сәтті орындалуына байланысты Республикалық Құрмет Кітабында және облыстық Тақтасына енді.

              1959 жылы жаңа технология мен жабдықталған ең ірі цех үздіксіз сығынды майы іске қосылды. Комбинаттың  ұжымы жаңа технологияларға өтті.

              1975 жылы қысқа зауыттың ішінде (50 күннің ішінде) экстрационды цехтің қайта құру жұмысы бітті. Жаңа озат технологияларда көмегі мен комбинат үлкен жетістіктерге жетті. Нәтижесінде азық-түлік өндіретін озат кәсіпорындардың бірі болып саналды.

              Май комбинаты 1990 жылдары басым сенімді қарсы алды. 1941 жылдан бастап өндіріс қуаттылығы төмендеді. 1990 жылдары республикада сонымен қатар комбинатта қайта құру және глобалды өзгерістер жылдары болды. Бұл барлығына қиын жылдары өндіріске де әсер етпеуі мүмкін емес еді. СССР-дің құлдырауы мен бірге көп жылдар бойы жұмыс істеген шикізат және дайын өнім жабдықтаушылар мен де шаруашылық байланысын үзді.

              1993 жылы 29 желтоқсанда май комбинаты ААҚ «Шымкентмай» болып өзгертілді. Кәсіпорынның бірінші президенті болып Адирбеков Ж.А. болды. Оған зауытты құлдыраудан, оның қуаттылығы мен кадрлық потенциалды сақтап қалатын үлкен жауапкершілік жүктелді.

              1998 жылы ААҚ «Шымкентмай» өзінің қаржысына бу қазаны (котельная) салынды, несиенің көмегімен күнбағыс дәнін сатып алды, нәтижесінде оны алғаш рет өндірді. Буды экономдаған кәсіпорының шығынын азайтты, қатаң экономиканың арқасында кәсіпорынның жағдайы төмендегі қайта қалпына келді.

              2000 жылдан бастап «Шымкентмай» ААҚ «Доня» сауда белгісімен өзінің өнімін нарыққа шығарды. 2002 жылы кәсіпорын қолданыстағы жабдықтарын жаңартып, модернизацияланды.

              Осы уақыттқа дейін кәсіпорын барлық негізгі майлы дақылдардың – мақта, күнбағыс, сафлор, қыша, соя, қыша бас, зығырдың жасалуын меңгерді. Сонымен қатар өнімнің сапалығына көп көңіл бөлінді. Кәсіпорының социалистік елдерде  экономикалық өмірге бейімділігі байқаусыз қалған жоқ.

              2002 жылдың желтоқсанында май өнеркәсібінің дамуы мен облыстық экономикалық жағдайының жақсаруына қосқан үлесі үшін «Шымкентмай» ААҚ президенті Адирбеков Данияр Жолдиярұлы «Құрмет» орденімен марапатталды.

Кәсіпорынның өнімі көрмелер мен конкурстарда жеңімпаз аталып отырды. «Шымкентмай» ААҚ өндірілген өсімдік майын сапалық жетістіктері үшін мына сыйлықтарға ие болды:

-4-ші Халықаралық көрмеде «WorldFoodKazakhstan-2000» алтын медаль;

-3-ші Халықаралық Орталық Азиялық көрмеде «InterFoodKazakhstan-2000» сапа сертификаты;

-«Оңтүстік Қазақстан Облысының ең үздік тауары-2002» және «Доня» мақта майының жоғары сапалығы үшін алтын медаль;

- 5-ші Халықаралық Орталық Азиялық көрмеде өткен «Халық пікірі» конкурсында «Доня» өсімдік майының «Ең тартымды ораушы» үшін Диплом (29 қазан-1 қараша 2002 жыл Алматы қ.)

-«Quality Diploma WorldFood Ең үздік өнім 2002» үшін сапа дипломы және «Доня» мақта майына ААҚ «Шымкентмай» сапа жүйесінің стандарты үшін ИСО 9001:2000 халықаралық стандартқа сәйкес дайындық шараларын өткізіп жатыр.

2. Кәсіпорынды басқаруды ұйымдастыру құрылымы

              Жоғарыда айтылғандай, кәсіпорын акционерлік қоғам болып жекешелендіріліп құрылған. Оның негізі капиталын акционерлердің салымдары құрады. «Шымкентмай» компаниясында 2 деңгейлі басқару құрылымы бар, яғни басқару және акционерлердің жалпы жиналысы.

Басқарудың АҚ –ның ағымдағы басшалығын қамтамасыз етеді және АҚ өкілдігі, сонымен қатар жалпы жиналыстың құзырына кірмейтін барлық сұрақтарды шешеді.

Кәсіпорында басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы сызықтық-функционалды болып қалыптасты, яғни сызықтық құрылымының негізгі деңгейлерінде функционалды бөлімшелер қалыптастасты. Компания басшысы президент болады, оған вице-президент бағынады және менеджер. Олар сызықты басшылар болып табылады. Функционалды бөлімшелердің басшылары жоспарлы-экономикалық және қаржы бөлімдерінің бухгалтерия және өндірістік-техникалық бөлімдердің басшылары болады. Олар жоспарлар, есеп берулердің жобаларын дайындайды. Ол кейін сызықтық басшылар қол қойғаннан кейін ресми құжатқа айналады.

         Экономикалық  жане   жоспарлау   бөлімі   болып   бұл  бөлімшелердің

өзіндік  құрылымы   және  вице   президентке  бағынады. Бұл бөлім экономикалық  жоспарлау  бойынша  жұмыс жасайды.Қаржы бөлімінің  функциясы болып қаржылық іс ірекетті ұйымдастыру табылады. Кәсіпорынның  жұмысын тиімді  жоғарлату  экономиканың  жағдайы  нарықтық  қатынасқа  өткеннен  бастап  үлкен  талап  етеді. Өзінің  өндірістік қаржылық  іс-әрекетін  экономикалық  нәтижеде  жоғары  етіп  көрсетсе тек сол кәсіпорындар жұмысы  тиімсіз ондай  кәсіпорындар  өздерінің  жұсмысын

тоқтатады жане куйзеліске  ұшыратады.Қырсыздық  барлық дәйекті  аайқындау қажеттілігін  әрбір кәсіпорын бақылап, еңбек және қаржы  ресурстар материалды  оңтайлы  және  тиімді пайдалану.Өндірістік жұмыстың резервін  іздеу  және қосу  мақсатында  өндірістік емес  шығындарын  жою керек.Тек мундай  жағдайда кәсіпорынның  табыстылығын барынша  жоғарлатуға  болады.

          «Шымкентмай» АҚ 1942жылы  берілген  май комбинатының құрамын  негізінде 1993 жылы жекешелендіру  арқылы құрылған  Кәсіпорын ҚР-да  және ТМД елдері  арасында май  саласындағы ірі

кәсіпорындардың  бірі болып саналады.Кәсіпорынның бастапқы  қуаты  тәулігіне 1150 тонна  мақта шитінен  мақта майын алған. Дәмі келе  мақта, сафлор, зығыр, рас, соя бұршақтары жане  күнбағыс  сыяқты түрлі  дақылдардан  май алу технологиялары жасалады.Кәсіпорынның  қуаты жылына 350 мың  тоннаға дейін дақылдарын өңдей  алады.

          Кәсіпорынның  құрамында  мынадай цех  кешендері  бар:

Май өндіру (шығару) кешені  (дайындық  цехы, сығу  цехы, тазарту  цехы, кешеннің  қоймалары бір уақытта 20 мың тоннадан астам шикізатты  қабылдай алады).

          Майды  бөтелкелерге  құю ісі  сағатына  2500-3000бөтелкені  құрайды. Жалпы кәсіпорынның ауданы  22 мың  шаршы  метрді  құрайды, оның  ішіне  4 мың  шаршы  метрін  кәсіпорын ғимараттары  алып  жатыр.

          Кәсіпорынның  өсімдік  майларын  өндіретін  негізгі  өнімдердің  түрлері  төмендегідей:

-         Тазартылған, иіссіздендірілген  мақта  майы

-         Тазартылған, иіссіздендірілмеген  мақта  майы

-         Тазартылған, иіссіздендірілген  күнбағыс  майы

-         Тазартылмаған  күнбағыс  майы

-         Тазартылған  қыша  майы

-         Тазартылған, иіссездендірілген  қыша  майы

-         Сумен  тазартылған  соя  майы

-         Тазартылған  иіссіздендірілмеген  соя  майы

Кәсіпорында  өсімдік  майлары  жоғары  сапада  өңделіп, тұрғындар арасында  тағам  жасауда  көптеп  қолданылуда  жане де  маргарин  майларында тағамдық  майлар  шығаруға  қолданылуда, кішігірім  май заводтары  мен  осыған ұқсас  кәсіпорындарға  қарағанда  бұл кәсіпорында жоғары  дәрежелі  тазартылған  май  шығарылады. «Шымкентмай» АҚ-ның  майының  сапасы  импорттық  майлардан  кем  түспейді. Өндірістен шыққан қалдықтар  шрот, шелуха  және т.б. ҚР-ның  экономикасында маңызды орын  ала отырып, құс фабрикаларында  үй  құстарына  және  басқада үй  жануарларына  дайын  жем  ретінде  қолданылады.

       Май  шығару  мына сатылардан  тұрады:

*Шикізат  дайынду

*Алдын  ала сағымдау

*Шикі  майды  сүзу

*Күнжарадан  майды  экстракцил  әдісімен  алу

*Сығымдалған  және  экстра  майды  бөлек  бөлек  тазалау

*Майды  иіссіздендіру

Т

3

3

3. Шығарылатын өнімнің сипаттамасы мен өсімдік майын өндіру ерекшеліктері.

Кәсіпорынның негізгі өнімі, әрине өсімдік майы болып табылады. Кәсіпорында шығарылатын өсімдік майлары, жоғары сапалы және тұрғындар арасында тамақ дайын үшін сұранысқа ие. Сонымен қатар мұны маргарин, май өндірісінде де қолданылады. Кәсіпорында шығарылатын май тазалауда  жоғары дәрежесімен өтеді. «Шымкентмай» АҚ майы сапасы жағынан импортталған майдан кем түспейді.

Өсімдік майлары май түрлерінің ішінде кең тарағаны. Тамақ саласында кеңінен қолданылады. Оларды майда ұсақталып жылытылған дәндер мен жемістерден престеу немесе экстрация әдісімен алады. өзінің құрамының арқасында өсімдік майлары физиологиялық белсенді, ал астың құндылығы біздің ағзамыздың жасушаларының қалыптасуына қажетті майлы полиқандырылған қышқылдардың болуымен анықталады. Міне, сондықтан, өсімдік майлары кез-келген жастағы адамның, тіпті нәрестенің тамақтану рационына кіру қажет. Күнбағыс майының - өсімдік майының ең жақсы түрлерінің бірі. Онымен салат, винегрет араластырады, онымен түрлі соустар мен тұздықтар дайындайды.

КҮНБАҒЫС МАЙЫ

«Доня» рафинадталмаған күнбағыс майы- табиғи дәмді және хош иісті  жоғары сапалы өнім. «Доня» рафинадталмаған күнбағыс майы адам ағзасына өте пайдалы, себебі, майдың құрамында тез еритін дәрулік (витамин) мен биологиялық белсенді заттар көп. Күнбағыс майын салқын тағамдар, әртүрлі соустар, маринадтар және салаттық тұздықтар дайындауға пайдаланады.

«Доня» рафинадталмаған, иіссіздендірілген күнбағыс майы- мөлдір, алтындай сары түсті, иісі жоқ. Ол жоғары сапалы күнбағыс дәндерінен қазіргі заманғы технологияларды пайдалану арқылы өндіріледі. Бұл май тек қана, өнімдердегі қалтқы таза иісті бағалайтындарға арналған. Сонымен қатар, қуыру мен консервілеуге де мүлтіксіз сай келеді.

МАҚТА МАЙЫ

«Доня» рафинадталған мақта майы –кәріптастай мөлдір, нағыз оңтүстіктің өсімдік майы. Шығыстың өзіне тән иісі бар, оңтүстік өңірінің табиғи жағдайында ұзақ мерзімге сақтауға болады. Қуыру, булап пісіру және фритюра дайындау да пайдаланады.