Негізгі бөлім

       Қазіргі кездегі нарықтық экономикасы дамыған  Батыс алдерінде жерге меншіктің  төмендегіше  түрлері орын алуда: аристократияның жерге жекеменшігі (бұл түрі Ұлыбритания елінде орын алған); жерге буржуазияның меншігі, кәсіпкерлер деп аталатын жекелей ждер иемденуші және түрлі кооперацияның иелігі (банктер, ірі өнеркәсіп және ауылшаруашылық компаниялар); жерге мемлекеттік меншік; жерге фермерлік меншік – жәй тауар өндірушілер.

       Жер рентасының пайда болуының басты  шартты жағдайы жерге деген ұсыныстың  шектеулілігі, Еңбек пен капиталға  деген ұсыныстың қалыптасуында  осындай шектеулілік орын алмайды, өйткені оның екеуі де еркін, ұдайы өндіріледі. Ауылшаруашылығы өнімдері өндірілетін жер құрылыстың жер учаскелері де дәл осындай сипатта. Жерге деген ұсыныстың шекетулілігі, икемділікке  келмеуі ауыл шаруашылығында  бағаның ерекше құрылуының маңызды  себептері болып табылады.

       Жер рентасының екі түрі бар. Дифференциалды және абсолюті жер рентасы  

       Дифференциалдық рентаның пайда болуын мысал арқылы қарастырайық. (1-кесте)

 

       Мысалда, жер учаскелері саналығы, құнарлылығы  бойынша 3 түрге бөлінеді: құнарлығы бойынша ең төменгі, нашар жер учаскесі (1), орташа (ІІ) құнарлығы жоғары, ең жақсы жер учаскесі (ІІІ),жер жеке меншікте, кәсіпкер –бұл арендатор. Тікелей өндіруші –жалдамалы ауыл шаруашылығы жұмысшысы.

       Неліктен  қоғамдық өндіріс бағасы 40 өлшемге  тең, яғни ең төменгі (олтада да емес) жер учаскесінің жеке бағасының дәрежесімен белгіленген ? Өйткені қоғамдық қажеттілікті  қанағаттандыру үшін ІІ және ІІІ жер учаскелерінің ауыл шаруашылық өнімдері жеткіліксіз, ондай жерлер шектеулі. Егер, белгілі бір себептермен рыноктың баға орташа (ІІ) жер учаскесінің дәрежесінде (30 өлшем) белгіленсе, арендатор  бір учаскеде ұтылысқа ұшыған болар еді, түскен бүкіл өнім сатудан алары  90 өлшем (3х30), тіпті жұмсаған шығынын да (100 өлшем) қайтараламас еді. Осы арендаторлардың ұтылыс жағдайында қалуы ең төменгі жер учаскесін мүлдем пайдаланбай аздырып жіберуге әкеліп соғар еді. Алайда І-ІІІ жер учаскелерінің өнімдері есебінен жиынтық сұранысты қанағаттандыру мүмкін емес, баға  30 өлшемге дейін өсіп, одан да жоғары көтеріліп өңдеген тиімді болып, жалға беруге болады. Сонымен, ауыл шаруашылығының бағасында өзіндік ерекшелік бар,ол бойынша реттеушілік қызметті орта шығындар емес, қайта ең жоғары шығындар (құнарлығы төменгі жер учаскесі) анықтайды.

       Дифференциалды  рента өндірістің қоғамдық бағасы мен жеке бағасының айырмасы, 8- бағанадан 5-бағана деректерін шегеру жолымен алынады: (120-120=0; 160-120=40;  220-120=80). Ең алдымен дифференциалды рента қосымша пайда ретінде арендаторға түседі (нарықта өнімді сатқаннан кейін), одан кейін қосымша пайда аренда төлемі ретінде жер иесіне көшеді.

       1-кестеден  көрініп отырғандай 1- учаскеден  жер иесі ешқандай рента алмайды,  өйткені бұл жер  ешқандай  қосымша пайда әкелмейді. Бір  жағынан жер иесінің барлығы  да рента алуы керек, өйткені  жер жеке меншікте, оны ешкім де арендаға тегін бермейді, ал екінші жағынан қарағанда, арендатор 1- учаскеден ешқандай қосымша пайда алмайды. Бұл мәселе қандай шешім табуы керек ? Осы мәселені шешуге байланысты ғылыми құнарлылығына қарамастан барлық  жерден төлем талап етіледі.

       Абсолютті жер рентасының пайда болуының себебі, біріншіден, тауар құны категориясы (с+v+m) мен өндіріс  бағасын (с+v+р)  нақты ажырату керек; екіншіден, қол еңбегінің үлкен көлемде орын алуы мен капиталдың органикалық құрылымының (с:V) ауыл шаруашылығында өнеркәсіппен  салыстырғанда төмендігін ескеру керек; үшіншіден жерге жеке меншік үстемдігі өнеркәсіптен ауыл шаруашылығына капиталдың еркін ауысуына кедергі жасайды. Жер иесі белгілі мөлшердегі төлемді төлемей ауыл шаруашылығы өндірісін игеру мақсатымен капиталдың ауыл шаруашылығына өтуіне болмайды.

       Енді  мысал арқылы абсолюттік жер рентасының пайда болуын қарастырайық(2-кесте)

 

       Кестеден  көрініп тұрғандай, капиталдың еркін  ауысуымен байланысты өнеркәсіпте  бәріне ортақ пайда нормасы 20%  өнеркәсіптегі өндіріс бағасы 120. Алайда, ауыл шаруашылығында капиталдың органикалық құрылымы орташа өнеркәсіпппен  салыстырғанда төмен, ең бастысы жерге жеке меншік капиталдың ауысуы - 140>120. Егер өнеркәсіптен ауыл шаруашылығына капиталдың еркін ауысуы орын алатын болса, ауыл шаруашылық жұмысшыларының еңбегімен өндірілген қосымша құн салааралық бәсеке арқылы қайта бөлініп, «ортақ қазанға» түскен болар еді, нәтижесінде ауыл шаруашылығы тауарларының құны төмендер  еді де ал өндіріс бағасы көтерілер еді.

       Сонымен, абсолюттік рента ауыл шаруашылығы  өнімдерінің құны мен өндірістік бағасының айырмасы К: маркс «Құнның  төмендеуіне жерге жеке меншіктің  болуы жол бермейді» деп дәлелдейді.Осыдан жерді национализациялау қажет деген қорытынды жасалады.

       Егер  жер иесі жерін жалға  тапсырса,онда жалгер оған аренда ақысын төлейді, оның құрамына жер рентасы мен сол  жерде орналасқан  құрылыстар мен  қора-қопсыларды пайдаланғаны үшін төленетін төлемдер кіреді.

       Жалгер  болса, ол шаруашылыққа жұмсалған өзінің капиталынан түсетін орта пайданы  иемденеді.

       Жаңа  классикалық теориялар бұл мәселені басқаша көзқараспен, яғни шектеулі шығындар концепциясы арқылы түсіндіреді.

       Жер иесі –фермер болып, өзі шаруашылықты жүргізетін жағдайды қарастырайық.

       Осыған  орай П. Самульсонның мысалын пайдаланайық.

       Суретте жер иесі фермердің ең соңғы жалдамалы  жұмысының жалақысының шектеулі өніммен теңдескенше жұмысқа  қабылдай беретіні көрінеді. Барлық жұмысшылардың жалақсы OW,EL. көлемімен анықталады. Басқа бөлігі W.DE., яғни бұл шама жер рентасының көлемін сипаттайды.

       П. Самульсон жер рентасының мөлшерін «қалдық әдісімен» яғни жалпы  жасалған өнімнен жиынтық жалақының  мөлшерін шегеру арқылы анықтайды.

       Енді  фермердің жері жоқ оны арендаға алу жағдайындағы рента мөлшерін анықтайық.

       Жаңа  классиктер кез-келген факторлардың, яғни жалақының процент пен рентаның бағасы сұраныс пен ұсыныстың  теңгерілу деңгейінде белгіленеді  деген принципті жақтайды.

       Жер Ұсынымының икемсіз екені баршаға мәлім. Сол себепті жер ұсынымының қисығы SQ вертикальды сызық болады. ДД –жерге сұранымның қисығы. Е.  нүктесі -жер рентасының учаскелеріне сұраныс пен ұсыныстың теңдескен кездегі жер рентасының деңгейі.

       Егер  де аренда ақысының (рентаның) деңгейі көтерілсе ( Е нүктесінен жоғары болса),онда жер сұранымы оның ұсынымынан басым болады. Мұндай жағдайда жер иелері аренда ақысын (рентаны) қымбаттады.

       Демек, тек Е нүктесінде жер сұранымы мен ұсынымының тепе-теңдігі орнайды.

       Жаңа  классиктердің Маркстен ерекшелігі, оларды рентаны кім жасайтыны  қызықтырмайды, керісінше олар белгіленген  рентаның деңгейі қандай себептерге нәтижесінде екі тұжырым жасалады:

1. рентаның деңгейі жер ұсынымының икемсіздігіне тәуелді;
2. рента деңгейі түпкілікті өнімнің  сұранысына тікелей байланысты.

Мысалы, бидайға сұраныс азайса, онда бидай өсірілетін жерге де сұраным төмендейді. Демек, аренда ақысының ставкасы төмендейді.

Осылайша, бірақ керісінше ситуация болуы  мүмкін.

       Нарықтық  экономика жағдайында жер тауарлары сипат алады, ол сатып алынады және сатылады. Жерге сұраныс өндірістің басқа факторлары еңбек пен капиталға сұранысындай. Осымен байланысты жер бағасының қалай анықталатыны маңызды.

       Дәстүрлі  маркстік түсінікте  бұл категорияның мәні жер бағасын иррационалды категория ретінде  сипаттауымен байланысты. Жердің құны жоқ (оған адам еңбегі жұмсалған жоқ, адам еңбегінің жемісі емес, ол табиғаттың сыйы) сондықтан, жер бағасы құнның ақшалай көрінісі бола алмайды. Олай болса, жер учаскесінің  сатып алу  немесе сату бағасы қалай анықталады екен ?

       Осыған  орай, жер бағасы екі шамаға, яғни:

1. жер иемденетін жер рентасының көлеміне
2. Қарыз процентінің ставкасына тікелей байланысты болады.

Сонымен, жер бағасын мына формуламен анықтауға  болады.

                                     рента мөлшері

Жер бағасы         _____________________________ 100 %

                                 қарыз процентінің мөлшері  

       Мысалы, рента ретіндегі жыл сайынғы  табыс 1000 доллар, қарыз процентінің  ставкасы 5% бұл жағдайда жер бағасы ------- доллар тең болады.

       Бұл формуладан жасалатын қорытынды, көлемінің  өсуімен жер бағасы ұлғаяды да, ал қарыз проценттерінің өсуімен  ол төмендейді.

       Жер бағасының қалыпты жағдайы нарықтық қатынаста тауарлар нарығы мен өндіріс  факторларының мәнін дұрыс ұғынуға көмектеседі. 

       ПАЙДА ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ.

       Әрбір дәуірдің есті өкілдерін пайда теориясы толғандырды және әр дәуір оны өзінше анықтады, сөйтіп осы теорияға өз көзқарастарын білдіріп толықтырды. Пайданың қайнар көзін түсіндіру талпынысының алғашқылары болып XV-XVII ғасырларда мерканталистер жасаған. Олардың пайымдауынша, пайда сыртқы саудада туындаған. Тауарды шет елде жоғарғы бағамен сату арқылы адамдар пайда табады.

       Пайда теориясына экономнкалық теория классиктері А.Смит пен Д.Рикардо сүбелі үлес қосты. Пайданың қайнар көзін олар өндірістен таба білді. А.Смит өзінің басты еңбегі "Табиғатты зерттеу және халықтар байлығының себептері" (1776 ж) деген еңбегінде былай деген: "жұмысшылардың материалға қосқан құнының өзі екі бөлшекке бөлінеді,біреуі олардың жалақысын төлеуге, екіншісі –кәсіпкердің пайдасын төлеуге кетеді. А.Смит пайданы кәсіпкердің жалдамалы жұмысшы еңбегі өнімнен шегеру ретінде қарастырған. А.Смит ойын былай қорытындылаған: пайда — бұл жұмысшының төленбеген еңбегі, алайда оның қорытындылары қарама-қайшылықта болды. А.Смит өнім құнының осы бөлігі кәсіпкерге оның капиталының қызмет жасағандығын "марапаттау" ретінде жүзеге асқанын айтқан. А.Смиттің пайданы- бұл кәсіпкерге оның капиталының қызмет жасағандығын марапаттау идеясы өзінің ізбасарлары тапты: кейініректеу "ұстамдылық", "күтушілік", "тәуекелділік" теориялары пайда болып, бірақ ол теориялардың мәні - пайданың нағыз қайнар көзін жасыруында болды.