Негізгі бөлім

 
 

Жоспар  

І Кіріспе

ІІ Негізгі  бөлім

2.1. Пайыз. Оның  пайда болуы және факторлары

2.2. Пайда теориясы  және оның эволюциясы

2.3. Сапа аралық  бәсеке теориясы, орташа пайданың  және өндіріс 

       бағасының     құрылуы 

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

       Кіріспе

       Нарықты экономика несиеге берілген кез-келген ресурстарға процент түрінде ақы төлеуді қатаң талап етеді. бірақ практикада процент қарыз капиталының бағасы ретінде қарастырылады. Қарыз капиталы капитал – меншік иесі,  өзіндік қозғалыс түрі бар ерекше тауар, оның иесіне өндіріс саласына қатыспай-ақ қосымша құнның бір бөлігін процент түрінде иемдену  мүмкіндігін береді. Қарыз берушінің қолында қарызға берген капиталы үшін  төлем қарыз процент түрін қабылдайды. Қарыз проценті қосымша құнның ерекше формасы. Өндіріс немесе сауда қызметін істеуші қызмет иесі,  қарыз ала отырып, ақша иесіне алынған соманың белгілі бір бөлігін процент түрінде төлейді. Қарыз проценті қосымша құнның бір бөлігі, оның кәсіпкерлер қарыз берушіге беруге міндетті. Қарыз капиталынан түскен пайда екі бөлікке бөлінеді: капитал иесінің иемденетін проценті мен қарыз алушы иемденетін кәсіпкерлік табыс. Қарыз процентінің белгілі дәрежесі  немесе нормасы бар. Процент нормасы қарыз капиталына  алынған жылдық табыс сомасының, қарызға берген капитал  сомасына қатынасы. Қарыз капиталын пайдаланғаны үшін  төлем процент нормасы арқылы көрініс алады. Процент нормасы қарыз капиталынан алынған жалдық табыстың  бүкіл қарыз капиталына қатынасымен өлшенеді. Егер, қарызға берген капиталды 100 мың доллар деп ұйғарсақ, ал осыдан жылдық табыс 6 мың доллар болады, онда процент нормасы -----  - 6 процентке тең. Қарыз проценті белгісіз өлшем, оның орта пайда нормасымен байланысты болатыны, соңғысы ең  жоғарғы шек, әдетте, қарыз проценті одан асып кете алмайды. Бұдан шығар қорытынды, пайда нормасының төмендеу тенденциясының орын алуымен, процент нормасы да төмендейді.

       Процент қалай пайда болады және ие не үшін төленеді ? Жаңа классикалық теорияның  пайымдауынша пролцент уақыт үшін төлем. Себебі, игіліктердің бүгінгі бағасы мен ертеңгі бағасында (келешектегі) айырмашылық болады. 

Банктің айналымындағы ақша массасының көлемін  неше рет көбейетіндігін есептеп  шығару үшін депозиттік мультипликатор (m) пайдаланлады; яғни, ол: m -1/r; мұнда r –  банктің міндетті резерві және мұнда ол 10-ға тең.

       Ақша  ұсынымы (Мs) мен ақша базасы (В) арасындағы байланыс мына теңдеу арқылы көрсетіледі. Мs mB

       Мұнда: Мs  - ақша ұсынымының өсімі 

                    В –ақша базасының өсімі 

       Коммерциялық  банктердің қызмет ету мақсаты пайданы иемдену болып табылады.

       Банк  пайдасы табыстар мен шығындардың  ара қатынасымен анықталады.

       Банк  пайдасының нормасы мына формула  бойынша анықталады:

Банк  пайдасы          Банктің жалпы пайдасы банк ісін жүрізуге байланысты шығын 

нормасы               ---------------------------------------------------------------------------------х   100%

                                                           Банк меншігіндегі капитал  

       Банк  пайдасы – қарыз капиталы иесінің иемденетін табысы.

       Жылдық  процентпен өрнектелген, қарыз капиталынан түсетін табыс –проценттік ставка деп аталады. Ол ұзақ мерзімді уақытпен анықталатын оташа проценттік ставкасына және әр күн сайын қалыптасатын нарықтық проценттік ставкасына бөлінеді. Оған әсер ететін факторлар:

       а) капитал көлемі;

       б) капиталдың өнімділігі;

       в) капиталға сұраным мен ұсынымының қатынасы

       Сонымен бірге, ол өз кезегінде тағы да номинал  проценттік ставкасына және нақты проценттік  стиавкасына бөлінеді.

       Номинал проценттік ставка белгілі бір ақша бірлігінің (мысалы, теңге немесе доллар) бағамы бойынша белгіленетін ставканы айтады. Нақты проценттік ставка деп инфляциямен өзара сабақтас байланыста белгіленетін ставканы айтады.

       Ставкалардың  деңгейі төмендегі факторларға  байланысты өзгеріп (мысалы, 7%-тең 20%-ке дейін) отыруы мүмкін.

       1. Тәуекелдік. Егер борышқордың қарызды  қайтара аламайтын қаупі күшейген кезде, несие беруші соғұрлым қарыз процентін көтере түседі.

       2. Мезгілдік. Ұзақ мерзімге арналған  қарыздар қысқа мерзімге берілетін  қарызбен салыстырғанда жоғары  проценттік ставкамен беріледі: себебі, ұзақ мерзімді несие берушілер өз ақшаларын баламалық пайдаланудан  бас тартуына байланысты қаржылай залалдарға ұшырауы мүмкін.

       3. Қарыз көлемі. Әдетте, азғантай мөлшердегі  қарызға проценттік ставка жоғары  болады. Себебі, көп және аз қарыздардың әкімшілік шығындары бірдей. Басқа да жағдайлар –бәсеке салық салу деңгейі және т.б. факторлар әсер етеді.

       Проценттік  ставканың атқаратын қызметі  зор, өйткені ол өндіріс деңгейі  мен оның құрылымына ықпалын тигізеді, яғни:

       1. Төменгі проценттік ставка инвестициялардың өсуіне және өндірістің ұлғаюына мүмкіндік жасайды. Жоғары проценттік ставка инвестицияны «тұншықтырады» және өндірісті тежейді.

       2. Проценттік ставка капиталдың  орнығуына да әсер етеді.Ол  ақшаларды ең табысты салаларға  шоғырландырады.

       Пайда  -   кәсіпорынның мақсаты және қозғаушы  күші. Пайданың  шығар көзі қажетті өнімнің бір бөлігі мен қосымша өнім.

       Пайда кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық іс-әрекетін қорытындылайтын негізгі  көрсеткіш.

       Пайда категориясын қарастырғанда экономикалық (ата) және бухгалтерлік пайданы ажырата білу қажет. Бұл ұғымның пайда болуы шығындардың ішкі және сыртқы (жоғарыда айтылған) болып шектелуінде.

       Экономикалық (таза) пайда  - кәсіпорын сатқан өнімнен  түскен ақшадан (толық түсім) ішкі және сыртқы шығындар сомасын (оған орта пайда да қосылады) алып тастағанға тең. Ал, бухгалтерлік пайда – кәсіпорын сатқан өнімнен түскен ақшадан сыртқы өндірістік шығын көлемін алып тастағанға тең.

       Пайда кәсіпорын іс-әрекетін қорытындылайтын синтетикалық көрсеткіш ретінде, оғын көп факторлар әсер етеді. Сондықтан пайданың көлемі сыналарға байланысты:

       1)  Еңбек өнімділігінің деңгейі: Еңбек өнімділігі жоғарылаған сайын өнім өндіру және оны сату көбейеді, өзіндік құны төмендейді. Осының бәрі пайданы көбейтеді.

       2) Еңбек өндіруде материалдық және  еңбек шығындарын үнемдеу. Осының  нәтижесінде өндірістегі материал  және еңбек сыйымдылығы төмендейді, капитал тиімділігі артып, пайда  көбейеді.

       3) Өндіріс құрылымының және өндірілген  өнім ассортментінің үлесінің  жоғары болуы пайданы көбейтуге жағдай жасайды;

       4) Баға деңгейі. Шығарылған өнімдерге  бағаның өсуі алынатын пайдаға  тікелей пропорционалды, ал төмендеуі кері пропорционалды;

       5) Авансыланған капиталдың жалпы  айналым жылдамдығы. Қызмет  жасап  жатқан капиталдың айналымын тездету негізгі және айналмалы капиталды үнемдеуге немесе шығарылатын өнім көлемін өсіруге әкеліп соғады. Екі жағдай да пайданы көбейтуге әкеледі.

       6)Жалпы  пайданың таза пайда және мемлекетке  аударуға бөліну. Мемлекетке жалпы  пайдадан орынсыз, артық өндіру таза пайданы кемітіп, кәсіпорын  экономикасының бірқалыпты қызмет жасау мүмкіншілігін төмендетеді.

       Кәсіпорын барлық осы бағыттарда өз пайдасын көбейтуге тырысады, әрине олар оның өндірістік және коммерциялық іс-әрекетінде позитивтік маңызы бар.

       Пайданың экномикалық  категория ретіндегі мәні, оның төмендегі үш атқаратын қызметінен  көрініс табады:

       1) Пайданы өндірістік және коммерциялық  іс-әрекеттеріне қорытынды баға  беру көрсеткіші ретінде  пайдаланады.  Кәсіпорынның өндіріс және айналым  сфераларындағы іс-әрекетінің барлық жағы пайдада көрініс табады. Бірақ пайда  әмбебап көрсеткіш емес. Пайда категориясының көп факторлылығына  байланысты пайдамен бірге басқа да көрсеткіштерді пайдалану қажет.

       2) Пайда болуы қызметін атқарады. Пайданы қосымша құнды кәсіпорын мен мемлекеттің, кәсіпорын мен салалардың, кәсіпорын мен оның жұмысшыларының, өндірістік және өндірістік емес сфералардың арасында бөлу және қайта бөлуде қаражат рынагы ретінде пайдаланады.

       3) Пайда ынталандыру қызметін атқарады. Бұл қызметі кәсіпорынды және оның жұмысшыларын экономикалық ынталандыру процесімен байланысты. Кәсіпорында пайданы марапаттау қорын құруға және өндірісті ұлғайту көзі ретінде пайдаланады.

       Кәсіпорын пайдасы абсолюттік –ақша түрінде  және салыстырмалы пайда нормасы (% -түрінде) ретінде анықталады.

       Пайда нормасы пайданың барлық авансыланған капиталға қатынасы ретінде пайыз  түрінде есептеледі.

       Мұнда    Р*- пайда нормасы;

                       Р – ақша түріндегі пайда; 

                       К – авансыланған капитал 

       Пайда нормасы авансыланған капиталдың пайдалылылғын көрсетіп, оны әрі қарай қалай пайдалану жолдарын сілтейді. Сонымен, қатар пайда жалпы шығындарға қатынасымен де есептеледі. Бұл жерде өндірісте жұмсалған шығындардың пайдалылығын көрсетеді.  
 
 

       Пайда өндіріс сферасында жасалады. Өзінің ерекше экономикалық түріне айналым сферасында ауысады, атап айтқанда өндірілген өнімді сату процесінде. Пайда айналым сферасында тауар өндірушілер  арасындағы бәсекелік күрес, сұраныс мен ұсыныстың тауар нарығының  конъюктурасына орай өзгерістеріне байланысты қалыптасады.

       Қоғамдық  өндіріс бағасы орташа немесе жақсы өндіріс жағдайлары арқылы емес, неліктен нашар жерлер жағдайымен анықталады деген сұрақ туындайды. Себебі, жер шектеулі және қоғамның бүкіл қажеттіліктерін орташа және құнарлы жерлерден алынатын өнімдер қанағаттандыра алмайды. Егер сұраныс ұсыныстан басым болса, онда нарық бағасы нашар жер учаскелерінен алынатын тауарлар  бағасының дәрежесіне көтеріледі.

       Осындай баршаға ортақ жағдайы барлық экономистер мақұлдайды, бірақ басқаша  мәселелер бойынша әр түрлі көзқарастар қалыптасқан.Атап айтқанда иемдену мен оны пайдалану, жер иелерінің табыс көзі, ұсыныс үйлесімділігі, жер бағасы т.с.с.

       Жер рентасының маркстік концепциясы табыстың барлық түрлерінің көзі қосымша құн екендігін дәлелдейді. Демек, жер рентасы, пайда мен процент сияқты қосымша құнның өзгерген түрі болып табылады. Маркстік теорияның маңызды қорытындысы, жерге ірі жеке меншіктің жойылуының керектігін дәлелдеуі. Осы теорияға сай жерді национализациялау ауыл шаруашылығында  қоғам көлемінде тұтас алғанда өндіргіш күштердің дамуына даңғыл жол ашады.

       Жерді иемдену жеке тұлғаның немесе заңды  тұлғаның белгілі бір жер учаскесіне  құқылығын мойындау. Жерге иелік  етуді жер иесі атқарады. Жерді  пайдалану заң негізіне сай жүргізіледі. Жер иесі жерді пайдаланушы болуы міндетті емес. Өмірде жерді иемдену мен оны пайдалану көп жағдайда бір-бірімен сәйкес емес. Өмірде жерді иемдену мен оны пайдалануды жеке немесе заңды тұлғалар атқарады. К.Маркстің «Капиталда» басшылыққа алған жүйесі үш әлеуметтік топтың өзара қатынасына негізделген: жер иелері жерді пайдаланушы да емес жұмыскер.