Экономикалық циклдар

      Нарық жағдайында өндіріс қозғалысының циклдық себептеріне экономикалық теорияда қалыптасқан бірнеше теориялық қөзқарастар бар.

      Мәселен, К. Маркс артық өндірудің циклдық  дағдарысынын реттілікпен қайталану  себептерін тұрақты капиталдың оқтын-оқтын  жаппай жаңаруымен қарастырған.

      Ағылшын экономисі Дж. Кейнстін. ойынша, цикл фазасының алмасуы күрделі қаржы мөлшерімен байланысты, ол пайда мөлшері мен пайыз мөлшері ара-қатынасымен түсіндіріледі. Дағдарыс сонда ғана болады, егер пайда мөлшері («шекті тиімділік») пайыз мөлшерінс дейін төмендесе, онда ол мынаған алып келеді: кәсіпкердің өндірісті дамытуға каржы салу ниеті жойылады.

      Қазіргі Дж. Кейғістің ізбасарлары — «неокейнстіктер» — мәселен американ экономисі  — Пол Самуэльсон былай дейді: нарықтық экономиканың циклдық сыйпаты үлттық табыстағы тұтыну үлесінің төмендеуімен және акселератор жеделдету іс-әрекетімен түсіндіріледі. Олар күрделі қаржы тербелісінің амплитудасына және оның уақыт бойынша үлестірілуіне оң немесе теріс әсер етіп, өндірістін өсуінен оның қысқаруына бет бұрыс жасайды.

      Американ  экономисі Милтон Фридмен басқарған «монетаристік мектеп» өкілдері «неокейнстіктерден» айырмашылығы олар нарықтық экономиканың циклдық дамуының басты себептерін ақша факторынан іздейді. Ақша сұранымы арасындағы алшақтық және тұрлаусыз ақша ұсынымы нарықтық. экономика тұрақсыздығының себебі болып табылады.

      Монетаристік  мектептін негізін қалаушы Милтон Фридменнің ойынша, дағдарыстар мемлекеттің ақша саясатын нашар жүргізуінен туындайды. Сондықтан мемлекеттің араласуы ақша массасын шектеу мен тұрақтандыруға бағытталуы қажет. Осы ойларын Милтон Фридмен өзінің «АҚШ-нын монетарлық саясаты» еңбегінде баяндаған. Бұл жұмыс 1963-ші жылы шыққан болатын.

      Нарықтық  экономиканың циклдық дамуын жою  жолдары немесе жұмсартуды жоғарыдағы аталған әртүрлі мектеп өкілдерінің ойлары мынаған әкеледі: мемелекет антициклдық бағдарламаларға қатысуы немесе экономиканы тікелей реттеуі қажет.

      Мәселен, Ф.Энгельстің пайымдауынша, нарықтық анархияны «өндірісті қоғамдық-жоспарлы реттеу» арқылы жоюды алға тартады. Дж. Кейнстің пайымдауынша, стихиялы нарықтық экономика олқылықтарын мемлекеттің араласуы арқылы жоюға болатындығын айтады. Мемлекет өндірістің құлдырауын жеке күрделі каржыландыруды өзі ынталандыруы болдырмау үшін қажет.

      3.2 ҚАЗІРГІ ЦИКЛДЫҚ ДАМУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. ҰЗЫН ТОЛҚЫНДАР

      Қазіргі кезде циклдық дамудың өзіндік  ерекшеліктері бар. Олар екінші дүниежүзілік соғыстың, ғылыми-техникалық революцияның әсерінен және мемлекеттің экономикалық ролінің өсуімен туындаған. Экономикалық дағдарыстар тым жиіледі және тереңдей тұсті, сонымен қатар депрессия фазасы ұзақтығының ұлғаюымен ерекшеленді. Мұндай құбылыстар 1974-1975-ші және 1980-1982-ші жылдардағы экономикалық дағдарыстар кезеңінде байқалды. Бұл құбылыстар көптеген индустриалды — дамыған елдердің экономикасын қамтыды.

      Дағдарыс  кезеңі сыйпатында жаңа құбылыс — инфляция пайда болды. Дағдарыс құбылысының инфляциямен қосылуы стагфляция деп аталды. ҒТР жағдайында, әлемдік қауымдастықтағы көптеген елдерде экономиканың салалық құрылымында өзгерістер болуда. Бір жағынан макроэкономиканың ғылым сіңіргіш жаңа салалар — прибор құрау, робот құрау қарқынды дамуда, екінші жағынан дәстүрлі салалар — көмір, металлургия, тоқыма және т.б. құлдырады, бұл олардың техникалық, технологиялық артта қалуымен түсіндіріледі. Осылай құлдырау құбылысы құрылымдық дағдарыс деп аталады.

      Циклдық теорияны жасауда айырықша орынды Николай  Дмитриевич Кондратьев (1892-1938 жж.) алады. Ол Петербург университетінің түлегі, кейіннен сонда профессор болған. Экономика институты ғылыми кеңесінің мәжілісінде 1926-шы жылы 6-шы ақпанда жасаған «Коньюктураньщ үлкен циклдары» баяндамасы оған әлемдік атақ әкелді. Зерттеудің толық нәтижесі осы атпен 1928-ші жылы шыққан кітапта баяндалды. Экономикалық циклдардын 7-11 жылға созылатындығы белгілі болса бұдан басқада 48-55 жылға созылатын ұзақ циклдардын бар екендігі белгілі бола бастады. Мәселен, Н.Д. Кондратьев мынандай үлкен циклдарды қарастырды. Ол (цикл) қоғамдық өндірістің технологиялық базасынын радикалды өзгеруімен және оның құрылымдық қайта құрылуымен түсіндірілді.

      Әдетте  циклдарды классификациялағанда екі  критериі қолданылады: ұзақтығы немесе циклдың мерзімділігі; оны қозғаушы циклдар, бұл соңғысы оны жүзеге асырудың генезисі мен механизмін аддын-ала анықтайды. Осы критерийлерге сәйкес циклды классификациялаудың белгілі айқындамалары қабылданған:

1. Н. Д. Кондратьевтін циклдары немесе ұақтығы 40-60 жылға созылған ұзын толқынды циклдар. Оның басты қозғаушы күші—технологиялық өндірістегі технологиялық базаның радикальды өзгеруі және оның құрылымдық қайта құрылуы.
2. Белгілі американ экономисі С. Кузнецтің (1901-1983жж.) циклдары және олардың ұзақтығы 20 жылмен шектеледі. Ал қозғаушы күштері — өндірістегі ұдайы өндіріс құрылымының жылжуы боп табылады (бұл циклдер көбінесе ұдайы өндірістік немесе құрылыс болып та аталады).
3. Жеке шаруашылық циклдары. Бұл 1 жылдан бастап 12-і жылға дейінгі кезеңді қамтиды және инвестициялық белсенділіктің тербелісіне байланысты өмір сүреді.

      Қорытынды

     Экономикалық  өсу қарқыны,  макроэкономикалық  көрсеткіштердің теңдестірілуі,  қаржы ресурстарының берік қоры болуы,  мемлекеттік бюджеттің  атқарылуы бөлігіндегі  экономиканың жай-күйі  Үкіметке ағымдағы кезеңдегі  проблемаларды шешуді  ескере отырып, мақсаттар мен міндеттер қоюды ғана емес,   сонымен бірге ұзақ мерзімді міндеттерді шешу ескерілетін жұмысты жүргізуге мүмкіндік береді.

     Үкімет  таяудағы үш жылда Мемлекет басшысы  қабылдаған стратегиялық бағдарламалық  құжаттарды іске асыру жөніндегі  жұмысты ұйымдастырады.   Сонымен бір мезгілде,   олардан таяу уақытта экономикалық және әлеуметтік нәтиже алынатын міндеттер шешіледі.

     Осыған  байланысты Үкімет өз алдына өз қызметінің барлық бағытындағы жұмысты сапалы түрде жаңсартуды қамтамасыз ету  міндетін қояды.

     Орталық және жергілікті  басқару органдарының жұмысы қалай ұйымдастырылуына,  Қазақстанның экономикалық әлеуеметіне осы Үкімет құрамы қандай сапалык,  өзгерістер енгізетініне ел экономикасын дамыту серпіні мен орта мерзімді және ұзақ мерзімді перспективадағы халықтың әл-ауқатының деңгейі, көбінесе байланысты болады.

     Дүниежүзілік  қоғамдастықта Қазақстан экономикалық даму үшін жақсы әлеуметі  бар  мемлекет ретінде орнықты.   Осы  әлеуметті неғұрлым тиімді  түрде  іске қосып әрі  экономикалық өсудің жоғары қарқыны негізінде халықтың неғұрлым кең жіктерінің әл-ауқатының артуын қамтамасыз ету міндеті  алда  тұр.

     Қазақстанның  экономикасы көбінесе бағасы едәуір ауытқымалы шикізат экспортына тәуелді.   Бұл жағдай елдің ұлттың және экономикалык, қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған бірқатар міндеттерді шешуді  талап етеді

 
      ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. Арзаева М.Ж. «Кәсіпкерлікті салықтық реттеу», Хабаршы - 2, 2003 ж.
2. Мейірбеков Б.Қ. «Шағын кәсіпкерлік пен бизнесті қолдау жолдары мен дамыту әдістері», Алматы — 2004
3. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы», Алматы - 2003
4. Бердалиева К.Б. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері», 158 б. 
   Алматы -2001 ж.
5. Ермаков В.А. «Қазақстан қазіргі дүние әлемінде», Алматы - 2002 ж.,196 6.
6. Мамыров Н.К. «Халықаралық экономикалық қатынастар», 186
7. Мейірбеков А.Қ. «Кәсіпорын экономикасы», Алматы - 2003 ж, 225 б
8. Мейірбеков Б. «Елдегі жеке кәсіпкерлікте тиімді дамыту жолдары», Хабаршы № 1-2004 ж., 45 б.
9. Набиев  Е.Н.   «Халықаралык  экономикалық  қатынастар»,  Алматы 
   2001,224 6.

     10. Назарбаев Н. «Қазакстан - 2030 даму стратегиясы», Алматы-1998ж. 324 б.

     11 .Сәбден О., Тоқсанова А. «Шағын   кәсіпкерлікті   басқару», Алматы - 2002 ж

     12. Сахариев С.С «Әлем экономикасы», Алматы — 2003 ж., 335 б. 

13. Шеденов  Ө.Қ. «Жалпы экономикалық теория»,  Алматы 2002 ж. 396  14.«Экономикалық саясат», Экономика-Алматы, 2002 ,156 б.

     15.С.Әкімбекова. Экономикалық теориясы. А., 2001ж

     16.Р.А.Әубәкәров.  Экономикалық теориясы., А, 2003ж

     17. «Экономика»: Оқулық Под   ред.   И.О.   Волкова

           18. В.К. Скляренко. - М.: ИНФРА - М., 2000.