Экономика

Уақытша, табиғи және мемлекеттік монополиялар түрлерін ажыратады. Уақытша монополия өнертабыстарды пайдалану, патенттерді енгізу нәтижесінде пайда болады және бәсекенің жоқ болуымен сипатталады.

Өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне сәйкес тауарларға, қызмет көрсету түрлеріне сұранысты тиімді қанағаттандыру рыноктағы бәсекенің жоқ болуына байланысты, болса, сондай кәсіпорындар бағаның едәуір өзгеруіне қарамастан тауары тұрақты сұранысқа ие (себебі оларды басқа тауармен алмастыру мүмкіншілігі жоқ) коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдарда табиғи монополиялар болып табылады. Табиғи монополия жағдайында рыноктағы сұраныс деңгейінен тәуелсіз бәсекелік орта қалыптастыру мүмкін емес немесе ғылым мен техника дамуының қол жеткен деңгейінде бәсекелік экономикалық жағынан тиімсіз.

Мемлекеттік монополияның субъектілері, формалары, шектері заңнамалық негізде бекітіледі. КСРО-ның экономикасы өндіріс факторлары мен нәтижелеріне мемлекеттік монополия сипатында болды. Транзиттік, өтпелі кезеңде мемлекет экономиканы демонополизациялау және тауар рыноктарында бәсекені дамыту саясатын жүргізеді. Демонополизация ұзақ мерзімді процесс болып табылады. Бәсекелік шарттарын жасау, тауар өндірісінің шамадан тыс шоғырлану деңгейін төмендету, олардың еркін қозғалысына кедергілерді алып тастау, рынокқа жаңа бәсекелік құрылымдарды, соның ішінде шетелдік құрылымдарды енгізу мәселелері көпжақты сипатта болады.

Шаруашылық жүргізу субъектінің рыноктағы үлесі келесідей болса, онда оның рыноктағы басымдығы бар деп саналады:

                  65% және жоғары, егер ол жағдайының басымдығы жоқ екендігін дәлелдемесе;

                  65%-дан кем, егер бұл антимонополдық орган белгіленген үлес тұрақтылығы, рынокқа бәсекелестердің кіру еркіндігі критерилері негізінде көрсетілмесе.

Егер рыноктағы белгілі бір тауардың үлесі 35%-дан аспаған болса, оның рыноктағы басымдығы жоқ деп танылады.

Тауар рыногының географиялық шектері сатып алушының тауарға қол жетімділігі принципі негізінде анықталады. Егер сатып алушы бір өңірде сатылып жатқан тауар басқа бір өңірдегі тауардың баламасы деп есептелсе, онда бұл өңірлерді осы тауарлардың географиялық рыногы ретінде қарастыруға болады.

Рыноктың географиялық шекарасын анықтауда бірқатар факторлар ескеріледі:

                  Біртұтас географиялық рынокқа кіретін территориялар арасындағы сұранысты жылжыту мүмкіндігі (сатып алушыны сатушыға жеткізетін көлік құралдарының болуы және оған жұмсалатын шығын мөлшерінің аздығы);

                  Біртұтас географиялық рынокқа кіретін территориялар арасында тауарлардың еркін қозғалысы мүмкіндігі (тасымалдау бағасының төмендігі, тасымалдау процесінде тауардың сапасы мен тұтынушылық сипатының төмендемеуі);

                  Осы территорияға тауарды әкелу мен әкетуге әкімшілік шектеулердің болмауы;

                  Рынок аумағындағы тауарлардың баға деңгейі.

Тауар рыноктарының шоғырлануы деңгейіне сәйкес антимонополдық органдардың да әрекеті әртүрлі болады. Ол әрекеттер қатарына мыналар жатады:

                  Салалық демонополизациялау бағдарламаларын талдап жасау, олардың жүзеге асуын бақылау;

                  Белгілі бір тауардың рыноктағы үлесінің 35%-дан астамына иелік ететін шаруашылық жүргізуші субъектінің рыноктық іс-әрекетін бақылау;

                  Тауар рыноктарына кіруге кедергі келтіретін іс-әрекеттер деңгейін кеміту;

                  Шаруашылық жүргізуші субъектілердің монополистік іс-әрекетіне тосқауыл болатын шаралар жүйесін қалыптастыру;

                  Осы тауар рыногына кіруге ықыласты шаруашылық жүргізуші субъектілерге көмектесу арқылы олардың санын көбейту;

                  Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қосылуына, бірлестіктер құруына тыйым салу;

                  Әділетсіз бәсекенің жолын қию;

                  Тауар рыноктарында басымдығы бар шаруашылық жүргізуші субъектілердің рыноктық әлеуетін шектеу.

                  Басқа шаруашылық жүргізуші субъект туралы жалған ақпараттар немесе оның іскерлік беделіне зиянды, қате мәліметтер тарату, әділетсіз бәсеке болып саналады.

Монополизмді шектеу туралы мемлекеттік шаралар көп мөлшерде өндірілетін және сатылатын тауарлармен салыстырғанда меншік объектілері рыногында сатылатын тауарларға арнайы қолдану әдістері арқылы жүзеге асады. Мысалы, жылжымайтын мүлік сияқты ірі меншік объектілері рынокта көпшілікке арналған, күнделікті қолданыс тауары болмағандықтан мұндай тауарлардың рынокты жаулап алып, еркін бәсекеге кедергі келтіретін монополистер ретінде тікелей айқындау қиыншылық туғызады. Меншік объектілерін сату рыноктарының өзі аукцион, конкурс түрінде ұйымдастырылып, көлеңкелі немесе тікелей бағалық ымыра көріністерін қалқалайды. Көптеген меншік объектілеріне тән жағдай объектіні тікелей сату емес, оны пайдалану құқын жалға беру, акция пакеттерін басқаруға беру сияқты амалдарды қолдануында болса керек. Антимонополиялық мекемелер меншіктің мүліктік объектілерінің айналым сферасындағы бәсекелік бастауларды қолдау мақсатында заманауи, өркениетті жылжымайтын мүлік рыногын қалыптастыруға әсер етуі тиіс.

Меншік объектілері рыногына қатысты антимонополдық шаралар бәсекелік бастауларды қолдау мақсатында сату, сатып алу, қолдан-қолға өткізу сияқты іс-әрекеттерді мемлекеттік реттеуге бағындыруы қажет. Соның өзінде мемлекеттік реттеу мен рыноктық өзін-өзі реттеу арасында ұтымды арақатынастар сақталуы керек, бірақ өзін-өзі реттеу механизмдері ең алдымен бәсекеге лайықталуы тиіс. Сондықтан қазіргі кездегі рыноктың өзін-өзі реттеуіне қарсы орын алып отырған монополистердің, бір топ адамдардың, олигархия өкілдерінің мүдделеріне сай рыноктық қызмет атқару үрдістеріне тосқауыл қою қажет.

Бәсекелік бастаулардың дамуы меншік объектілеріне баға жасау механизмін жақсарта түседі.

Меншіктің ірі объектілері рыногында сұраныс пен ұсынысты теңдестіру негізінде еркін рыноктық баға жасау механизмі өз міндетін іс жүзінде атқармайды, сондықтан жылжымайтын мүлікке бағаны мемлекеттік реттеу өте қажет.

Мемлекеттік меншік объектілерін баланстық құн дегенмен сатуға тыйым салынуы тиіс, себебі объектінің баланстық құны, әдетте оның рыноктық құнын көрсетпейді. Жылжымайтын мүлік рыногында бағалық реттеудің негізгі құралы мемлекет орнықтыратын бағалық шектеулер (бағалар дәлізі) болуы керек. Шектеулер ұқсастықты қолдану арқылы шығынды және табысты тәсілдер негізінде объекті құнын тәуелсіз бағалау әдістеріне сүйенуі қажет. Нақты объектілер немесе меншіктің типтік объектілеріне қолдануға болатын шекті бағалар деңгейі сатуға дейін тағайындалып, сатушыларға хабарлануы тиіс.

Жалдау ақысының мөлшерін де мемлекеттік реттеу өте маңызды іс болып табылады. Жалдау ақысын жалға беруші мен жалға алушы арасындағы келісімді баға ретінде тағайындау оның нақты рыноктық бағасына сәйкес келе бермейді. Сондықтан, типтік жылжымайтын мүлік объектілерінің түріне қарай (жер телімі, қоймалар, офистер, тұрғын үй т.б.) және олардың сапалық параметрлерін ескеріп (орналасуы, тозу деңгейі, өнімділігі, пайдалануға қолайлығы және т.б.) мұндай прейскуранттарды жасау негізінде жалдау ақысының мөлшерін бағамдауға болады. Жалдау ақысының мөлшерімен қатар мемлекеттік мүлікті концессияға беруді де реттеу қажет. Негізі, мемлекеттік меншік объектісін пайдаланғаны үшін төлем сол объектіні әкелетін пайдаға тәуелдендірілуі керек. Мемлекеттік органдар объектінің бағаланған құнын есептеу арқылы арендалық және концессиялық төлемді анықтаудың әдістемесін даярлағаны жөн болады.

Меншік объектілері рыноктарын антимонополдық реттеу құралдары құрамына белгілі бір меншік түрінің бір иемденушінің қолына шоғырлануына бақылау орнату тиімді болмақ. Мұнда біз бір қолға шоғырланған заттай, материалдық меншік объектілерімен қатар сатып алынған үлестерді, пайларды, акцияларды қарастырып отырмыз.

Меншік объектілерін антимонополдық реттеудің ерекше бағытына құпия ымыраласуды, картелдік келісімдерді және т.б. жатқызуға болады.

§3 Табиғи монополияны мемлекеттік реттеу

Монополиялық экономика үшін қажетсіздігі, тіпті зияндылығының өзінде олар белгілі бір талассыз, ал белгілі бір дәрежеде экономикаға имманенті (табиғи тиісті) болып келеді. Объективті себептер бойынша рыноктық бәсеке әрекеті аумағынан тыс экономикалық қызмет сферасын табиғи монополиялар деп атайды. Табиғи монополиялардың болуы осы тауардың бәсекелік рыногын құру мүмкін болмаған жағдайда (мысалы, монополистің авторлық құқығы бар және оны ешкімге бергісі келмейді), немесе бәсекелес өндірістерді құрудың экономикалық тұрғыдан қажетсіздігі (мысалы, магистралды газ құбырларының параллелді желісін тарту).

Кейбір жағдайларда ұйым, компания тауар мен қызмет көрсетулердің берілген түрін өндірістің минималды шығындарымен өндіру әдісіне қол жеткізіп, рынокта ең төмен бағаларды ұстап тұруына байланысты белгілі бір уақыт ішінде табиғи монополист болуы мүмкін. Мұндай ситуация егер компания ешкімнің қолы жетпеген ең жоғары сапа биігіне көтерілсе де орын алады.

Табиғи монополия объектілеріне, мысалы пайдалы қазбалардың көптеген түрлерін шығаруды, бір ғана нұсқадағы транспорт және транспорттық коммуникациялардың жекелеген түрлерін, қару-жарақтың ең қауіпті түрлерін, улы заттарды өндіру мен сатуды, бірегей каналдар мен байланыс құралдарын жатқызуға болады.

Қазақстан Республикасының «Табиғи монополиялар туралы» Заңына сәйкес табиғи монополия категориясына:

-        магстралды құбырлар арқылы мұнай және мұнай өнімдерін тасымалдау;

-        құбырлармен газ тасымалдау;

-        электр және жылу энергиясын жеткізу бойынша қызмет көрсетулер;

-        теміржол тасымалдары;

-        транспорттық терминалдар, порттар және аэропорттар қызметі жатқызылады.

Ірі табиғи монополистер мемлекет пен қоғамның көз алдында болғанымен, бұл оларға еркін рыноктық баға жасау жағдайында өндіретін өнімдері мен қызмет көрсетулеріне бағаны жоғарылатуда аса кедергі емес. Табиғи монополистердің осындай бағалық саясатының қауіптілігі сонда, олар өз әрекетін тұтынушылардың, бүкіл тұрғындардың десе болады, баршасына таратады.

Шикізатқа, жанар-жағармайға бағаны аспандатын табиғи монополистер материалдарды, жартылай фабрикаттарды, түпкі өнімді, қызмет түрлерін, өндірістік шығындарды қамтитын бағалық өсулер толқынын туындатады.

Сондықтан табиғи монополияларды мемлекеттік реттеу қажеттілігі пайда болады. Мемлекеттік реттеу жоқ болған жағдайда табиғи монополия кәсіпорындары олигополияға айналады да, өндіріс көлемі қысқарған жағдайда монополдық баға орнықтырады, ал бұл өз кезегінде сабақтас салалардағы бағаның өсуін арандатады. Сондықтан табиғи монополиялардағы мемлекеттік реттеудің негізгі объектілеріне олардың өнімі мен қызмет көрсетулерінің шығындары, бағалары мен тарифтері жатады.

Нақты сектор кәсіпорындарының табиғи монополиялармен қарым-қатынастары өнеркәсіптік саясаттың аса өткір мәселелері қатарына жатады. Бір жағынан, табиғи монополиялардан алынатын салықтар бюджет табыстарының едәуір бөлігін құрайды. Екінші жағынан, табиғи монополиялар, әдетте өз шығындарын тұтынушыларға артып қою үшін олардың әрбір категорияларына әртүрлі бағалар мен тарифтер қою арқылы бағалық алалау (дискриминация) саясатын ұстанады. Осылайша қалыптасқан механизм ел экономикасының орнықты дамуына кедергі келтіреді.

Табиғи монополиялар қызметін мемлекеттік реттеу келесі бағыттар бойынша жетілдірілуі тиіс:

-        табиғи монополиялардың шығындарының қалыптасуына мемлекеттік бақылауды күшейту;

-        экономикалық мақсаттар тарапынан тиімді болған жағдайда табиғи монополиялар субъектілеріне дербес кәсіпорындарды даралау, бөлу;

-        табиғи монополия субъектілерінің қаржылық ағындарына бақылау ұйымдастыру, әртүрлі тұтынушыларды бірнеше көздерден субсидиялауды доғарып, сонымен қатар, халықтың әлеуметтік қорғалмаған топтарын материалдық қолдау;

-        реттеудің нормативтік базасын жетілдіру;

-        табиғи монополияларды реттеуде республикалық және жергілікті органдардың құзыреттерін анықтап, ісәрекет шеңберін белгілеу;

-        табиғи монополия субъектілері болып табылатын акционерлік қоғамдардың мемлекетке тиесілі акцияларын басқару тиімділігін жоғарылату және т.б.

Монополия болмай қоймайтын өндірістік-экономикалық қызмет салаларында мемлекет табиғи монополияларды тек қана қадағалап, реттеу емес, сонымен бірге оларды тікелей басқаруға көшеді. Бұл мәселе монополист компанияларға мемлекеттік меншік құқығын орнықтыру, акцияларының бақылау пакетін сатып алу жолымен жүзеге асады.

Табиғи монополиялардың ерекше бөлігн, немесе, дәлірек табиғи монополияға етене құрылымдарды мемлекеттік монополия құрайды. Мемлекеттік монополиялар экономикалық саясатты қалыптастыру саласында, ақша айналымын реттеуде, ұлттық (экономикалық, әскери, әлеуметтік) қауіпсіздікті қамтамасыз етуде, арнайы қолданылатын тауарлар өндірісінде орын алады. Мемлекеттік монополия мысалы ретінде ақша эмиссиясын, валюта бағамын реттеуді, тауарлардың экспорты мен импортын, сондай-ақ алкоголь өнімдерін, есірткі заттарын, қару-жарақты өндіру мен сатуды келтіруге болады.

Монополияның бұл түрлеріне қатысты мемлекет антимонополиялық саясатты сирек қолданады немесе тіптен қолданбайды. Мемлекеттік-монополиялық қызметті мемлекеттік реттеу заңнамалық негізде немесе лицензия беру (әдетте, мемлекеттік ұйымдарға) арқылы жүзеге асады.

§4 Отандық тауар өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін мемлекеттік қолдау

Меншік объектілерін антимонополдық реттеуге заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттік органдар атынан жүзеге асырып, өздерінің пайдасы үшін қолданатын лицензияларды, титулдарды, ресми ұсыныстарды беруге монополдық құқықтарын шектеу немесе тоқтату жатады.

Рыноктардағы бәсекені мемлекет тарапынан реттеу туралы туралы айтар болсақ, онда мемлекеттік органдардың жергілікті, аймақтық және халықаралық рыноктарға әсер ету мүмкіндіктерінің шектеулі екендігін мойындау керек. Еркін рынок жағдайындағы бәсеке – бұл өздігінен туындайтын, өзін-өзі қолдайтын және өзін-өзі реттейтін құбылыс болып табылады. Сондықтан, әңгіме бәсекені сыртқы реттеу туралы емес, бәсекеге ыңғайлану, бейімделу туралы болуы тиіс.