Бағалы қағаздар есебі

       Дт  - № 1070 "Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар'¹ шоты.

       Кт - № 1010, 1040 "Есеп айырысу шоты мен кассадағы ақшалар" шоттары.

       Төленген  дивидендтердің көлемі туралы банктің  растауын алған соң, бухгалтерлік есепте мынадай жазу жазылады:

       Дт - № 3030 "Қатысушылардың дивиденттері және кірістері бойынша қысқа мерзімді берешек " шоттары.

       Кт - № 1070 " Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар " шоты.

       Дивидендтер төлеу бойынша банктің қызметтері үшін төмендегі жазу жазылады:

       Дт - № 7210 "Әкімшілік шығыстар" шоты.

       Кт - №  1040 "Ағымдағы банктің шоттардағы теңгемен ақша қаражаттары" шоты. 
 

       2.4 Борыш міндеттемелері бойынша жүргізілетін операциялардың есебі

       Борыштық  бағалы қағаздардың (облигациялардың, депозиттік сертификаттардың, вексельдердің және т.б.) бухгалтерлік есебі үшін № 1150 "Өзге қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар" синтетикалық шоттары қолданылады.

       Борыштық  міндеттемелер оларды сатып алуға  жұмсалған нақты шығьндар бойынша кіріске алынады. Олардың құрамы акцияларды сатып алу кезіндегі нақты шығындардың құрамына ұқсас. Борыштық міндеттемелердің номиналды құны олардың өте маңызды құрамдас бөлігі болып саналады.

       Егер  бастапқы (баланстық) құн номиналды бағадан жоғары болса, онда олардың арасындағы айырма шығыс етіледі, төмен болған жағдайда - қосып есептеледі. Жабу мерзімі бір жылға дейінгі бағалы қағаздар бойынша бұл операция оларды кәсіпорынның балансынан шығыс етумен бір мезгілде жасалады.

       Бір жылдан астам мерзімге алынған облигациялар бойынша бастапқы құнның түзетілуі олардың №1150, 2040 шоттар бойынша бастапқы (баланыстық) құны облигацияларды жабу (өтеп алу) мезгіліне номиналды бағасына сәйкес келуіне негізделіп жасалады.

       Бастапкы  құн мен номиналды бағаның арасындағы айырманы шығыс ету немесе қосып есептеу кәсіпорынға тиесілі облигациялар бойынша алынатын пайыздар есебінен жасалады.

       Тиесілі табысты есептеу кезінде әрбір шығыс етілетін немесе қосып есептелетін бастапқы құн мен номиналды бағаның арасындағы айырманың бөлігі айырмашылықтың жалпы сомасы мен облигациялар бойынынша табысты белгіленген мерзімде төлеуге негізделіп анықталады. Айырманың бұл бөлігі төмендегі формула бойынша есептелуі мүмкін:

       Б = (Бқ - Н) : (М х С)

       бұл жерде: Б-облигацияның бастапқы құны мен номиналды бағасының

       арасындағы  айырманың бөлігі;

       Бқ - облигацияның бастапкы құны, яғни бағалы қағазды сатып алу бойынша нақты шығындардың сомасы;

       Н -облигацияның номиналды бағасы, яғни бағалы қағаздың бланкісінде белгіленген кұн;

       М -эмиссия күнінен бастап облигацияның иесі салынған ақша қаражаттарын талап етуге құқық алатын күнге дейінгі облигацияның айналым мерзімі;

         С -жыл ішінде облигация бойынша табыс төлемінің саны.

       Сол немесе басқа борыштық міндеттемелерді жауапкершілігіне алу кезінде бухгалтерлік есеп шоттарында төмендегі жазулар жазылады:

       а)борыштық міндеттемелері үшін қаражаттар аудару кезінде:

       Дт  - № 3540б, 4430б "Борыштық міндеттемелермен операциялар жүргізу" субшоты.

       Кт  - № 1040, 1050 "Ағымдағы банктік және валюталық шоттарындағы ақшалар" төлем түріне байланысты.

       б)сатып алу нақтылығы расталған кезде:

       Дт - №1150, 2040 "Қысқа және ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар"

       Кт - №3540б, 4430б "Борыштық міндеттемелермен операциялар жүргізу" субшоты.

       Егер  облигациялар өсу пайыздарына сәйкес сатылса, онда пайыздарды төлеу күндерімен сәйкес келмейтін күндері оларды сатып алу кезінде сатушы мен сатыпалушы өздерінің арасында тиісті соманы бөліп алуы тиіс. Сатушы сатып алушыға облигацияның нарықтық құнынан басқа олардың соңғы төлемі кезінен өткен мерзімге тиесілі пайыздар төлейді. Пайыздарды төлеудің кезекті мерзімі келгенде алушы оларды толық пайыздық кезең үшін алады.

       Алушының  бухгалтерлік есебінде бул операциялар  төмендегіше бейнеленеді:

       а)олардың соңғы төлемі кезінен өткен кезеңіне тиесілі пайыздардың 
сомасы мен құнына қоса, облигацияның сатып алу құнына алынатын облигация үшін қаражаттардың аударылу кезінде:

       Дт  - № 3540с, 4430с "Сатып алу құнымен операциялар жүргізу" субшоты.

       Кт - № 1040, 5010 "Ағымдағы банктік және валюталық шоттарындағы ақшалар" төлем түріне байланысты.

       б)облигация сатып алушының билігіне көшу кезінде: 
Дт -№ 1150, 2040 "Қысқа және ұзақ мерзімді  қаржылық инвестициялары"

       № 1630, 2940 "Өзге қысқа және ұзақ мерзімді активтер" шоты бойынша оларды соңғы төлемі кезінен өткен кезеңіне тиесілі пайыздар үшін жазылады.

       Кт  - № 3540с, 4430с "Сатып алу құнымен операциялар" субшоты,

       в)пайыздармен болатьш кейінгі операциялар:

       Дт - № 3540с, 4430с "Сатып алу құнымен операциялар жүргізу" субшоты толық кезекті пайыздық кезеңге тиесілі пайыздар.

       Кт - № 1630, 2940 "Өзге қысқа және ұзақ мерзімді активтер" шоты бойынша оларды соңғы төлемі кезінен өткен кезеңіне тиесілі пайыздар үшін жазылады.⁴ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     ҚОРЫТЫНДЫ 

      Сонымен, қорыта келе,  бағалы қағаздар дегеніміз — әлеуметтік –экономикалық қатынастар процесінде (өндіруші мен тұтынушы арасындағы) және қаржы нарығында айналыста болатын, табыс әкелу қабілеттіліктерімен көрінетін, сонымен бірге, шаруашылықты тиімді жүргізуге қатысатын жалған өзгеше тауар болып табылады.

     Бағалы  қағаздар нарығы қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар  арасында туындайтын экономикалық  қатынастар жиынтығы деп қарастырады. Кез – келген нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы — оның субъектісі және олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі — бағалы қағаздар, ал субъектісі — нарыққа қатысушылар.

     Өзінің  ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне  орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарығы және оларды реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде  нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдары егемендік алғаннан кейін құрыла бастады.

     Бағалы  қағаздар — акциялар, облигациялар, вексельдер және басқа да түрлерінде көрінетін капитал.

     Акция қоғам шығаратын және олардың түрлері мен категорияларына қарай акционерлердің дивидент алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам таратылған жағдайда оның қалған мүліктерінің бір бөлігін иемдену құқығын куәландыратын бағалы қағаз.

     Облигация деп — эмитенттің оны ұсынушыға  белгілі бір уақытта облигацияда  көрсетілген құнды және осы құннан белгіленген процентті алуға құқық беретін эмиссиялық бағалы қағаз.

     Вексель — шаруашылықта қолданылған бағалы қағаздардың ең алғашқы формасы. Ертеден вексель есеп айырысуда ең қолайлы құрал ретінде, төлем құралы және тауарды қарызға қарызға сатып алғанда несие алу құралы ретінде қолданылған.

     Қорыта  айтқанда, бағалы қағаздарды жоғарыда келтірілген суреттердегідей жіктеу қазіргі нарықта олардың сан алуан түрлерінің бар екенін білуге мүмкіндік береді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

        ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп оқулық/ Назарова В.Л; ҚР Білім және Ғылым Министрлігі, Т. Рысқұлов атындағы қазақ экономикалық университеті; ред. басқарған Н.Қ. Мамыров. –Алматы: Экономика, 2005.–310б.
2. Көшенова Б. Бағалы қағаздар нарығы  және биржа ісі: оқу құралы/ Б. Көшенова. – Алматы, 2007.–347б.
3. Мұханалиева И.С. Бағалы қағаздардың әлеуметтік – экономикалық басымдылығы және оларды нарықтық қатынастарда мемлекеттік реттеудің маңыздылығы: экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты/ Мұханалиева  И.С.– Алматы: Б.ж.,2006.–29б.
4. Мырзалиева Б.С. Әбдішүкіров Р.С. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру; оқу құралы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2006.–163б.
5. Тәуелбекова А. Коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушысы/ А. Тәуелбекова// Экономика негіздері – Основы экономики. 2007.–N4–Б.21–25.

 
 
 
 
 
 
 
     

     ҚОСЫМША А 
 

       ҚОСЫМША Б  1.2.Сурет. Өркениетті елдердегі бағалы қағаздардың түрлері

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

       ҚОСЫМША С1.3. Сурет. Халықаралық бағалы қағаздар нарығындағы бағалы қағаздардын жіктелуі

 
 
 
 
 
 

ҚОСЫМША Д