Акционерлік қоғам

Акционерлік қоғам акционерлер  жиналысының шешімі бойынша қайта  құрылуы немесе таратылуы мүмкін. Акционерлік қоғамды қайта құрудың  және таратудың өзге негіздері мен  тәртібі Қазақстан Республикасының  Азаматтық кодексімен және өзге де заң құжаттарымен белгіленеді. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 93-бабының екінші тармағына сәйкес, акционерлік қоғам шаруашылық серіктестігі немесе өндірістік кооператив болып қайта құрылуға құқылы. Оның мүлкін меншіктенуші немесе меншік иесі уәкілдік берген органның шешімі бойынша, сондай-ақ құрылтай құжаттарында шешім қабылдауға уәкілдік берілген заңды тұлға органының шешімі бойынша, акционерлік қоғам кез келген негіз бойынша таратылуы мүмкін.

Соттың шешімі бойынша акционерлік қоғам:

1) Банкрот болған;

2) Акционерлік қоғамды құру кезінде  заңдардың түзетуге келмейтін  сипатта бұзылуына жол берілуіне  байланысты оны тіркеу жарамсыз деп танылған;

3) Қоғамның жарғылық мақсаттарына  қайшы келетін қызмет үнемі жүзеге асырылған;

4) Тиісті рұқсат алынбаған ( лицензиясыз  ) қызметті, не заң құжаттарына  тыйым салынған қызметті жүзеге  асырған, не қызметін заңдарды  бірнеше рет немесе өрескел  бұза отырып жүргізген жағдайларда,  соның ішінде заңда белгіленген  табыс ету мерзімінен кейін бір жыл өткен соң корпорациялық табыс салығы туралы ( жиынтық жылдық табыс пен жасалған шегерімдер туралы) декларация немесе оңайтылған декларация табыс етпеген, акционерлік қоғамның кредиторлары, оның орналасқан жері бойынша немесе нақты мекен-жайы бойынша болмаған, сондай-ақ бір жыл ішінде оларсыз жұмыс істей алмайтын құрылтайшылар және лауазымды адамдар болмаған; 
       5) Заң құжаттарында көзделген басқа да жағдайларда таратылуы мүмкін. 
Акционерлік қоғамның мүлкін меншіктенуші немесе қоғамды тарату туралы шешім қабылдаған орган бұл туралы заңды тұлғаларды тіркеуді жүзеге асыратын әділет органына дереу жазбаша түрде хабарлауға міндетті.

2.1 Акционерлік қоғам  жалпы ережелері

1) айқын басым көпшілік  – кемінде төрттен үш бөлігі  мөлшеріндегі көпшілік; 
      2) айырбасталатын бағалы қағаз - акционерлік қоғамның шығарылым проспектісімен айқындалатын талаптар мен тәртіп арқылы оның бағалы қағазының басқа түріне ауыстыруға жататын бағалы қағазы;  
      3) акционер - акцияның меншік иесі болып табылатын тұлға;  
      4) акция - акционерлік қоғам шығаратын және акционерлік қоғамды басқаруға қатысу, ол бойынша дивиденд және қоғам таратылған жағдайда оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын, сондай-ақ осы Заңда және Қазақстан Республикасының өзге де заңнамалық актілерінде көзделген өзге де құқықтарды куәландыратын бағалы қағаз;

5) акциялардың бақылау пакеті - акционерлік қоғам қабылдайтын  шешімдерді айқындауға құқық  беретін акциялар пакеті;  
      6) акцияның номиналдық құны - барлық жай және артықшылықты акцияларға арналған және акционерлік қоғамның құрылтай шартында (жалғыз құрылтайшының шешімінде) айқындалатын бірыңғай баға, осы баға бойынша акциялар құрылтайшылар арасында орналастырылады (жалғыз құрылтайшы төлейді);

7) аффилиирленген тұлғалар - тікелей  және (немесе) жанама түрде шешімдерді айқындауға және (немесе) әрқайсысы (тұлғалардың бірі) қабылдайтын шешімге, оның ішінде жасалған мәмілеге орай ықпал етуге мүмкіндігі бар (өздеріне берілген өкілеттіктер шеңберінде бақылау және қадағалау функцияларын жүзеге асыратын мемлекеттік органдарды қоспағанда) жеке немесе заңды тұлғалар. Қоғамның аффилиирленген тұлғаларының тізбесі осы Заңның 64-бабында белгіленеді;  
      8) дауыс беретін акциялар - орналастырылған жай акциялар, сондай-ақ осы Заңда көзделген жағдайларда дауыс беру құқығы берілген артықшылықты акциялар. Дауыс беретін акциялар санына қоғам сатып алған акциялар, сондай-ақ номиналды ұстаудағы және орталық депозитарийдің есепке алу жүйесінде ол туралы мәліметтер жоқ меншік иесіне тиесілі акциялар кірмейді;

9) дивиденд - акционердің өзіне тиесілі акциялар бойынша акционерлік қоғам төлейтін кірісі;

10) жарияланған акциялар - шығарылымын  Қазақстан Республикасының бағалы  қағаздар нарығы туралы заңнамасына сәйкес уәкілетті орган тіркеген акциялар; V050003832. 
      11) корпоративтік веб-сайт – қоғамға тиесілі және уәкілетті орган белгілеген талаптарға сай келетін интернет-ресурстағы ресми электрондық сайт. Жария компаниялар үшін корпоративтік веб-сайттың болуы міндетті; 
      12) корпоративтік хатшы - қоғамның директорлар кеңесінің және (немесе) атқарушы органының мүшесі болып табылмайтын акционерлік қоғамның қызметкері, оны қоғамның директорлар кеңесі тағайындайды және ол қоғамның директорлар кеңесіне есеп береді, сондай-ақ өз қызметі шеңберінде акционерлер жиналысының және қоғамның директорлар кеңесінің отырыстарын дайындауға және өткізуге бақылау жасайды, акционерлердің жалпы жиналысының күн тәртібіндегі мәселелер бойынша материалдарды және қоғамның директорлар кеңесінің отырысына материалдар әзірлеуді қамтамасыз етеді, оларға қол жеткізудің қамтамасыз етілуін бақылайды. Корпоративтік хатшының құзыреті және қызметі қоғамның ішкі құжаттарында айқындалады;

12-1) корпоративтік оқиғалар –  акционерлік қоғамның қызметіне  елеулі ықпал ететін, осы Заңның 79-бабында айқындалған акционерлік  қоғамның акционерлері мен инвесторларының  мүдделерін қозғайтын оқиғалар; 
      13) кумулятивтік дауыс беру - дауыс беруге қатысушы әрбір акцияға қоғам органы сайланатын мүшелерінің санына тең дауыс саны келетін дауыс беру тәсілі;

14) қоғамды корпоративтік басқару  кодексі - қоғам акционерлерінің  жалпы жиналысында бекітілетін,  қоғамды басқару процесінде туындайтын қатынастарды, оның ішінде қоғамның акционерлері мен органдары арасындағы, қоғам органдары, қоғам және мүдделі тұлғалар арасындағы қатынастарды реттейтін құжат;

РҚАО-ның ескертпесі!

15) тармақшаны  алып тастау көзделген - ҚР 2011.12.28 № 524 (2013.01.01 бастап қолданысқа енгізіледі) Заңымен.

15) қоғамның тіркеушісі - қоғамның бағалы қағаздарын  ұстаушылардың тізілімдер жүйесін  жүргізу жөніндегі кәсіби қызметті  жүзеге асыратын ұйым;  
      16) лауазымды адам - акционерлік қоғамның директорлар кеңесінің, оның атқарушы органының мүшесі немесе акционерлік қоғамның атқарушы органының функцияларын жеке-дара жүзеге асыратын тұлға;  
      17) миноритарлық акционер - акционерлік қоғамның дауыс беретін акцияларының он процентінен азы тиесілі акционер;

18) орналастыру бағасы - акцияларды бастапқы бағалы  қағаздар нарығында орналастыру  кезінде айқындалатын акция бағасы;  
      19) орналастырылған акциялар - акционерлік қоғамның бағалы қағаздардың бастапқы нарығында құрылтайшылар мен инвесторлар құнын төлеген акциялары;

20) тәуелсіз директор - аталған акционерлік қоғамның  аффилиирленген тұлғасы болып  табылмайтын және өзі директорлар  кеңесіне сайланар алдындағы  үш жыл ішінде ондай тұлға болмаған (оның осы акционерлік қоғамның тәуелсіз директоры қызметінде болған жағдайды қоспағанда), осы акционерлік қоғамның аффилиирленген тұлғаларына қатынасы жөнінен аффилиирленген тұлға болып табылмайтын; аталған акционерлік қоғамның немесе осы қоғам ұйымының аффилиирленген тұлғаларының лауазымды адамдарына бағынышты емес және директорлар кеңесіне сайланар алдындағы үш жыл ішінде сол тұлғаларға бағынышты болмаған; мемлекеттік қызметші болып табылмайтын; осы акционерлік қоғам органдарының отырысында акционердің өкілі болып табылмайтын және өзі директорлар кеңесіне сайланар алдындағы үш жыл ішінде ондай аудитор болмаған; аудиторлық ұйым құрамында жұмыс істейтін аудитор ретінде осы акционерлік қоғамның аудитіне қатыспаған және өзі директорлар кеңесіне сайланар алдындағы үш жыл ішінде мұндай аудитке қатыспаған директорлар кеңесінің мүшесі;

21) төлем агенті - банк  немесе банк операцияларының  жекелеген түрлерін жүзеге асыратын  ұйым;

22) уәкілетті орган – Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі; 
      23) ірі акционер - бір-бірімен жасалған келісім негізінде әрекет ететін, өзіне (жинақтап алғанда өздеріне) акционерлік қоғамның дауыс беретін акцияларының он және одан да көп проценті тиесілі акционер немесе бірнеше акционер.

Ескерту. 1-бап жаңа редакцияда - ҚР 2008.10.23 N 72-IV (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-баптан қараңыз), өзгеріс енгізілді - ҚР 2011.12.28 № 524 (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-баптан қараңыз), 2012.07.05 N 30-V (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңдарымен.

2.2 ҚР-ның акционерлік қоғамдар туралы заңдары

1. Қазақстан Республикасының  акционерлік қоғамдар туралы  заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Азаматтық кодекстен, осы Заң мен Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.      

2. Осы Заңның ережелері Қазақстан  Республикасының заң актілерінде  көзделген ерекшеліктер ескеріле  отырып қолданылады.     

2-1. Осы Заңның ережелері Ұлттық әл-ауқат қорына және Ұлттық әл-ауқат қорының тобына және егер «Ұлттық әл-ауқат қоры туралы» Қазақстан Республикасының Заңында өзгеше көзделмесе, ол бақылайтын өзге де заңды тұлғаларға қолданылады.     

3. Егер Қазақстан Республикасы  бекіткен халықаралық шартта  осы Заңдағыдан өзгеше ережелер  белгіленсе, халықаралық шарттың  ережелері қолданылады. 
      Ескерту. 2-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 2012.02.01 N 551-IV (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен.     

2.3 Бағалы қағаздар, олардың  түрлері

Бағалы қағаздар (Ациялар), олардың түрлері. Акция акционерлік қоғамның капиталына қаражат қосқандығын куәландыратын жазбаша куәлікті, меншік нысанын білдіретін бағалы қағаз.

Акция өз кезегінде, оның иесіне тиісті акция сомасына сәйкес салынған капиталына белгілі бір  дивидент алуға құқық береді. Акцияны  иеленуші акционер деп аталады. Оның тұрақты табыс әкелетін бағалы қағаз иесінен айыр-машылығы, ол акцияны сатып алу барысында қоғам капита-лына қатынасады, ал өнеркәсіптік облигацияны сатып алу-шысы болса, онда белгілі бір тұрақты пайыз төлеуге келісім-шарт жасайтын кредитор болып табылады. Акционер АҚ-ның несие берушісі болып саналмайды және сондықтан да ол қоғамнан өз акциясына тұрақты дивидент төлеуді және акция бағамы түскен жағдайда оны сатып алуды талап етуге құқысы болмайды. Акционерлердің жылдық табысының (дивиденттері) шамасы баланста көрсетілетін пайдаға тәуелді. Акционерлердің жалпы жиналысында бұл пайданы пайдалану, сондай-ақ дивидент нысанында пайданың үлесін анықтау және төлеу сұрақтары шешіледі.

Егер акционерлік қоғам  тиімді жұмыс істеп отырса, онда акционерлерлік капиталды ұлғайту үшін мүмкіндік жасалады. Бірақ акция иелері акционерлер санын ұлғайтуға ұмтылмайды, себебі әр акционердің жаңадан шығарылатын акцияларды сатып алуға құқықтары бар. Кез келген акционер өзінде бар «ескі» акциялар шамасына тең мөлшерде жаңа акциялар сатып ала алады.

Бағалы қағаздар нарығында, бірінші кезекте қор бир-жасында  бір кәсіпорынның акциялары бір  уақыт ішінде компанияның нақты  қорларында ешқандай да өзгеріссіз қалуына  қарамай-ақ әр түрлі бағаға (бағамға) ие болуы мүмкін. АҚ пайдасы келесідей түрде бөлінеді: оның бір бөлігі акционерлер арасында бөлінеді, екіншісі – акционерлік компанияның резервіне бағытталып және оның капиталын ұлғайту үшін немесе өндіріс құлдырауға не дағадарысқа ұшыраған кезде дивидент төлеуге қызмет етеді. 
Әдетте АҚ, резервтер немесе «заемдық резервтер» деп аталатын қорды құру саясатын жүргізеді. Сөйтіп, жинақтал-ған қор таусылғанда ғана акционерлік компания дивидент-терді қысқартады. Бұл акционерлік қоғамның жақын арадағы құлдырауы туралы белгісін білдіреді. Акцияны иеленушілер болса, аз дивидент әкелетін акциялардан құтылуға тырысады. Сөйтіп, барлығының сол қоғамның акцияларынан құтылуға тырысуы, акция бағамының төмеңдеуіне жол береді. Егер акционерлік қоғам қызметін толық тоқтатса, акция иелері акционерлік қоғамға қосқан қаражаттарын толығымен жоғалтып, акция ешкімге қажетсіз жай қағазға айналады. 
Акционерлік қоғамның бірқалыпты жұмыс жасауы бары-сында акцияның иелері өздерінің акцияларына тиісті диви-денттерді алады. Мысалға 50 теңгелік акцияның табысы 6 теңгені құрасын делік. 1 акцияға келетін 6 теңге дивидент бұл акционерлердің акцияеы бойынша 12% жылдық табысын білдіреді. Акцияньщ номиналдық бағасы бойынша акционерлік қоғамның қалыптасуы негіңде сатылып, кейіннен олар біршама жоғары бағаммен сатылады. Бұл жағдайда табыстың нақты деңгейі (рендит) мына формула бойынша есептеледі:

              Дивидент 
Рендит = ———————— 100.

         Сатып алу  бағасы 

Егер де 50 теңгелік номиналдық құны бар акция 250 теңге бағамы бойынща  сатып алыңса және ол бойынша 10 теңге  дивидент төленетін болса, онда жылдық табыс көрсеткіші келесідей болады: 
                    100

10 ————– = 4%

            250 
       Бірақ бұл көрсетілген акция табысын салым иесі үшін тартымды деп айту қиын. Ол үшін акция бағасының өсуін тосу бұл маңызды себебі, ондай акцияны сату, ол акция бойынша біршама табысты (пайданы) қамтамасыз етуі мүмкін. Демек, екінші бір сәт – бұл акция бағамының өсуін тосу, салымшыға ең күшті ықпал етеді.

Бағалы қағаздар 343

Қор биржасындағы жәңе банктердегі акцияның сатылу және сатып алу бағасы акцияның бағамы деп аталады. Ол негізінен екі факторға: дивидент мөлшеріне және қарыздық пайыз деңгейіне байланысты. Акция бойынша төленетін дивидент қаншалықты жоғары болса, солғұрлым акция қымбат немесе оның бағамы жоғары келеді.