Акционерлік қоғам

Жоспар 

 

Кіріспе___________________________________________________________1

 

І. Акционерлік қоғамға  жалпы сипаттама___________________________3

1.1 Акционерлік қоғамның акционерлерінің  құқықтары туралы қысқаша жадынама_________________________________________________________4

1.2 Акционерлік қоғам – заңды  тұлға__________________________________7

 

ІІ. Қазақстанда акционерлік  қоғамның құрылуы____________________11

2.1 Акционерлік қоғамның жалпы  ережелері__________________________14

2.2 ҚР-ның акционерлік қоғамдар туралы заңдары_____________________16

2.3 Бағалы қағаздар, олардың түрлері________________________________17

 

ІІІ. Ационерлік қоғам құрудың артықшылықтары мен кемшіліктері_24

3.1 Дауыс беру құқығы____________________________________________26

3.2 Акционерлік қоғамның облигациялары___________________________30

3.3 Сериалды облигациялар________________________________________32

 

Қорытынды____________________________________________________34

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі_________________________________35

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Қазақстан Республикасының  «Акционерлік қоғамдар туралы» (2004 ж) заңы бар, осы Заң акционерлік қоғамның құқықтық жағдайын, құрылу, қызмет, қайта  ұйымдастырылу және таратылу тәртібін, акционерлердің құқықтары мен міндеттерін, сондай – ақ олардың құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі шараларды; акционерлік қоғам органдарының құзіретін, құрылу және жұмыс істеу тәртібін және жауапкершілігін белгілейді. 
Акционерлік қоғамдар (корпорациялар) жауапкершілігі шектелген фирмалардың түріне жатады. Кәсіпкершілік фирманвң мұндай түрі Батыста, әсіресе АҚШ – та тараған. Қазір АҚШ – та 3,5 миллионға жуық мемлекеттік емес корпорациялар бар. Айта кететін бір жайт, өнеркәсіптің барлақ салаларында кәсіпорындарының акционерлік түрі басым. 50 миллионға жуық американдықтар әртүрлі бірлестіктегі акциялардың иелері, оның ішінде, жартысынан көбн орта деңгейдегі жылдық кірістері төмен адамдар (15 мыңнан 50 мың долларға дейін) құрайды.

Бірлесіп шаруашылық жүргізетін азаматтар мен заңды  құқығы бар мекемелердің бірлестігін акцианерлік қоға дейміз. Бұл қоғамның мүлкі ең алдымен акциялар, яғни акционерлік фирмалардың капиталындағы үлеске көмектер, жеңілдіктер, сыртқы экономикалық операциялар, мамандықты жоғарылату, экономикалық жобаларды даярлау, ғылыми зерттеулер; қоғамдық өмірде қандай да болсын бір жобамен іске асыру үшін қоғаның әртүрлі саласындағы ынталы адамдардың мемлекеттік емес бірлестіктер, кәсіпорындар, ұйымдар мен өнімді шығару, өндіру, жәрдемдесу орталықтары жатады. 
        Экономикасы дамыған елдерде олар корпорациялар деп те аталады. Акционерлік қоғамдар жабық және ашық қоғам үлгісінде құрылады. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы, сондай-ақ қоғамның үлгісіне қарай, «ашық акционерлік қоғам» немесе "жабық акционерлік қоғам" деген сөздер немесе тиісінше "Ашық Акционерлік Қоғам" және "Жабық Акционерлік Қоғам" аббревиатурасы болуға тиіс. Қоғам осындай фирмалық атауымен мемлекеттік тіркеуден өтеді. 
Акционерлік Қоғамдардың көптеген құрылу жолдары бар. Олар - жұмыс істеп тұрган заңды тұлғаны АҚ түрінде қайта құру, олардың бірнешеуін біріктіру, қосу, бөлу, бөліп шығару және өзгерту. Қоғамды ұйымдастырудың осы айтылған жолдары ҚР-ның Азаматтық кодексіне сәйкес жүзеге асырылады. Жаңа қоғамның жарғысын бекітуді және органдарын сайлауды жаңадан пайда болған қоғамның ұсынысы бойынша белгілі-бір мерзімде өткізілген акционерлердің жалпы жиналысының асыруы қоғамды қайта құру болып есептеледі. 

Екі немесе одан да көп  қоғамның соңғысының қызметін тоқтатып, барлық мүліктерін, құқықтарын және міндеттерін өткізу актісіне сәйкес берумен жаңа қоғамның пайда болуы қоғамдардың бірігуі деп аталады. Бірігуге қатысқан әрбір қоғамның барлық өзгергең деректері жаңа қоғамның акционерлеріне баспасөзде жариялау арқылы берілуі тиіс. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын толық қалыптастыру үшін ұлттық өндіріс пен ішкі ұлттық нарық жүйесін қалыптастырып тереңдету керек. Қазақстан экономикасының өндірістік құрылымын қайта құрып жетілдіру мәселесі тұрғындардың қолындағы сақталған қаржы ресурстарын жұмыл- дырып экономиканың реалды секторына жұмсауды қажет етеді. Кіріс министрлігі мен Салық комитеті мамандарының пікірінше Қазақстан тұрғындарының қолында айналымға тартылмаған 2-3 млрд доллар нақты қаржы қорлары бар екен. Осы қорларды инвестицияға айналдыру үшін Қазақстандағы банкілердің мүмкіншілігін нығайтып, олардың са- лымшыларға беретін сақтандыру кепілдіктерін (гарантия) жоғары деңгейге көтеру қажеттілігі туындап отыр. Соңғы кездері Қазақстандағы ең ірі коммерциялық банктер келісімге келіп, банкаралық сақтандыру қаржы қорын құру саясатын іске асырмақшы. Қазақстанда тұрғындар өз қаржы-қаражатын негізінен Халық банкісінде сақтайтыны белгілі. Банк басқармасы тұрғындардың салымдарын сақтап, олардың тұрақты тұрде өсімін қамтамасыз ету мақсаттарында, Қазақстанда тұрақты жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар акцияларын сатып алу құқығын алуға ниет білдіріп, қажетті құжаттар дайындап оларды заңдастыруға күш салып отыр. 

Бағалы қағаздар рыногын  мемлекеттік реттеу механизмі келесі бағытта жүзеге асады:

1. Мемлекет бағалы  қағаз рыногын реттеп, ұйымдастыратын заң жүйесін қабылдайды. Бұл заңдар:

акционерлік қоғамдардың  қалыптасу тәртібін анықтайды және реттейді; 
бағалы қағаздарды шығару тәртібін және акцияны шығаруға рұқсат алу түрлерін анықтап реттейді;

бағалы қағаздармен  жүргізілетін операциялардан түсетін пайдаға салық кесімдерін реттейді;

биржаның қызметін және бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар түрлерін анықтап реттейді.

2. Мемлекет мекемелері  рынок субъектісі ретінде бағалы  қағаздар рыногына шығады. Қаржы  ресурстарын жинау үшін мемлекет облигациялар, қазыналық міндеттемелер (қысқа мерзімдік облигациялар) сияқты бағалы қағаздарды айналымға шығарады.

3. Ұлттық банктің ақша  – несие саясаты арқылы бағалы  қағаздар рыногына ықпал жасайды.  Басқаша айтқанда, қор рыногындағы жағдай айналымдағы ақша көлемін реттеумен және несиені қолдау саясатымен тығыз байланысты.

Акционерлік қоғам және бағалы қағаздар нарығының мәнін, түрлерін қарастыру, олардың қалыптасуына, дамуына  және заңдылықтарына тоқталу. Акционерлік  нысан ғана ірі және ең ірі өндірісті құрудың негізі болып табылды және қазіргі нарықтық шаруашылықта шешуші роль атқарады. Мысалы, АҚШ-де 80-шы жылдардың ортасында 32 млн. корпорация болды және олардың үлесіне осы жылдары өндірілген барлық өнімнің 90% тиді.

 

 

І. Акционерлік қоғамға жалпы сипаттама

 

Акционерлік қоғам немесе кәсіпорын дегеніміз – жарғылық капиталдың акцияларға аударылған шаруашылық бірлестігі. Акционерлік қоғамдардың  екі түрі болады: ашық және жабық.

Ашық акционерлік қоғамның қатысушыларына барлық азаматтар кіреді, олар қоғамның басқа мүшелерінің келісімінсіз өз акцияларын сата немесе басқа біреуге бере алады. Акцияларды сату немесе басқа біреулерге беру тек осы акционерлік қоғамның мүшелерінің қабылдау процедурасынан өткен қоғамның жаңа мүшелерінің, онда да бұрынғы мүшелерінің келісімімен жүзеге асырылады.

Ашық типтегі акционерлік  қоғамда оның мүліктік және қаржылық капиталы одан әрі осы қоғамның акцияларын ашық және еркін сату жолымен құрылады және қалыптасады. Бастапқыда акциялар оларды шығарғаннан кейін құнның өз бағасымен, одан соң оларды қайта сату қалыптасқан сұраныс пен ұсыныстың негізінде нарықтық бағамен – акция бағасымен жүргізіледі. 
         Ашық типтегі акционерлік қоғам- бұл тұрғындардың ішінара меншік иесі болуына мүмкіндік беретін ұжымдық бизнесті ұйымдастырудың барынша кең тараған және өркениетті тәсілі. 

Акция дегеніміз –  оның иесі акционерлік қоғамның жалпы  капиталына өз үлесін қосқан және оның пайдасынан белгілі бір үлесін алуға  құқы бар акционер екендігін дәлеледейтін құжат. Сонымен бірге акционерлік кәсіпорынның ісін басқаруға құқық береді. Акцияны еркін сатуға немесе сатып алуға, сыйлауға немесе кепілдікке қалдыруға болады. 
    Қазіргі заманғы жағдайда барлық елдерде ірі кәсіпорындар акционерлік  
қоғам және компания түрінде жұмыс істейді. Акционерлік кәсіпорындар барлық елдерде ірі кәсіпорындар акционерлік қоғам және компания түрінде жұмыс істейді. Акционерлік кәсіпорындар барлық міндеттемелері бойынша заң алдында жауап береді, бірақ барлық акция пакетінің құнынан аспайтын шектеулі мөлшерде тәукелге бара алады. Сонымен қатар акционерлік қоғамдар жеке жағдайда қабылданған кейбір аз акционерлерінің мүлікті міндеттемелері бойынша жауап бермейді.

Акционерлік қоғам пайдасының белгілі бір бөлігі акция иелеріне процент түрінде беріледі. Ол дивидент деп аталады. Акционерлік қоғам өз қызметін тоқтатқан жағдайда акционерлер жою квотасын (мөлшерін), яғни кәсіпорын мүлкін сатудан түсетін құнның бөлігін алуға акция иелерінің құқы жоқ. Сондықтан әрбір акционер өздерінің акцияларын бағалы қағаз ретінде еркін ұстай алады, ал мүлікті акционерлік қоғамның басқару ұйымдары өз құздарында ұстайды.

Акция да екі түрлі  болады. Біріншісі – кәдімгі жай  акциялар. Екіншісі – дивидендтің  нақты процентін алуға құқық  беретін акциялар.

Акция өзінің иелеріне акционерлік кәсіпорынды басқаруға, қатысуға құқық береді, алайда бұл жерде бір акция – бір дауыс деген принцип басшылыққа алынады. Акционердің акциясы көп болған сайын оның акционерлік кәсіпорынның істеріне әсері де соншалықты мол болады. Мұндай жағдайда акционерлік кәсіпорынды басқаруды акциялардың бақылау пакетін қолына алған акционер шешуші роль атқарады.

Ашық акционерлік кәсіпорын  мүшелерінің құрамы акцияларды сату және сатып алу нәтижесінде еркін  ауысып отыруы мүмкін. Бірақ, мұндай акционерлік  меншіктегі өз үлестерін осы қоғамның басқа қатысушыларына немесе оған қатысушыларының келісімімен үшінші тұлғаларға сатуына немесе аударуына болады.  

 

1.1 Акционерлік қоғамның акционерлерінің құқықтары туралы қысқаша жадынама

 

Акционерлік қоғамның (бұдан әрі  – акционерлік қоғам) акционерлерінің құқықтары Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар туралы» Заңымен (бұдан әрі - Заң) реттеледі.

Жай акция акционерге дауыс беруге ұсынылатын барлық мәселелерді  шешу кезінде акционерлердің жалпы  жиналысына қатысуға құқық береді, қоғам таза кіріс алса, сондай-ақ ол таратылған жағдайда Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіппен қоғамның жеке меншік мүлкінің бөлігі болған жағдайда дивиденд алуға құқық береді.

1. Акционер  - акцияның меншік иесі болып табылатын тұлға. 

Қоғам акционерінің мынадай  негізгі құқықтары бар:

-   Заңмен және  қоғамның Жарғысымен көзделген  тәртіппен қоғамды басқаруға  қатысу;

-   қоғам акционерлерінің  жалпы жиналысына  қоғамның Директорлар  кеңесіне (бұдан әрі - Директорлар  кеңесі)  сайлану үшін кандидатураларды ұсыну;

• қоғам органдары қабылдаған шешімдерді сот тәртібімен даулау;
• дивидендтер алу;

          -   қоғам қызметі туралы ақпарат  алуға, оның ішінде акционерлердің  жалпы жиналысымен немесе қоғам  жарғысымен белгіленген тәртіппен  қоғамның қаржылық есеп беруімен танысу;

-  тіркеушінің немесе номиналды  ұстаушының бағалы қағаздардың  меншік иесі құқығын растайтын  үзінді көшірмені алу; 

-   қоғамға оның қызметі  жөнінде жазбаша сұратулар жіберу  және қоғамға сұрату түскен  күннен бастап отыз күн ішінде дәлелді жауаптар алу;

-  қоғамның акцияларын немесе  басқа бағалы қағаздарын бағалы  қағаздарды орналастыру (сату) туралы  шешім қабылдаған қоғамның органы  белгілеген орналастыру (сату) бағасы  бойынша ондағы бар акцияларға  теңбе-тең артықшылықпен сатып  алу.

Бұл ретте қоғамның жай акцияларын иеленуші акционердің қоғамның жай  акцияларына айырбасталатын жай  акцияларды немесе басқа бағалы қағаздарды артықшылықпен сатып алу құқығы бар, ал қоғамның артықшылықты акцияларын иеленуші акционер қоғамның артықшылықты акцияларын жеңілдікпен сатып алу құқығы бар.

 Қоғам акционерлерінің бағалы  қағаздарды жеңілдікпен сатып  алу құқықтарын іске асыру  тәртібін уәкілетті орган белгілейді  және ол Қазақстан Республикасы  Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын  реттеу мен қадағалау агенттігі (бұдан әрі - Агенттік) Басқармасының 2006 жылғы 12-тамыздағы № 151 қаулысымен бекітілген Қоғам акционерлерінің бағалы қағаздарды артықшылықпен сатып алу құқықтарын іске асыру ережесімен анықталады. 

Акционер акцияларды не қоғам акцияларына  айырбасталатын өзге бағалы қағаздарды артықшылықпен сатып алу құқығына сәйкес қоғам акцияларын орналастыру туралы хабардар еткен күннен бастап отыз күн ішінде оны сатып алуға өтініш беруге құқылы.

Акционер артықшылықпен сатып  алу құқығына сәйкес қоғамның орналастырылатын бағалы қағаздарын сатып алу үшін қажет акциялар санын білмеген жағдайда орналастырылатын бағалы қағаздарды басқа акционерлермен бірге жалпы меншік құқығы бойынша сатып алуға құқылы.

-  қоғам таратылған жағдайда  жеке меншік мүліктің бөлігіне.

Сонымен қатар акционер құқылы:

-   қоғамнан жарғының көшірмесін  және Заңмен көзделген қоғамның  басқа құжаттарының көшірмелерінің  берілуін талап етуге. 

Қоғам одан жарғының көшірмесін талап  етілген күннен бастап үш жұмыс күні ішінде  оны беруге міндетті. Өзге құжаттар қоғам жарғысында белгіленген тәртіппен ұсынылады,  сонымен қатар қызметтік, коммерциялық немесе өзге де заңмен қорғалатын құпияларға шектеулер қоюға жол беріледі.

Қоғам акционерден құжаттар көшірмелерін бергені үшін көшірме жасау шығыстарынан аспауы тиіс төлемді ұстап қалуға, ал ол жеткізіліп берілуі қажет жағдайда – жеткізіліп берілгені үшін төлем ақы алуға құқылы;

-  акционерлердің жалпы жиналысына  қатысуға және қаралып отырған  мәселелер бойынша жеке және  өз өкілі арқылы дауыс беруге;

-   қоғам берешегінің пайда болу мерзіміне қатыссыз алынбаған дивидендтеріне ақы төлеуді талап етуге.

Белгіленген мерзімде дивидендтерге  ақы төленбеген жағдайда акционерге дивидендтердің негізгі сомасы төленеді және ақшалай міндеттемені немесе оның тиісті бөлігін орындаған күнгі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің кері қаржыландыру ресми мөлшерлемесін   негізге алып есептелген дивидендтер мен өсімпұл сомасы төленеді.

Дербес немесе аффилиирленген тұлғалармен  бірлесіп бағалы қағаздардың қайталама  рыногында қоғамның дауыс беруші акцияларының отыз және одан артық пайызын иеленген тұлғалардың акцияларды сату туралы ұсыныстары жарияланған күннен бастап отыз күннен аспайтын мерзімде тұлғалардың ұсыныстарын, сондай-ақ сот  тәртібімен осындай тұлғаның сатып алудан бас тарту шағымын қабылдауға;