Қ.Р. шағын және орта бизнестің дамуы

Қазақстанда шағын және орта бизнесті жұмысшылар санына байланысты анықтауымызға болады. Бұл мәселені мен келесі кестеде қарастырдым.

Кесте 1.1.

Казақстандағы   шағын   кәсіпкерлікті   Ресеймен   салыстыра   отырып анықтау критериі.

Қазақстан Республикасының ұлттық статистикалық агенттігінің 1997 жылдың 6 тамыздағы № 44 қаулысына сәйкес бекітілген Қазақстан Республикасының жұмыспен қамту бойынша кәсіпорындардың классификатор көлеміне байланысты 250 адамнан аспайтын жұмыспен қамтамассыз етілген кәсіпорындар орта бизнеске жатады.

Экономикасы жаңа-жаңа дамып отырған елдер үшін орта және шағын бизнесті жандандыру шешуші роль атқарады. Кәсіпкерлік қызмет  бұл  елдер үшін дағдарыстан алып шығатын бірден-бір сара жолы болып отыр. Шағын және орта бизнес-экономиканың тиімді де қомақты секторы. Оның аясында жалпы ішкі өнімнің үлес салмағын артып, экономикалық тұрғыдан жұмысқа жарамды тұрғындар жұмыспен қамтамасыз етіледі.  Бұл  индустриалды дамыған экономикасы бар, және өтпелі кезеңді басынан кешіріп отырған елдер экономикасы үшін тым жағымды көрініс. Экономикада бірден-бір маңызды элемент жұмыссыздық. жұмыссыздықтың кең етек алуы экономикалық әл-ауқаттылыққа зардабын тигізер фактор болса, шағын бизнес аясында көптеген жұмыс орындары ашылады. Осы жаңа жұмыс орындарын  отырып шағын бизнес ел экономикасына қыруар көмек етеді. Ол бәсекелестікке сай келе алатын динамикалық диверсификациялық бағытта халықтың жұмыспен қамтамасыз етілуіне, оның әлеуметтік тұрмыс жағдайын көтеретін шын мәніндегі қуатты экономикаға жол ашады.

И.Шумпетердің айтуынша: «Кәсіпкерлік шағын және орта бизнесті жүргізу - прогрестің алға тартар күші, іргелі инновация. Инновация - ғылыми-техникалық прогрестің, қоғам мен адамның барлық іс аясында жүргізілетін коммерцияның жетістіктері. Ол өндіріспен ғана емес, менеджмент, маркетинг, ойлау, Өмір сүру сипаты мен кәсіпкерлік мәдениетімен де ұштасып жатады.

Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес халықтың эл-ауқатыдың төмеңдеген кезінде, ел экономикасының мақроэкономикалық дағдарысқа ұшыраған кезінде де өміршең күй танытты. Елдегі объективті және субъективті қиындықтар оның динамикалық дамуына кедергі етуде. объективті қиындықтары:

Экономиканың жаппай дағдарысқа құрауынан, бюджет тапшылығы, қаржылық ресурстар жетіспеушілігі, міне осы мәселелер шағын және орта бизнестің кең масштабта қарқын алуына кедергі етуде. Нарықтық экономикаға таяну жақындаған сайын, мемлекеттің инвестор ретіндегі ролі төмендеуде. Мемлекет өз тарапынан бизнесті дамытуда қолайлы климат жасауы, заңдық-нормативтік актілерді жолға қоюы, шетелдік және отандық инвесторларды шағын және орта бизнесті дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнесті қолдау мен дамыту бағдарламаларын қолдайтын микроэкономикалық саясатты жасауы қажет.

Субъективті негіздегі қиындықтарға, негізінен мынандай түсіндерме беруге болады. Қоғамның сана-сезімінде қалыптасып қалған пайда табу, табыс алу, бай болу әрекеттерін әлі де болса, психологиялық жағынан дайындық жоқ. кәсіпкерлер тарапынан да нарықтың тез өзгеру қозғалысына жылдам эрі тиімді реакциясы толық әдетке енбеген. кәсіпкерлер менеджмент, маркетинг салаларының қыры мен сырына әлі де түсінбеген. шағын кәсіпорындардың жұмысының тиімділігі - өнімдер өндірудегі тар мамандану ғана емес, еңбек құралдарына да мамандануында. Мұндай өндірістер шектеулі тауар ассортиментін шығарып, қажет болған жағдайда оны тез ауыстыруыда мүмкін шағын бизнестің дамуы транспорттық шығындар мен өнімдердің құрып қалуы қаупін төмендетеді. Сонымен, шағын кәсіпорындар - негізінде алып инфраструктуралық бөлімдердің (қоймалық, арнаулы коммуникациялар, көліктік шаруашылықтар, тазалау құрылғылары) құрылуына көп шығындар жұмсалмайды. Өндірістің аздаған көлемі бойынша тауарларды сату, айналымға жіберу, материалды техникалық жабдықтауларды өнім дайын болғаң кезінде реализациялау тез жүреді. Батыс экономистершщ тұжырымдаулары бойынша шағын кәсіпорындардың артықшылығы - меншікті менеджменттің бірлігі, ол өзкезегінде басқарушылық және орындаушылық процестерін тездетеді, сонымен қатар бүкіл ұжымның алға қойылған мәселелерін бірігіп шешуін және оны іске асыруын қамтамасыз етеді. Осылайша шағын және орта бизнестің дамуы ресурстар айналымдылығын, өндіріс процесі мен түлыну процестерін жеделдетеді. Әрине шағын және орта бизнесті ашып оны жүргізушілер өз даму сатыларында түрлі қиыншылықтарға қәзіргі ықтимал. шағын және орта бизнестің дамуын жеңілдету үшін қоғамда, заң жүйесінде толығымен өзгерістер енгізілуі керек. Осыған байланысты кешенді түрде шағын және орта бизнестің ел экономикасына тигізетін пайдасы зор және де ірі кәсіпорындардың жанында көмекші өндіріс ретіндегі ролін арттыру қажет.

Бүгінгі күні шағын және орта бизнестің алдында ең бір шешімін күтіп тұрған проблема ол - шағын кәсіпорындарды ресурстармен қамтамасыз ету. Өндірістің спецификасы эрине жаңа технологияларды қажет етеді. Одан шығар жол - отандық өндірісті жандандыру. Сөйтіп жаңа техника, құрал - жабдықтар шығаруға мамандану. Ол үшін шағын бизнесті техникалық қолдау бағдарламасын жасап, шетелдік инвесторлардың капиталын тарту керек. Проблеманың екінші аспектісі -  бұл  шағын бизнесті -қаржылық қамтамасыз ету. Бұған алғашқы қаржы құрау мэселесі жатады. Осы проблема тұрғандықтан шағын бизнес қазіргі кезде тек қана делдалдық, алыпсатарлық қызметтер түрімен ғана айналысуға еріксіз. Осы қаржылық ресурстарды табу мен оны қолға ала алмау мәселесі шағын бизнесті көлеңкелі экономика жағына бүрып отыр. Сэйкесінше барлық тапқан табыс мемлекеттен тыс жасырын капитал табысына кетіп отыр. Алғаш қойылған мәселелердің жиынтығы шағын және орта бизнестің инфрақұрылымын құрып, оны ақпаратпен қамтамасыз ету, әріптестер іздеу, тағы да басқа жүйелерді құруды қажет деп отыр. Сонымен шағын және орта бизнес алдында тұрған проблемалар жеткілікті, және олар терең ғылыми ізденісті талап етеді. Бірақ сөзсіз шағын және орта бизнес секторы - экономикада отандық нарықтың жолға қойылуьша дем беретін сектор. Ол біздің өмірімізге толығымен еніп, өндірісті дамытып, әлемдік экономикалық алғы шектерде алғашқыларының санына бізді қоса алатынына сенімдіміз. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес алдындағы проблемаларды былайша топтауға болады:

Шағын бизнесті оптималды түрде қолдау мақсатында мемлекеттік стратегияның қажеттілігі.

Шын "мәніндегі жергілікті жерлерде шағын бизнес монйторингін "жолға қою.

Тексеруші органдардың бюрократизмін тоқтату.

Несие ресурстарына қол жеткізуге жол ашу.

Салық саясатын шағын бизнес мүдделерімен байланыстыру.

Психологиялық қоғамдық барьерді жеңу.

Кей деректерге сүйенсек, шағын және орта бизнестің елге әкелетін табысының жартылай бөлігі де мемлекет қазынасына түспей отыр. Мүның өзі елде етек алған бюрократизм салдарынан туындап отыр. Шағын және орта бизнестің ішкі қуатты резервтері жоқ, содан соң объективті түрде мемлекеттікоргандар мен жергілікті басшылықтар арасында ёлсіз арақатынастардың болуы. Және де Республика бойынша шағын және орта бизнес субъектілерімен жүргізілген анонимді анкеталық сүраудың мэліметтері бойынша, шағын бизнестің алдында тұрған ең бірінші мэселе - несиелік ресурстарға шығу жолы. Бүгінгі күнде коммерциялық банктер тек сауда - саттық операцияларымен айналысушыларды немесе тауар өндірушлерді ғана несиелеуді қолдап отырғанын айта кетуге болады. Шын мэніде банктік сектор шағын бизнесті көңілсіз түрде несиелеуге мүқтаж... 'Себебі несие берілген жағдайда шағын кәсіпорындардың несиені қайтара алмай қалуынан, оны өтейтін ресурстық базаның аздығы тіпті жоқтығы көңіл алаңдатады. Кепілге қойылған мүліктің нарықта сүранысқа ие болуының екіталайлығы және банктік несиені алған кәсіпорынның оны тиімді басқара алмау проблемасымен түйіседі. Өйткені олардың көпшілігінің жоғары деңгейдегі менеджменті, толық қанды бизнес жоспарлары стандартқа сай келмей отыр. Статистикалық мэліметтерге сүйенсек шағын және орта бизнестің Республикамызда дамуы негізінен - қатаң салықтық саясат, қарыз қаражаттарын ала алмауы, лизингтік қызметтердің шектеулі болуы, өткізу нарығының жоқ болу қиындықтары кедергі болып отыр. Біздің ойымызша шағын және орта бизнесті көтеру органдары - Салықтык; Комитет, сонымен қатар Ұлттық Банк тарапынан шағын және орта бизнесті қолдау және көтермелеу механизмдерін жүзеге асыру қажет.

Қазақстан Республикасы бойынша шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау саясатын жүзеге асыру областық, аудандық, қалалық шағын және орта бизнесті қолдау Орталықтары арқылы жүзеге асырылуда. Олар болашақта бизнес - инкубаторлар болатыны сөзсіз. Олардың жұмысына мьісалы:, жаңадан іс ашатындарға ңақты көмек (кеңселер ( и беру,(м-жабдықтармен қамтамасыз ету) келешекте  бұл  орталықтар ақпараттық-әдістемелік негіз беруші ретінде де көрінуі мүмкін.

Біздің жер қойнауымыз табиғи ресурстарға бай, географиялық орналасу жағынан   кең   ауқымды   орын   алып   отыр,   осыған   байланысты      шағын кәсіпкерліктер  Республикамыздың  территориясы   бойынша  әр-келкі   болып орналасқан. Оны 2-кестеден көре аласыз.

Кесте 1.2.

2002  жылдын  1-ақпанындағы      Қазақстан      бойынша кәсіпкерліктерді білу мәліметтері.Шағын

Нарықты және еркін экономика шыныменде тауар мен тұтыну нарығына кең жол ашты десек болады. Осындай экономика жағдайында заттық күйге ие тауарларда және заттық күйге ие емес терде тауар негізінде қатысып отырды, яғни кәсіпкерлікпен барлығыда айналыса бастады. Осыдан мекемелер мен ұйымдар өздеріне тиісті ғимараттар мен бос жерлерді жалға беруден бастап шағын кәсіпорындар мен фирмаларды құрудан аяқтады,  бұл ар тек азық-түлік тауарлары мен өнімдерін қайта сатып қана қоймай, сонымен қатар бұрын соңды көрсетілмеген қызметтерді көрсете бастады.

Қызметкерлер саны бойынша сауда саласы ерекше орын сақтап қалса да, бірақ экономиканың басқа - өндіріс және құрылыс салаларының үлес салмағы айтарлықтай азайған. Себебі, эрине саласына жұмсалатын еңбек шығындары, материалды өндіріс кәсіпорындарына қарағанда төмен.

Осы талдауды толық аяқтау үшін, біз шағын кәсіпорындардың тауар айналымының құрылымдарын қарастыруымыз қажет   (Кесте 1.4).

Кестедегі мәліметтер бойынша осы соңғы жылдарда Қазақстанның экономикасы нақты түрде алға жылжып отырғанын көруге болады. Яғни, экономиканың әр түрлі салалары бойынша шағын кәсіпкерліктің және ондағы тауар айналымдылығының өсу қарқыны айқын көрініс алып отыр. Жыл сайын республика бойынша шағын кәсіпкерліктің саны алдыңғы жылмен салыстырғанда 40%, ал тауар айналымы одан екі есе өсіп отырады. Бұдан біз Қазақстандағы шағын бизнесті толығымен пісіп жетілді деп айта алмаймыз, оның қалыптасу процесі эліде болса жүріп жатыр және оның аяқталу кезеңін болжау қиын.

   1.2. Шағын кәсіпкерліктің экономикадағы орны мен маңызы

Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнестіңэкономикадағы рөлі бағалауға клмейтіндей жоғары екнің көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері бойынша жекелеген елдерде шағын және орта бизнес субъектілері маңызды рөль ойнайды. Экономика үшін шағын кәсіпорындардың толықтай қызметі оның икемділігінартырытын маңызды сұрақтар болып табылады. Тіпті, шағын және орта бизнестіңдаму деңгейіне байланысты, мамандар елдердің өзгермелі экономикалық жағдайға бейімделу мүмкіндіктерін жталдайды. Қазақстан үшін шағын бизнестің қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға, жоғары дамыған экономикаға өтетің көпір болуы қажет. Қиыншылықтар мен сәтсіздіктерге қарамастан шағын және орта бизнес даму үстінде, экономиклық, әлеуметтік, ғылыми-технологиялық мәселелерді щеще отырып қарқын алуда. Шағын және орта бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешеді: