Ұлттық экономиканың құрылымы

      өндіріс факторларының елдер арасында толық ауысуы мүмкін емес. Демек, халықаралық айырбасқа бәсекеге қабілетті, өндіріс шығындары төмен, тұтыну қасиеттері өте жоғары өнімдер ғана шығарылады.

      Экскорттық  тауарларда өндіру үшін алдыңғы қатарлы  технология қолданылады, ерекше табиғи немес жағрафиялық жағдайлар интенсивті түрде пайдаланылады.

      Дүниежүзілік  бағалардың деңгейі, қатынасы және динамикасы көптеген ерекше факторларымен анықталады. Бұл факторларға монополиялар мен  бәсекенің кері, биржалық алыпсатарлықтар, ұсыныс пен сұранысқа кезеңдік немесе басқа ауыиқулардың әсер етуі, инфляциялық процестер, өнімнің өмірлік кезеңі, мемлекеттік және халықаралық реттеулер және т.б. жатады. Ішкі ұлттық экономикадағы жеке тауардың дүниежүзілік бағасы ұсыныс пен сұраныстың әсерімен нарықтық құннан ауытқиды. Ұлттық экономикадағы тауардың құны өзгермеген және тауар орынбасарлары болмаған жағдайда ғана ұсыныс пен сұраныс көлемдерінің өзара әрекеті нәтижесінде тепе-теңдік бағасые қалыптастырады. Пайда табу мүмкіндігі де әртүрлі факторларға байланысты, өндіріс шығындарының ең төмен деңгейіне алдымен ірі корпорациялар ғылым мен техникалық жаңалықтарын монополиялық пайдалану, ғылыми зерттеулерге көп қаржы жұмсау, өндірісті ірілендір, басқару мен маркетигтің жаңа әдістерін қолдану және т.б. арқылы жетеді. Осы шаралар арқылы өндіріс шығындарын кемітіп, жоғары еткізу бағасын қалыптастыруға жағдай жасалады.

      Экономиканың  сыйымды саласының қарқынды дамуы  жиынтық еңбек массасын олардың  пайдасына қайта бөлуді талап  етеді. 1950 жылдан 1986 жыл аралығында өнеркәсіптің барлық дәстүрін салаларында жұмыс істейтіндердің саны салыстырмалы да, абсолютті де азайды. Егер 1950 жылы екі саланың үлесіне (тамақ және тоқыма) жалпы жұмыс істейтіндердің 20% келсе, ал 1986 жылы олардың үлесі екі есе қысқарып -11,2% құрады, ал абсолюттік мөлшерде  жұмыс істейтіндер саны 1,5 есе азайды. Қара металлургияда жұмыс істейтіндердің үлесі едәуір қысқарды. 1950 жылы 8,2%-дан, 1986 жылы 3,8%-ға дейін.

      Сонымен бірге ғылыми сыйымды біз атаған 5 (бес) ішкі салада жұмыс істейтіндер үлесі осы мерзім ішінде 25,5%-дан 37,9 пайызға дейін артты. Ал абсолюттік есептеуде осы 35 жылда жұмыс істейтіндер саны прибор өндірісінде -2,4 есе электроникалық және машина өндірісінде -2 еседей, химия өнеркәсібінде және транспорт машинасы өндірісінде -1,4 есе өсті.

      Еңбек өнімділігінің жоғары қарқынмен  өсуі экономиканың қазіргі жоғары автоматтандырылған материалдық базасы есебінен қамтамасыз етіледі, әр жыл сайын бөлінетін күрделі қаржының  үштен бірі және өндеуші өнеркәсіптен ғылыми зерттеулерге қаржының 75-80% экономикалық үлесіне тиеді. Болжам есептеу жиынтық өнеркәсіп сыйымды салалар үлесі -33-34% жетеді, ал 1980 жылы бұл көрсеткіш -29,8 пайызды құраған.

      Дамыған елдердің өнеркәсібінде машина жасау өндірісі кешендері маңызды орын алады, оған мына саналар тобы жатады:

• жалпы машина жасау өндірісі;
• транспорттық машина жасау өндірісі;
• приборлар жасау өндірісі;
• метан өңдей өндірісі.

     Машина  жасау кешендері ғылым мен  техниканың жаңа жетістіктерін материалдық  жүзеге асырудың экономикалық кез-келген саласының материалдық базасын жаңартудың, өндіріс пен басқарудың және автоматтандыру процесін тереңдетудің негізі. Күрделі қаржының өңдеуші өнеркәсіптің негізгі капиталының активті бөлігіне жұмсалғанының басым көпшілігі өндіріс процесін автоматтандыру жабдықтары,

     Дамыған елдердің көпшілігінің ұлттыө экономикасының басынан кешіп жатқан қазіргі  құрылымдық қайта құру тағдырын ғылыми-техникалық рефолюция анықтайды. Қазіргші құрылымдық өндірістер жәй сандық  өзгерістермен  емес, сапалық белгілермен сипатталады, ол болса болашақта құрылымдық қозғалыстарды зерттеу мекемесіне жаңаша қарауды талап етеді.

     Ұлттық  экономиканың деңгейін зерттеумен байланысты халыө шаруашылық көрсеткіштеріндің  категорияларын; ұлттық табысты, инвестицияны, жинақты, жұмыспен қамтуды т.б. талдауда тепе-теңдікті қолдана беруге болады. Бүкіл экономика көлемінде қоғамның кірістері мен шығыстарының тепе-теңдік бірінші кезекке шығады. Бұл ұсыныс өндірілген ұлттық табыс пен сұраныстың пайдаланылған ұлттық табыс арасындағы тепе-теңдіктің өзіндік көрінісі. Мұндағы маңызды мәселе: жұмыспен толық қамтылған жағдайда кіріс пен  шығыстың тепе теңдігін нарықтық тетік мемлекет көмегімен нарықтық тетікке түзету енгізуге араласудың қажеттігі өзінен өзі туындайды.

     Қоғамның  жиынтық табысы дегеніміз – бұл  ұлттық табыс. Ал жиынтық шығын бұл ұлттық табысты тұтыну мен қор жинауға жұмсау. Ұлттық экономикада халықтың тапқан табысының бәрі жұмсалмайды, оның бір бөлігі жинақталады, яғни кейінге қалдырылады. Ұлттық табыс, инвестиция, тұтыну ғана емес, қор жинауды талдау да ұлттық экономикада қызмет етуінде де орын алады. Аталып өткен мәселелердің әр қилы жақтары Дж.м. Кейненің көптеген еңбектерінде қарастырылған. Ұлттық байлықты зерттеу, оның дәрежесін анықтауға қарастырылған белгілермен сипатталып көрсетілді.

       Кестеден көріп отырғандай, ай сайын кіріс өседі, алайды қосымша әрбір 100 доллардан тұтынуға салыстырмалы өз үлес жұмсалады да, басым көпшілігі сақталады. (жинаққа кеиеді). Мысалы, ақпанда қосымша 100 доллар тауып, оның 90 долларын тұтынуға жұмсады, ал 10 доллар жинақ ретінде сақтауға қалдырды. Наурыз айында қосымша 100 доллардан, 80 долларды тұтынуға, 20 долларды сақтауға бөледі, т.б. нәтижесінде тұтынудың жалпы шығыны өседі, алайда табыстың өсу қарқынынан төмен.

     Табыстың  өсуімен адам жақсы ішінеді, киінеді, саяхаттайды, сонымен бірге оның жинақ мөлшері де өседі. Тұтыну да, жаоақ та абсолютті мөлшерде өседі, алайда тұтыну үлесі салыстырмалы бірте-бірте азаяды да, жинақ үлесі ұлғаяды, яғни

      Формуладан  көріп тұрғандай жинаққа шектеулі бейімділік, жинақ мөлшерінің өзгерісінің  табыс өзгерісіне қатынасы ретінде  анықталады.

1. тұтынуға шектеулі бейімділік;
2. жинаққа шектеулі бейімділік.

     Жалпы табыс өсетін болса, өнімнің бір бөлігі тұтынуға, ал қалған бөлігі сақтауға кететіне түсінікті.

      Ұлттық  экономикада қызмет ету деңгейі  тұтыну мен жинақ өзгеріс сомасы табыстың өзгерісіне тең болары сөзсіз. Сонымен 1-кестеден көргендей, онда .

      Табыс 4000-нан 5000 долларға өскенде абцисса  өсімін оңға қадам жасалады. Мұнда  тұтыну сызығында (1-сурет) В нүктесінен С нүктесіне дейін ауысу орын алады. Шектеулі өлшемге талдау шектеулі табыс, шектеулі шығымдар бөлімдерінен таныс.

2.2  Ұлттық экономика  қызмет ету деңгейіндегі  ұлттық табысы

Ұлттық  өнім және ұлттық табыстың мөлшері  мен құрылымын анықтау;

• Ұлттық экономка масштабында жұмыспен қамтуды реттейтін факторларды анықтау;
• Инфляцияның табиғатын талдау;
• Экономикалық өсудің механизмі мен факторларын реттеу;
• Экономикадағы циклдық ауытқулар мен конъктуралық өзгерістердің себептерін зерттеу;
• Ұлттық экономикалардың сыртқы экономикалармен өзара әсерлерін зерттеу;
• Мемлекеттің макроэкономикалық саясатының мақсттарын, мазмұны мен формаларын теория жүзінде дәлелдеу.

Ұлттық  экономикадағы тепе-теңдіктің экономикалық процестер мен құбылыстарды зерттеу  бағыттарының өз ерекшеліктері болады.

      Біріншіден, ол тұтас экономиканың дамуын немесе дәрежесін сипаттайтын агригаттық көрсеткіштердің қалыптасуының принциптерін, яғни ұлттық табыстың, жұмыспен қамту және инвестициялардың жалпы көлемін, бағалардың жалпы дәрежесін экономикалық өсудің қарқынын, т.б. зерттеуді көздейді. Нарықтық экономиканың негізгі субъектілері агрегатталған жиынтықтар деп қаралады.

      Осының  нәтижесінде экономикалық агенттердің  іс-әрекеттерінің мотивтері былай  тұжырымдалады: барлық бір-бірімен байланысты ұлттық өнім шығаратын өндірушілер біріктіріліп бір тұлға-жиынтық өндірушілер деп қаралады:

     Ал  өндіріс факторларын сатып, түскен табысқа нарықта осы ұлттық өнімге сұраныс жасайтын барлық тұтынушылар, біртұтас жиынтық тұтынушы деп қаралады.

      Ұлттық  экономиканың тепе-теңдікте қызмет етуі деп, барлық бір-бірімен байланысты нарықтарда сұраныс пен ұсыныстың тең болған жағдайы түсініледі.

      Түпкі өнімдер мен қызметтер нарығында  тепе-теңдік жағдай орнағанын өндірушілердің табыстары барынша мол пайдаға  ие болғаны сипатталады.

      Өндіріс факторлары нарығында тепе-теңдік орнағанын  осы нарыққа иүскен өндірістік ресурстардың өзінің сатып алушысының табылғаны көрсетеді, ал сұранысты  қалыптастыратын ресурстардың иелерінің шекті табысы, ұсынысты қалыптастыратын әр ресурстың шекті өніміне тең болады. Егер ақша нарығында ұсынылған ақша қаржыларының саны, оның өздерінде болғанын  ұнататын адамдар мен кәсіпкерлердің сұранысына тең болса, онда осы ақша нарығында тепе-теңдік болғаны.

      Жалпы экономикалық тепе-теңдік идеясы бұдан  көп бұрын экономист-классиктердің  назарын аударған А.Смиттің айтуы бойынша, өндірушілер мен тұтынушылардың бір-біріне еркін әсер еткен жағдайында хаос орын алмайды. Бұл жағдайда индивидтердің жеке табыс көздеп жасайтын іс-әрекеттерінде экономикалық тәртіп орын алады. Осы болмыс баршаға қолайлы жалпы тепе-теңдікке жетуге мүмкіндік әкеледі.

      Жетілген бәсеке жағдайында жалпы тепе-теңдіктің болу мүмкіндігін тұңғыш дәлелдеген Л.Вальрос.

      Микродәрежедегі жалпы экономикалық тепе-теңдіктің  болуы тауарлардың, қызметтердің және өндірістік ресурстардың әр түрлерінің сұранысы мен ұсынысының тең болуымен байланысты, ал макроэкономикалық тепе-теңдік жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың теңесуімен белгіленеді.

      Басқаша айтқанда, Вальрастың заңы бойынша, егер кейбір нарықтарда артық сұраныс  болса, онда басқа нарықтарда осы  көлемде артық ұсыныс болуға тиісті. Нәтижесінде, артық сұраныс пен артық ұсыныстың сомасы, қашан болмасын нөлге тең болады.

      Ұлттық  экономикалық тепе-теңдікке жету әдістерін  сипаттау үшін а.Маршалдың неонлассикалық концепциясы кең қолданылады. Бұның  мәні мынады: өндірушілер мен тұтынушылар  өздерінің сату және сатып алу жоспарларын экономикалық конъюнктураның жағдайын үйлестіреді. Нәтижесінде, нарықтағы тепе-теңдік сұраныс бағасының ұсыныс бағасынан артық болуының арқасында орнайды. Осындай артық болушыларды есепке ала отырып, өндіушілер ұсыныс көлеміне өсіреді, немесе төмендетеді.

      Экономикалық  тепе-теңдік түсінігіне жетімсіз информация, экономикалық субъектілердің болжауларының  қателіктерінің немес, мемлекеттің  экономикалық саясатының тұрақсыздығының  нәтижесінде пайда болған, экономикалық конъюнктураның ауытқуларын жатқызадыү бұл жағдайда, экономикалық субъектілердің күтімдеріне сәйкес келетін экономикалық болмысының практика жүзінде қандайы болмасын, ол тепе-теңдік болмысы деп ұйғарылады.

      Ал  экономикада рационалды субъектілер  әрекет еткендіктен, олардың күтімдері, әдетте, орынды деп есептеледі және тепе-теңдікке жету үшін мемлекеттің кірісуі қажет болмайды.

      Ұлттық  экономикалық қызмет ету нәтижесін  өлщеу үшін теория мен шаруашылық практикада әр түрлі көрсеткіштер қолданылады.

      Бұл көрсеткіштердің бірнеше түрі ұлттық өндірістің қосымды көлемінің шамасын бағалау үшін пайдаланылады. Бұған жататындар: жалпы қоғамдық өнім (ЖҚӨ), түпкі қоғамдық өнім (ТҮҚӨ), таза қоғамдық өнім (ТҚӨ), таза ұлттық өнім (ТҰӨ), жалпы ішкі өнім (ЖІӨ), ұлттық табыс (ҰТ), жеке табыс (ЖТ), арадағы өнім (АӨ).

      Ұлттық  есептің БҰҰ статистикалық комиссиясы жасаған стандарттық жүйесі әлем практикасында 1953ж. бастап қолданылып келеді.

      Ұлттық  экономиканың қызметі елдің өндірістік ресурстарының бір-бірімен нақты  қалыптасқан қатынастар жүйесімен; олардың мөлшерінің экономикалық агенттер арасында бөліну мөлшерімен, сонымен қатар ұлттық өнімнің өндірілу процесінде, оны бөлуде, айырбастауда, тұтынуда қалыптасқан құрамдық бөлінумен сипатталады. Ұлттық экономиканың бүкіл әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесімен тығыз бірлесіп, іс-әрекеттер жасау дәрежесі өндіргіш күштердің даму дәрежесі, ғылыми техникалық прогрестің масштабы, сипаты және темпі, өндірістік ресурстардың сапасы, территорияның көлемі және инфрақұрылыммен қамтамасыз етілуі әсер етеді.