n="justify">      Өндірімен өнім массасы материалдық өндіріс  өнімнің ғана емес, сондай-ақ қызмет көрсетудің материалдық емес өндірістің қызметтерің де өндіреді. Бұл өнім жалпы ішкі өнім болып табылады.

      Қоғамдық  өндіріс нәтижесінің жалпылама көрсеткішіне жиынтық (жалпы) қоғамдық өкіледі жатқызамыз, себебі ол қоғамдық өндірістің бір жылда құралған материалдық илігінің (өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттары) жиынтығын бейнелейді. Жиынтық қоғамдық өнім (ЖКӨ) екі түрде өндіріледі: натуралды заттай және құндылық, ЖКӨ натуралды заттай түрінде өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну заттарынан тұрады. Осы тұрғыдан барлық қоғамдық өндіріс екіге бөлшектенеді, өндіріс құрал-жабдықтар өндірісі (І-ші бөлімше) және тұтыну заттары өндірісі (ІІ-ші бөлімше).

      Қоғамдық  өнім жиынтық қоғамдық өнімнен шикізат  пен материал айналымын алып толтау жолымен құрылады, яғни олардың қайталану  есеп шотын болдырмайды.

      Ұлттық  экономикалық қызмет етуінің ең маңызды  жиынтық көрсеткішіне ұлттық табыс  жатады. Ол барлық өндіріс факторлары иегері табығының қосындысын (рента, жалақы, капиталға пайыз %), меншіктен табыс, корпорация пайдалы) құрайды. шетел практикасында ұлттық табыс таза ұлттық өнім (ТҰЖ) мен бизнеске деген жанама салық айырмасы ретінде анықталады:

ҰТ=ТҰД  – жанама салықтар

      Дәстүрлі  тәсіл бойынша, ұлттық табысты жиынтық  қоғамдық өнімнің бір бөлігі ретінде  өндіріс процесінде тұтынылған материалдық  ресурстарды қайтаруды иегеру арқылы анықтаймыз.

ҰТ=ЖҚД-МШ

мұндағы: ҰТ=ұлттық табыс,

      ЖКӨ=жиынтық  қоғамдық өнім

ИШ=материалдық  шығындар.

      Өзінің  қозғалсында ұлттық табыс төрт станциядан өтеді, өндіріс, балу, айырбас және қолдану. 

      Өндіріс стандиясына ұлттық табыс барлық салада құралатын таза өнім түрінде  болады, болу стадиясында әртүрлі  бірінші және екінші табыс түрінде болады; айырбас стадиясында – тауардың өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыныс заттары түрінің жиынтығын құрайды, қолдану стадиясында – қорлану мен резерв түрінде болып келеді.

      Ұлттық  экономика және оның қызмет етуінің  деңгейі – ұлттық табыс мөлшері тұрғындардың тұтыну деңгейімен өсуі, сондай-ақ өндіріс аумағы мен оның өсу қарқынына байланысты. Ұлттық табыс жиынтық қоғамдық өнімнің шамамен 50 % құрайды. Ұлтық табыс қоғамның түпкілікті өнімінен амортизация сомасына келе, шамамен 8-10% болады.

      Егер ұлттық табыс көлемін елдегі тұрғындар санына бөлсек, онда өте маңызды экономикалық көрсеткішті табалыз: тұрғындар өмір денгейнің айнасы – жан басына шаққандағы ұлттық табыс.

      Әлемдік қауымдастыққа ететін елдер бойынша  өмір деңгейін анықтау үшін жөн басына шаңқандағы жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) көлемін қолдануға болады.

      Ұлттық  экономикалық қызмет деңгейін, яғни ұлтық  өндіріс көлемін өлшеу үшін жалпы  ішкі өнім көрсеткіш қолданылады. Ол барлық жылдық өнім құнылық сомасын  құрайды, сондай-ақ Қазақстандағы шет  ел және өзінің өндіріс факторларын қолдану арқылы құралады. Оны жалпы ұлттық өніленген ажырата білген жөн. Жалпы ұлттық өнім жалпы ішкі өнімнен осы елдесі қолданылған ресурстар табысы сомасының шет елдегі өнімнен (пайыз, дивиденд, жолақы және т.б.) артық болады.

      Сыртқы  экономика операция бойынша сальдо ЖӨ өзіне тікелей сол елде өндірілген өнім мен қызмет көрсетуді және бұл  елдегі өндіріс факторын қолданғанда  ғана енгізеді. Егер, жапондықтарға  жататын өндіріс факторын АҚШ-да қолданса, онда олардың құны ЖІӨ-ге енгізілмейді.

      Бұл жағдай мынандай кезде де ескеріледі американдық өндіріс факторы  басқа елде қолданса, онда олардың  құныда ЖІӨ-ге енбейді. Елдегі барлық фирмалардың  қосарланған құн санасы ЖІӨ-ді құрайды. Жалпы ішкі өнім мемлекеттің барлық территориясында өндірілетін болғандықтан, сондай-ақ ол өзіне тұтыну мен инвестицияны ендіреді.

      Қазақстан Респубикасында ЖІӨ-нің жылдың ағымдағы бағасы 1995 жылы 992,5 млрд. теңге мөлшерін бағаланды немеес, бір тұрғынға 60,2 мың теңдеген кеседі. Өзінің экономикасының ауқымы бойынша Қазақстанның ЖІӨ 1990-шы жылы 53-ші орынды алды және ол Греция, Норвегия, Венгрия, Сирия, Марокконың ЖІӨ-і мен пара-пар келді. ЖІӨ-ді өндіруде Қазақстан жан басына шаққанда 1990-шы жылы Польша, Аргентина, Колумбия, Тайланд деңгейінде болды, ал АҚШ деңгейімен салыстырғанда – 18,7 % бұрынғы одақпен салыстырғанда – 69,3% деңгейін құрады.

      Ұлттық  экономикалық қызмет ету деңгейін методология  бойынша статистикалық органдары  есептейді және халықаралық салыстырулар үшін қолданылады. Негізгі өндірістік және өндірістік емес қорлардың амортизациясынн материалдық өндіріс саласының таза өнімін және сыртқы экономикалық қызмет бойынша табыс енгізіледі.

      Ұлттық  экономикадағы қызмет етудегі ұлтық  өнім еліміздің экономикалық даму деңгейі  мен пропорциясын шет елдермен тікелей салыстыруға мүмкінді туды.

      ПМД елдері мен Қазақтанда ЖҰӨ-ң экономикалық есептеудегі қызмет ету деңгейі. 1988 жылы енгізілді, сөйтіп ол қосымша  жинақталған көрсетіліктерге (жиынтық  қоғамдық өнім, ұлттық табыс және т.б.) қосылды.

      Жалпы ұлттық өнімнің жиынтық қоғамдық өнімнен айырмашылығы сол, ол еңбек заты мен жартылай фабрикаттар құнының қайталанған есеп-шотын ендірмейді. Қайталанған есеп-шоттың енбеуін қосарланған құн көрсеткіші қамтамасыз етеді. Ол дегеніміз, кәсіпорынның жалпы табысы және оның шикізат мен материалға кеткен шығындары арасындағы айырмасын көрсетеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ   Ұлттық байлық: құрамы және  экономикалық тепе-теңдікте қызмет етуі

2.1  Экономиканың тепе-теңдікте  қызмет етуінің  деңгейі

      Ұлттық  байлық жинақталған әрі нәтижелі көрсеткіштер санасына жатады және мемлекеттік экономикалық даму деңгейінің айнасы деп болады.

      Ұлттық  байлық – бұл материалдық және рухани игіліктердің жиынтығы және осы уақытта барлығы қоғам меншігінде болады.

      Ұлттық  байлық құрамына мыналар енеді.

а) негізгі  өндірістік және өндірістік емес қорлар;

б) материалдық  реезрвтер мен сақтандыру қоры;

в) айналым  қоры

г) тұрғындар  мүлкі

      Ұлттық  байлық құрамына негізгі жер, ормандар, сондай-ақ барланған табиғи ресурстар  және олар натуралды түрде есептелінеді.

      Қазақстан өзінің ауқымы бойынша ұлттық байлықтың үлкен көлемін иеленген. Біздің Республикада жалпы жер көлемі 222,5 млн.га мөлшерді құрайды, оның ішінде 82 %-ауыл шаруашылығы жүйесі жатады.

      Қазақстанда 21,7 млн.га орман мен табиғи иісліктер 11 мың өзен, 7 мыққан астам көп су қоймалары бар. Минералды ресурстар ұлттық табыстық төрттен үшін құрайды.

      Ұлттық  экономикадағы ұлттық байлықтың  қызмет етуі, экономиканы данытудың  ең басты жағдайының бірі болып табылады, сондай-ақ елдің ұлттық байлығының үздікссіз өсуінің ең маңызды екендігі де рас.

      Ұлттық  байлықтың екң маңызды элементіне өзінің құрамы мен жеке салмағы бойынша  ұлттық мүлікті айтамыз, оның үлесіне  ұлттық байлықтың жартылысынан астамы тәсілі болады. Ол өз бойына халық шаруашылығының өндірістік және өндірістік емес қорларын, оның резервті қорын, тұрғындардың өз басындағы мүлкін енгізеді.

      Ұлттық  байлықтың элементіне тұрғыдардың  мүлкі де жатады. Байлық динамикасының  қорлану мөлшері және көп қайтарумен байланысының ұлттық байлық индексі  аша түседі.

      Ұлттық  байлық ұғымы материалдық емес құндылықтарды да ақпарат, ғылым білім ауқымы, тұрғындардың мәдениет деңгейін және т.б. қамтуы қажет. Шын мәнінде ақпарат әлеуметтік-экономикалық процестер мен құбылыстарды моделдеу мен болжаудың негізі болып табылады. Нақты ақпарат көмегімен қоғамның экономикалық әлеуметін толық іске асыруға болады. Кәсіпкерлік қызметті ақпаратсыз елестету мүмкін емес. Кәсіпкерлік қызметте экономикалық ақпараттық құна шексіз, сатылуы да мүмкін, деп кезінде өткерілшендіктен уақыт бойынша құнын жоғалтады. Мысалы, АҚШ-да жыл сайын фирма-ғылыми-техникалық ақпаратты үшін орташа 10-15 млрд долл, шығын жұмсайды. Сондықтанда ақпарат өндірістің негізі болып табылады. Кез-келген экономикалық жүйені далытады және оның өсуін қамтамасыз етеді.

      Ұлттық  байлық өзінің аса мауыздылығына қарабай-ақ, оны білім-бағамдаудың мәселесі әлі кезге дейін қоғам тұтылысынан эконоикалық басқа да жұмыстарын жасау мәселелері деңгейінен қалып отыр. Ұлттық байлықтың теориялық мәселелерін жасаудың артта болуына байланысты, оны болжау мен есептеудің көптеген практикалық сауандалы шешілмей отыр.

      Алдағы  уақытта ұлттық байлықты жетілдіру  көбінесе оның сапалық жақсарумен, табиғи байлықты рациональды игерумен қоғамның барынша қоршаған ортаны сақтау қамқорлығымен, экологиялық қауіпсіздікті  қолдау деңгейімен анықталады.

      Онеркәсібі  далынған елдерде бірінші таудағы  салалық құралым ғылыми-техникалық революцияның негізгі бағыттары  мен ауқымын анықтайтын өндірістің ғылыми сыйымдылығы жоғары салаларға  біртіндер ауысуда.

      Ұлтық байлықтың құрамының деңгейінің негізгісі ғылыми-зерттеу және конструктарлық сынақ жұмыстары саласында атқарылған құн оны таза сатудан түскен санадан 3,1 процент артық болуы шарт.

      Ұлттық  экономикадағы қолданылатын технолгия  орташа дәрежені күрделіктен жоғары болуы керек, яғни экспорттық бағалау әдісімен анықталады.

      Сыртқы  саудағы бағалардың негізінде нарықтық баға жатыр. Дамыған қоғамдың еңбек  бөлінісі және халықаралық сауда  жағдайында ұлттық құндар өндірістік ұлттық бағасына, ал интернационалдық құндар өндірістің интернационалдық бағасына айналады.

      Ұлттық  құнның (сол сияқты өндіріс бағасының) интернационалдық құннан ерекшелігі бар. Оған жекеленген елдердің экономикалық дамуының жалпы деңгейі, табиғи және тарихи жағдайылары, ұлттық ерекшеліктері  жатады. Ұзақ уақыт бойы жұмыс күші құнындағы өзгешіліктер шешуші фактор болып келді. Бірақ қазір бірінші кезекке басқа себептер, әсіресе технологиялық артықшылықтар, рыноктың коньюктурасына бейімдеу жылдамдығы және т.б. себептер шықты.

      Ұлттық  зұндардың айырмашылықтарынан еңбек  өнімділігі мен тиімділігінің деңгейілері көрінеді.

      Тауалардың  дүниежүзілік рынокта өткізілген кезінде  жекелеген елдердегі еңбек, дүниежүзілік шаруашылықтары жиынтық еңбектің бөлігі, ретінде қоғамдық мойындауға ие болады. Нәтижесінде ұлттық қоғамдық жұмыс  уақытының орташа қатынасы, бір елдегі жеке жұмыс уақытының қоғамдық жұмыс уақытына қатынасы сияқты көрінеді.

      Еңбектің  шығындары мен нәтижелерінің  салыстырмалы айырмашылықтарын икемді пайдалану халықаралық айырбасқа  қатысушы елдер үшін экономикалық тиімділікті  қалыптастырады.

      Дүниежүзілік  шаруашылықтағы құн заңының әкереті  дүниежүзілік рыноктағы тауарлар айырбасы ұлттық қоғамдық қажетті еңбек шығындарының негізінде емес, орташа әлемдік шығындар негізінде анықталады.

      Басқаша айтқанда ұлттық тауарлардың құны әлемдік  баға және қоғамдық қажетті шығындар арқылы анықталады. Халықаралық тауар айырбаса, өндіргіш күштердің өсуі мен еңбек қарқындылығы, орташа әлемдің қоғамдық қажетті жұмыс уақытымен анықталатын өндірістің шығынына негізделген.

      Бұл жағдайда даму деңгейі мен еңбек өнімділігі неғұрлым жоғары елдердің өнімдерінің ұлттық құны интернационалдық құмнан төмен болады, ал даму деңгейі төмен елдердің өнімдерінің ұлттық құны жоғары болады. Дүниежүзілік нарықтық ерекшеліктерінің бірі – қоғамдық қажетті орташа жұмыс уақыты жекелеген тауар өндірушілердің жұмыс уақытының орташа арифметикалық шығындарының нәтижесінде емес, халықаралық деңгейде белгілі бір тауардың басты жеткізушілері басып табылатын елдердің ұлттық құндарының негізінде жасалады.

      Кейбір  жағдайда, дүиежүзілік нарыққа жекелеген тауарлардың басты жеткізушілері қатарында әлемдік өдірісте үлесі төмен тауар өндірушілер де болуы мүмкін. Дүниежүзілік рыноктағы халықаралық бағалардың ұлттық экономикадағы бағалардан айырмашылығы бар.