Басқа елдің валютасының ақшалай   бірлестіктерінде көрінген валюталық  курс немесе ұлттық ақшалай  бірліктің бағасы барлық ішкі бағаларды басқа елдің бағаларымен  байланыстырады.  Валюталық курстың  тұрақсыздануы  отандық тұтынушылар үшін басқа елдің  тауарлардың бағаны және керісінше, отандық  тауарлардың бағаны - басқа елдің  тұтынушылары үшін өзгереді. Сөйтіп, бұл өзгерістер экспорт пен импорттың тартымдылығына ықпал жасайды. Басқа елдің валютасы жөнінде ұлттық валюта курсының  төмендеген жағдайында экспорт дамиды, кері жағдайда импорт даиды, өйткені бірінші жағдайда отандық тауарлар жеңілдіктер үшін арзандайды да, олардың тарапынан бұл тауарларға сұраным өседі, екінші жағдайда, импорттық тауарлар арзандайды да бұл тауарларға сұраным өз елінде көп түседі. Мемлекеттің валюталық курстық жүйесі икемді немесе тіркелген валюталық курстар түрінде  ұйымдастырылуы мүмкін. Икемді курстар жүйесінде айырбас валюта сұраныс пен ұсыныс негізінде жүргізіледі, тіркелген курстар жүйесінде алынған немесе басқа тұрақты валютаға  валютаның белгілі бір қатынасы белгіленеді, екінші жағдайда мемлекет пен қатынасты реттейді, сол арқылы елдің төлем  балансының баланстауына қол жеткізу үшін валюта нарықтың  функциясына араласады. Сонымен бірге, өз елі жөнінде шетелдік валюта курсының төмендеуі экспортта құн ысырабына соқтырады, олар өтеледі және (қосымша экспорт) керісінше, бұл курстың көтерілуі жағдайында ысырап импортта  пайда болады. Ол қосымша экспорт арқылы толықтырылуы тиіс.

      Валюталық  курс экспортпен  импорттың ауқымына ықпал жасайды.  Олар, өз кезегінде қаражат құралдары  арқылы экспорт пен импортқа  салынатын  салықтар, кеден жарналары алынған, бөлінетін қаражат ресурстарының көлеміне мемлекеттің және сондай-ақ экспорттық немесе импорттық өнімдердің тауарлардың және қызметті  тұтынушылардың қаражат жағдайында ықпал жасайды. Ұлттық банк өзінің ақша бірлігін қолдау үшін,  валюта резервтерінен айырыла немесе халықаралық қаражат  ұйымдарынан көмек сұрай отырып, валюталық  минтервенция  жүргізуге мәжбүр болды. 
 
 

ІІІ Тарау. Бүгінгі валюта жүйесі: ерекшеліктері  және  тенденциялары

    Дүниежүзілік  шарашылық байланыстарын,  валюта қатынастарының жолға қойылған жүйесінсіз, оны нақты әлем деңгейінде біліп, қаржыландыруға болмайды. Өзіне  тән үлгісінде валюта қатынастары елдің ішінде қолданылатын ақша айналысының заңдарын жүзеге асырады және дамытады. Бұл қатынастардың  эволюциясы өндіргіш күштердің дамуына, халықаралық еңбек бөлінісінің теңдеуінде дүниежүзілік капиталистік шаруашылықтың құрылымдары өзгерісіне байланысты.

      Валюта  қатынастары - бұл дүниежүзілік  қатынастардың  қолданылуына  байланысты және елдер арасында  шаруашылық байланыстарының алуан  түрлеріне (сыртқы сауда, сыртқы капитал шығару, пайданы  инвестициялау, ғылыми-техникалық айырбас, туризм және т.б) қызмет көрсететін экономикалық қатынастар.

      Қазіргі заманда валюта қатынастарының  әлеуметтік экономикалық функциясы  ол, дүниежүзілік және бүкіл дүниежүзілік шаруашылық шеңберінде капиталдың ұдайы өндірісі үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ету. Валюта жүйелері ұлттық және дүниежүзілік болып бөлінеді.

      Дүниежүзілік валюта жүйесі - бұл  дүниежүзілік шаруашылықтың дамуына байланысты және мемлекет келісімдерімен заң жүзінде баянды етілетін халықаралық валюта қатынастарын ұйымдастру үлгісі болып келеді.

    Дүниежүзілік  валюта жүйесі-бір  аймақтың дүниежүзілік шаруашылық байланыстардан туындаған  валюта -  экономикалық қатынастардың жиынтығы. Негізгі құрамдас белгілері: халықаралық төлем құралдарының жинақталушы (ұлттық, шетелдік және ұжымдық халықаралық валюталар); валюталарды айырбастау тәртіптемесі, сондай-ақ валюта курсы  мен валюталық тепе-теңдік, валютаның  айырбасталымдық шарттары халықаралық айналымды валюта-төлем құралдарымен қамтамсыз ету тетігі, халықаралық айналымды  валюта төлем құралдарымен қамтамасыз ету тетігі, халықаралық есеп айырысу нысандарын, дүниежүзілік валюта мен алтын нысандарын тәртіптеу; халықаралық есеп айырысу мен несие операцияларын жүзеге асыратын дүниежүзілік және ұлттық банк мекемелері желісін құру.

    Дүниежүзілік  шаруашылық жүйесінің қалыптасуы, елдер  арасындағы экономикалық байланыстарының  интернационалдануы ұлттық шаруашылықтар  қызметінің интенсивтенуіне әкеліп соғады. Осыған байланысты аталған  процесте қызмет көрсетуші құрал ретіндегі халықаралық валюталық  қатынастар қалыптасады. Валюталық қатынастардың жекелеген элементтерінің қалыптасуы сауда орталықтарында  жүргізіледі. ХХ ғасырдың орта шенінен бастап халықаралық экономикалық, қаржы қаражат және валюталық қатынастар өз дамуында көп сатыға көтерілді. Ашық экономика құруға  ұмтылыстардың басшы тенденциясы сауда айырбасын жеделдетіп дүниежүзілік қаржыландыруды дамытуды, жаңа  валюта нарықтарын құруды, әр түрлі елдер арасындағы валюталық қаржылық қатынастарды кеңейтуді көздейді. Валюта қатынастар: дәстүрлі ақша қызметінің дүниежүзілік ақша қызметіне ауысуымен байланысты жүзеге  асатын экономикалық қатынастардың жиынтығы.

      Халықаралық валюта жүйесі дүниежүзілік  шаруашылық шеңберіндегі валюталық қатынастарды  ұйымдастырудың  нысаны. Бұл жүйе дүниежүзілік капиталистік шаруашылықтың бірте-бірте қалыптасуы нәтижесінде пайда болып, кейінірек мемлекетаралық келісімдер арқылы заңдастырылған. Халықаралық валюта және қаржы-несие нарықтары дүниежүзілік шаруашылықтың халықаралық экономикалық қатынастар ең маңызды буындарының бірі.

      Жалпы қорыта келгенде, әлем валюта  нарығы 2 түрге бөлінеді: ұлттық және  дүниежүзілік валюта жүйесі. Ұлттық  валюта жүйесі дегеніміз - елдің ұлттық заңдары бойынша айқындалатын валюта қатынастарын ұйымдастыру формасы болып табылады.

      Дүниежүзілік валюта жүйесі - бұл  дүниежүзілік шаруашылық байланыстардан  туындаған  мемлекетаралық келісімдері  мен заң  жүзінде баянды  етілетін халықаралық валюта ұйымдастыру формасы болып келеді.

      Валюталық нарықта сыртқы сауда,  туризм, қызметін жеке адамдардың  ақша  аударуы,  капиталдардың  жұмыс күшінің миграциясы (бір  елден бір елге ауысуы) және  т.б.  кең ауқымды операциялар  жүзеге асырылады.  Валюталық нарықта, валюталық курстардың айырмасы есебінен пайда табу мақсатымен қаржыларын бір валютадан басқа валютаға аударып отыратын трансұлттық компаниялар маңызды  роль атқарады.

      Ұлттық валютаны енгізудегі ең  басты нәрсе - қалыптасқан жағдайда  оны өндірудің барынша дұрыс механизмін табу және қажетті ақша мөлшерін анықтау, осы  сұраққа байланысты көптеген пікірлер бар, бірақ оның бәрі бірдей жергілікті дәрежеде  негізделмеген.

      Республикада ұлттық валюта теңгені  енгізу. Тәуелсіз мемлекеттің барлық атрибуттарын қалыптастырудың соңғы қадамы болды. Оның үлкен экономикалық және саяси маңызы бар. Төменгі енгізуге байланысты алда тұрған басты міндет - оның  тұрақтылығы мен жоғары сатып алу қабілетін қамтамасыз ету, оны болашақта валютаға айналдыру. Қазіргі таңда, теңгені тауарлармен, алтын-алмас қорымен, валютамен қамтамасыз ету, оны қажетті деңгейде ұстап отыру басты міндеттердің бірі болып табылады.

      Қазақстан валютасын қорлау туралы  халықаралық валюта қорымен, бүкілдүниежүзілік еуропалық Азия даму банктерімен, сондай-ақ әлемнің бірқатар дамыған елдерінің үкіметтерімен келісімге қол қойды. Нарықтық  экономиканы тапқырлықпен жүзеге  асырған өркениетті елдердің тәжірибесі  көрсеткендей шетелдік инвестициясы экономиканы дамыту, халықтың әлеуметтік ауқатын жақсартуды мүмкін еместігіне бүгінде көпшіліктің көзі жетіп отыр. Бұл жөнінде Қазақстан ТМД мемлекеттерінің арасында алдыңғы орында тұр.  Инвестиция  жөніндегі мемлекеттің дерегі бойынша 1996 жылы елімізге  шетелдерде 1904,5 млн доллар беріледі. Оның 235,194 млн, 252 млн несиеге, 1417,3 млн доллары тура инвестиция ретінде берілген.

    1997 жылы негізгі капиталдағы құрылысқа  біріккен  кәсіпорындағы 31,2% компаниялар  мен фирмаларға, 14,7% түрлі өндіріс  орындары берілген. Алғашқы жылдары  1992-1993 жылдардағы несиелер үкіметтің кепілдік беруімен келген болса, онда оның орнын халықаралық қаржы ұйымдарының заемы ауыстырады. Сонда құнды қағаздар нарығы, несие (кредит) инвестиция үшін қажет деген сұрақ туындайды. Әрине, құрылымдық реформа қаржылы еңбекпен ауқымды қаржы-қаражат, әсіресе шетелдік валюта мен банкті мамандарды қажет етеді. Шетелдік валюталарды алу және олардың түсімін арттыру сол баяғы шикізат  экспортын өсіру арқылы ғана мүмкін болады.

    Негізгі валюталарға қатынастылығы жағынан  алған доллардың рыноктағы

айналысының ауытқулары, дүниежүзілік шаруашылық валюта механизмінде нұқсан  келтіру, сол арқылы халықаралық экономикалық байланыстардың  дамуына ықпал  етеді. Батыстың  жетекші елдерінің  валюта  айналыстарының күрт ауытқуын шектеуге деген  ұмтылыс іс жүзінде нәтижесіз болып шықты.

      Қазіргі замандағы валютаның  компрамистік  сипаты бар. Ол  АҚШ-пен оның негізгі әріптестерінің  арасындағы өткір қайшылықтарды  жоя алмайды. Валюталық сілкіністің  бұрынғысынша дүниежүзілік шаруашылықтың  тұрақтылығының маңызды факторы болып табылады.

      ХХ ғасырдың орта шенінен бастап  халықаралық экономикалық, қаржы-қаражат  және валюталық  қатынастары  өз дамуында жаңа сатыға  көтерілді.  Ашық экономика  құру ұмтылыстардың  басты тенденциясы сауда  айырбасын жеделдетуі, халықаралық қаржыландыруды дамытуды, жаңа валюта рыноктарын құруды, әр түрлі елдер арасындағы валюталық-қаржы  қатынастарды кеңейтуді көздейді.

      Валюта нарықтары халықаралық  есептеулерді жедел жүзеге асыруды,  дүниежүзілік валюта рыноктарының несие және қаржы  рыноктарымен өзара байланысын нығайтуды қамтамасыз етеді.

      Валюта рыноктарының көмегімен банктердің,  кәсіпорындардың, сондай-ақ мемлекеттің валюталық қорлары толықтырылып отырады. Сонымен қатар валюталық нарықтар механизмі экономиканы  мемлекеттік  реттеуге, бір топ елдердің (мысалы, Еуропалық Одақ) макродеңгейінде пайдаланылады. Нақты қызмет шеңберінде валюта  нарықтары биржалардың, брокерлік фирмалардың,  банктердің және трансұлттық  корпорациялардың жиынтығы. 80 жылдардың соңына қарай банктер  банкаралық рынокта өзара келісімдердің оған қоса сауда-өнеркәсіп сомасының клиенттерімен келісімдердің көпшілігі инвестициялық қорлау арқылы жасалатын болды.

      Қазақстанның дүниежүзілік шаруашылыққа  интеграциялануға ұмтылысы оның халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастарына белсенді түрде қатысуын талап етеді. Бұл қатынастардың толыққанды мүшесі болу үшін қазақстанға бірталай проблемаларды шешуге тура  келді. Негізгі валюталық саясаттың бірі- теңге құнының тұрақтылығын орнықтыру және оны еркін ауысатын валюталарға айырбастауды мейлінше ырықтандыру. Мұның өзі бір жағынан, теңдестірілген (балансталған), екінші жағынан, шетелдік тауарлар мен валюталар үшін ашық ұлттық  рыноктың болуын талап етеді. Теңгенің еркін ауысатын валюталармен салыстырғандағы курсының орнықтылығы Қазақстан экономикасы үшін дүние жүзілік нарыққа шығудың тиімді жолы.

      Қазақстанда қазірдің өзінде  теңгенің ел ішінде еркін   ауысуына іс жүзінде қол жеткізіліп  отыр. Ішкі еркін ауысу дегеніміз  - ол теңгенің ішкі валюта рыногында шетелдік валютаға өзгермелі курс бойынша еркін айырбасталу мүмкіндігі.

      90  жылдардың ортасына қарай  теңгенің ішкі ауысуының тұрақсыздығы  экономиканың, сонымен қатар, қолда  бар ақша айналымының  едәуір  «долларлануына» әкелді. Қазақстанның дүниежүзілік шаруашылыққа  интеграциялануға ұмтылыстары қарыз капиталының  дүниежүзілік рыногына шығуына, портфельдік және тікелей инвестициялар операцияларына қатысуына мол мүмкіндіктер береді. Керісінше, егер валюталық шектеулерге,  шетелдік капитал үшін қолайсыз инвестициялық ахуалға, ұлттық валютаға тұрақты сенімсіздік жағдайларына жол берілсе аталған мүмкіндіктерден  айырыларымыз анық. Бұл факторлардың бір-бірімен тығыз байланысты екендігіне ешкімнің күмәні болмаса керек. Осы тізбекті үзіп алмай,  экономикалық реформалар бағытымен тынбай қозғалу, шаруашылық жүргізу механизмін, соның ішінде валюта нарығын дамыта беру Қазақстанның дүниежүзілік нарықта өз орнын табуының кепілі.

     Қорытынды

    Дүниежүзілік  валюталық жүйеге қазіргі кезде  ұлттық валюта және ұжымдық резервтік валюта мен алтын резерві де қоса енеді; өзара валюта қайтарымдылық шарты; валюта  паритеті мен  курсының механизмі, валюталық шектеудің көлемі; халықаралық есептеу түрлері; халықаралық валюта нарығы режимі мен дүниежүзілік алтын нарығы.

    Қазіргі халықаралық валюталық жүйеге халықаралық  валюталық қор (ХВҚ) еніп, оған мынандай міндеттер қойылады: валюта курсын реттеу ережелерін айқындау және оның орындалуын бақылау, валюта  қайтарымдылығына ықпал жасау және валюталық шектеуді жою.