Халықаралық валюта жүйесі: маңызы, даму кезеңдері, түрлері, құрамы

Мазмұны 

Кіріспе..................................................................................................................4

І Тарау. Халықаралық  валюта жүйесі: маңызы, даму кезеңдері,

         түрлері, құрамы ..................................................................................6

ІІ Тарау. Валюталық курс: түрлері, факторлары...........................................14

ІІІ Тарау. Бүгінгі валюта жүйесі: ерекшеліктері  және  тенденциялары......21

Қорытынды........................................................................................................26

Қолданылған әдебиеттер тізімі........................................................................28 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

I Тарау. Халықаралық  валюта жүйесі:

маңызы, даму кезеңдері, түрлері, құрамы 

    Дүниежүзілік  валюталық жүйеге қазіргі кезде  ұлттық валюта және ұжымдық резервтік  валюта мен алтын резерві де қоса енеді; өзара валюта қайтарымдылық  шарты; валюта  паритеті мен  курсының механизмі, валюталық шектеудің  көлемі; халықаралық есептеу түрлері; халықаралық валюта нарығы режимі мен дүниежүзілік алтын нарығы.

    Қазіргі халықаралық валюталық жүйеге халықаралық  валюталық қор (ХВҚ) еніп, оған мынандай міндеттер қойылады: валюта курсын реттеу ережелерін айқындау және оның орындалуын бақылау, валюта  қайтарымдылығына ықпал жасау және валюталық шектеуді жою.

      Халықаралық валюталық қор (ХВҚ)  Біріккен Ұлттар Ұйымының арнайы  мекемесі болып саналады. Бұл  мекеме 1944 жылы құрылған, оған дүниежүзілік 160-тан астам  мемлекеттері  мүше.

      Халықаралық Валюталық Қор активінен жиналған жанрлар (квота) құрайды. Қордың 1978 жылы енген жаңа  жарғысы алтынға арнайы бағаны жойып,  валюта курсының қалқымалы жүйесін  мақұлдайды ХВҚ-ның  жоғарғы органы – Басқарушы Кеңес, оның штаб-пәтері Вашингтонда орналасқан. ХВҚ-ға енетін кез-келген ел өз төлемін валюта түрінде еркін конверциялаған валюта сатып алуға резерві мен төлем балансының тапшылығы жоймайынша конверцияланбаған валюта басқа елдерге сатылмайды.

      Халықаралық валюта қоры енетін  елдерге квотасын анықтайды. Олардың квотасы: жалпы ішкі өнімнің ауқымы, импорт пен экспорттың көлемі, алтын-валюта резервінің көлемі; төлем балансының сальдосымен байланысты. Халықаралық валюта жүйесі ХІХ ғасырдың аяғында қалыптасып, екі жиынтық құрамнан тұрады: валюталық қатынастар мен валюталық механизмдер.Олар ХВҚ-дың көмегімен валюталық қатынастардыжәне халықаралық валюталық келісімін реттейді. Оған осы мақсатқа  аймақтық валюта - несие мекемелерін (банктер) кірістіреді.

      Валюта қатынастары тарихында  үш валюта жүйесі белгілі. Біріншісі стихиялы ХІХ ғасырдың аяғында алтын стандартының негізінде пайда болды. Алтын монеттік және алтын құймалары ретінде стандартқа сай 1922 жылға дейін өмір сүрді. Алтын монеттік стандарт қағаз ақша белгісінің алтын монетаға еркін ауысуын қамтамасыз етті: ұлттық мемлекеттің алтын монеталары дүниежүзілік ақша міндетін атқарады.

      Алтын монета стандартты алтын  құймалар стандарты ауыстырған  соң, қағаз ақша белгілері тек  құймалар салмағы 12,7 гр. болатын  алтынға айырбасталды. Дүниежүзілік  ақша міндетін тек алтын құймалар атқарады.

      Бірінші дүниежүзілік соғыстан соң Генуэз конференциясында (Италия 1922 ж.) алтын ұрандық стандартқа көшу туралы халықаралық келісімге қол қойылды. Бұл алтыны аз елдерге халықаралық сауда жасауға кепілдік туғызды. Алтын ұрандық стандарттың талабы бойынша ұлттық валютаны алтын құймаларға айырбастау делдал-валюта арқылы жүргізілді. Делдал- валюталар болса, алтын құймаларға еркін айырбасталды.

      Ал 50-ші  жылдары алтын валюта (алтын доллар)  стандартының негізінде валюта жүйесі қалыптасты. Дүниежүзілік ақша  міндетін алтынмен қоса АҚШ  доллары атқара бастады. Бұл шешім 1944 жылы халықаралық Бреттон-Вуд конференциясында АҚШ қабылданады. АҚШ доллары үш унциясы 31,1 грамм болатын 35 долларға сай келетін алтынға айыр бастады. Алайда 1971 жылдан бастап АҚШ долларды  алтынға айырбастаудан бас тартып алтынға деген доллар бағасын арнайы түрде жойды.

      Жаңа дүниежүзілік валюта жүйесі 1979 жылдан бастап күшіне еніп, мұны ямайкада ХВҚ-на қатысу үшін елдер бекітті. Дүниежүзілік валюта жүйесі тарихында тұңғыш рет дүниежүзілік ақша міндетін алтын емес, ұлттық валюта мен интернационалды есеп ақша атқара бастады. Мұны – интернационалды есепті ақшаны –халықаралық валюта қоры шығарды. Қазіргі валюталық жүйенің басты элементтері болып халықаралық есептеулер жатады. Әртүрлі экономикалық және қаржылық тапшылығы әріптес-елдердің шеңберінде ғана тіркеліп есептеулер механизмі болады. Бұл механизм Женева конвециясының чектермен векселдер және халықаралық сауда қалыптасуының қаулылар принципіне негізделген.

      Халықаралық есептер валюталық  және несиелік қатынастардың  жүргізілуі әріптес-елдер арасында  екіжақты сауда және көлем  келісімімен реттеледі. Халықаралық  есептеулер төмендегі төлем түрлерімен  айқындалады:

• басқаға аударылған авнстық төлемдер;
• аккредетив несие инкассо көмегімен тауар төлемдерін атқару;
• аудару арқылы тауар мен есептерді түсіру төмендері;
• аудару арқылы жүзеге асатын мерзімі келген есептер төлемі;

    Барлық  төлемдердің түріне несиелену де енеді.

    Толық шарттарды сатып алушының төлем қабілетінен оның коммерциялық әуелетінен және нарықтағы қажеттілігінің  жоғарылығымен байланысты. Олар шарттар арасындағы келісімге белгіленеді. Сондай-ақ, келісімге жібері орны көрсетіліп, сатып алушыға меншік құқығының берілу мерзімі, сатушы мен сатып алушының арасындағы трансұлттық шығындарды бөлуге көрсетіледі. Халықаралық келісім стандарттары Халықаралық сауданы жүзеге асыру шарттары кітабында көрсетілген. Ол кітапты Халықаралық сауда палатасы шығарған.

      Халықаралық ірі қаржы-несие мекемесіне Дүниежүзілік банк жатады. Оған бір бірімен байланысқан 4 халықаралық қаржы институттары енеді. Олар Халықаралық даму және реконструкциялау банкі (ХДРБ), Халықаралық даму ассоцациялары, Халықаралық қаржы корпорациясы.

      Жан-жақты инвестиция кепілдігінен агенствосы Дүниежүзілік банкі құру туралы шешім 1944 жылы шілдеде АҚШ-тың Бреттон-Вудс (Нью Гэмпшир штаты) халықаралық конференциясындақабылданды. Оған 44 мемлекеттен өкілдер қатысты. 1991 жылдың басында банк құрамына 155 ел мүше болса, өзінің қызмет жасау кезінде банк 5 мыңнан астам зайымды жалпы 245млрд. доллар тұратын деңгейде берген. Дүниежүзілік банк жүйесі бөлген барлық займның ¾ бөлігіне жуығы ХДРБ-не беріліп, шамамен жылына 15млрд. доллар құрайды. Осы іс шара үшін қаржы  нарығының мөлшері деңгейінде процент алынады ХДРБ-ның несиесінің көзін: халықаралық қаржы нарығынан қарыз алу және банктің өз капиталы, сондай-ақ оның табысы құрайды.

      Аса дамыған елдер Халықаралық  даму ассоциациясы тарапынан  жылына 5

млрд. доллардай  процентсіз жеке сектор жасаған жобаларды қосымша қаржыландыруға көмек жасайды. Жан-жақты инвестиция кепілдігі  агенствосы- экспроприация  жағдайындағы саяси тәуекелділікті күрделі  қаржыландыруды, соғыс, азаматтық  қабылдануларды және келісімнің бұзылуын сақтандырады.

      Қазіргі валюталық жүйе-жанжақты валюталық нарықтық стандарт. Қазіргі  валюталық механизм осы кездегі валюталық қатынасты реттейді. Валюталық қатынастың негізгі мәні мынада:

• валюталық өлшем алтынмен тікелей байланысын үзіп, оның алтынға қатаң бағамы жойылды;
• алтын ел ішіндегі айналымда ғана емес, дүниежүзілік нарықта да жалпы төлем құралы қызметін тоқтатады;
• алтын ерекше өтімді тауар ретінде ақшағада сатылады, ал ол ақшалар халықаралық есептесулерде қолданылады;
• елдер арасындағы валюталық қатынастар ендігі жерде ұлттық валютаның өзгермелі курсына негізделеді.

    «Валюта»  деген терминді екі мағынада қолдануға болады. Біріншіден, елдің ақша бірлігі – оның ақша жүйесінің элемнттерінің біреуі деп. Екіншіден, шетел мемлекеттерінің ақша белгісі ретінде мұнда олардың несие және төлем құралдары көрінісін алады.

      Ал жалпы түсінікке келсек, валюта  халықаралық төлем-есеп айыру  айналымындағы ұлттық ақшаны  пайдаланудың ерекше әдісі болып  табылады. Валюта қатынастары деп ұлттық ақша бірлігін халықаралық есептесуде қолданғанда пайда болатын экономикалық қатынастардың жиынтықтары аталады. Қандай ел болмасын, ол басқа елдермен есептескенде, шетел валютасын қолданады.Сондықтан шетел тауарлары мен қызметтерін өтеу қажеттігі валюта айырбасы мәселесін тудырады. Валюталар сыртқы валюта нарықтарында сатылады. Осы сатылымдар әлемдік қаржы нарығының елеулі бөлігін құрайды. Мемлекет валюта қатынастарын Орталық (Ұлттық) банк арқылы реттеп отырады. Бірақ валюта нарығы- децентрализацияланған (бір орталыққа бағынбайтын) нарық болып табылады. Бұнда орталық банктен басқа көптеген  мекемелер мен делдалдар әрекет етеді. Қаржы нарығынң аса ірі орталықтары Лондон, Нью-Йорк, Майндағы Франкфурт, Токио, Мәсеу қалалары. Валюта нарығында сұраныс пен ұсыныс орналасады, тауар нарығында әрекет ететін заңдылықтар осы нарыққа да тән болады.

    Сыртқы  валюта нарығының институттарына Орталық  банк, ірі коммерциялық банктер валютамен  жасалатын сатып алу-сату  операцияларының  ірі мүшесі болып табылады. Дилер  ретінде бұлар «валютаның деңгейін»  қолдайды, яғни олардың қарамағында  корреспонденттенген банктардағы ұлттық ақша салымы болады. Бұл банктерге пайда тауға валютаны «сатып алушы бағасынан»  жоғары болатын «сатушы бағасымен» сатудың арқасында түсетін пайда мүмкіндік береді.

      Коммерциялық банктер жеке фирмалардың  шетел валютасын сатып алу-сату туралы тапсырмасын орындап, брокерлер рөлін рөлін атқаруы мүмкін. Валюта нарығы өте үлкен нарық, сондықтан осы нарықта банктік емес дилерлік және брокерлік фирмаларда әрекеттерін жүргізе алады. Экономикасының жағдайы төмен және  демеократиялық жүйелер  дамымаған елдерде «қара» валюталық нарықта әрекет ететін, тіркеуден өтпеген келісімдердің делдалдары мен мүшелерінің саны өте көп болады.

      Валюта нарығында есеп айырысу  қолма-қол ақша арқылы және  қолма-қол ақшасыз жүргізіледі. Біріншіде валюта, немесе, жол шегі қолданылады. Қолма қол ақша айналымы қаржы  операцияларының өте аз шамасын құрады. Жол шегі валюталық аккредетивтің бір түрі болып табылады.

    Экспортерлер  мен импортерлердің шығындары ұлттық валютада белгіленеді, бірақ сатушыға өз елінің  ұлттық валютасы қажет. Бұны алу шін ол шетел валютасын өз елінің валютасына сатады. Ұлттық ақша түрінде түскен түсімнің көлемі, осы екі валютаға сұраныс пен ұсыныстың арақатынасымен белгіленетін валюта курсына тәуелді болады. әдетте, валюта курсы- бұл басқа елдің ақша  ақша бірлігі түрінде белгіленген, ұлттық ақша бірлігінің бағасы болып табылады. Бұның екі жақты көрінісі болады: шетел валютасының бірлігін сатып алу үшін қажет теңгенің саны немесе бір  теңгені сатып алу үшін қажет шетел валютасы бірлігінің саны.

      Валютаның сұранысы мен ұсынысының  көлемі оның бағасына - валюта  курсына тәуелді болады.

    Біртұтас  халықаралық валюта нарығының әр орталығында бір валютаның өзінің курсы әр түрлі болып қалыптсуы  мүмкін. Валюта дилерлері бір жерде валютаны  сатып алып, оны екінші жерде сатып, біртұтас халықаралық валюта нарығының шеңберінде валюта курсының бір дәрежеде қалыптасуына ықпал етеді.

    Халықаралық валюта жүйесі стихияялы қалыптасқан  немесе заңдармен және халықаралық  келісімдермен бекітілген, халықаралық есеп жүргізу құралдары, ережелері және әдістерінің жүйесі болып табылады. Ол бірнеше  элементтерден тұрды:

1. Негізгі халықаралық төлем және құралдарын белгілеу.
2. Валюталық  паритеттер мен валюталық курстардың тәртіптері.
3. Валютаның конвертациялану шарттары.
4. Мемлекетаралық валюта парықтары.
5. Халықаралық валюта қатынастарын реттейтін мемлекетарлық институттар.

      Халықаралық валюта жүйелерін  зерттеуді алтын стандартынан  бастаған жөн.Алтын стандарты  Англия 14ғ. басында пайда болған,ал 70-жылдары ол халықаралық ақша жүйесіне айналды.Алтын стандарт жүйесі төменде аталған шарттарға негізделеді:

• Ақшанізделеді:
• Ақшан болып табылады атын монеталар айналымда болады,ақшаның барлық басқа  формалары номиналына сәйкес алтынға айырбасталады. Әр ел өзі ақша бірлігінің белгілі алтын»мазмұнын» белгілейді;
• Елдегі ақша ұсынысы әлемдегі ақшаның және халықаралық төлем құралдарының бас резерві болып табылатын ресми алтын запасының объектісінің тікелей байланысты болады.