Халықаралық валюта жүйесі: маңызы, даму кезеңдері, түрлері, құрамы

      Бірінші дүниежүзілік соғыстан  кейін алтын стандартының шектелген  формалары-құйма алтын стандарты  және алтын девизді стандарты  қолданыла басталды.Біріншіде алтын  монеталар айналымда болмайды  және орталық банктер банкноттарды  тек стандартты салмағы бар(12,5кг) құйма алтынға айырбастайды. Екінші жағдайда, орталық банктер өздерінің банкноттарын алтынға емес, алтынға айырбасталатын шетел валютасына айырбастайды. Алтын  стандарттың осы екі түрінің мәні мынада: ішкі айналыстан алтын толық

алынып, ол әлемдік ақша ретінде мемлекеттің қолында жинақталады.

      ХХғ. 30-шы жылдары  алтын стандарттары, көп себептердің нәтижесінде,  дамып келе жатқан халықаралық  экономикалық қатынастардың қажеттігін  қанағаттандыра  айлмайтынын айқындады.

      Халықаралық жаңа валюта жүйесінің негізгі принциптері 1944 жылы Бреттон Вуд қаласында (АҚШ, Нью-Гэпшир штаты) 44 мемлекеттің конференциясында айқындалды. Осы конференцияның шешімдері бойынша мына жағдайлар қарастырылды:

1. Халықаралық валюта қоры  (ХВҚ) және Халықаралық реконструкция жүргізу және даму банкі (ХРДБ) құрылды.
2. Алтынға ақша бірлігінің халықаралық құнының өлшеуші рөлі қайтарылды.Алтынның ресми бағасы белгіленді-алтыншы 1 трой унциясы 35 доллорға теңестірілді.Аталмыш жүйенің мүшесі - әрбір ел өз ақша бірлігінің алтындық немесе доллорлық мазмұнын белгілеуге тиісті.
3. Барлық елдер өз валютасының курсын доллормен салыстыру белгілейтін міндеттеме алды.

      Курсы қолдау үшін өзіндік  алтын қорын, шетел валютасының  тұрақтандыру қорын немесе ХВҚ-ның  қарызын пайдалануға болады. Егер валюта курсы төмендеп, оны сақтау мүмкін болмаса,онда девальвация - валютаның белгіленген құнын азайтуға жүргізу қажет.Ал,керісінше,валюта курсы өскен болса (төлем балансының сальдосы активтік болғандықтан), онда мемлекет валютаға ревальвация - белгіленген валютаның құнын өсіру керек. Міне осылай6валюта курсына ретеу механизм  әрекет етіп отырды. АҚШ долларының алтынның халықаралық валюта резерві қызметін атқаруы, АҚШ экономикасының соғыстан кейін өте күшті болғандығын айқындады.1949ж. АҚШ-тың алтын қоры 22 мың тоннаны құраған болатын. Бұл бүкіл әлем резервінің 70% құрады. ХХ ғ.70-ші жылдары басында АҚШ-тың әлем экономикасындағы жетекші рөлі,доллардың тұрақтылығын төмендейді (өйткені батыс елдері, Япония өздерінің өндіріс потенциален орнына келтірген болатын). Атаған елдерде доллор қоры өте мол жинақталған.1968 ж. алтынның ресми бағасы тек халықаралық есепте саудада қалдырылды,ал жеке нарықтарда оған бақылау жойылды.

      Жаңа валюта жүйесі - Ямайка жүйесі  пайда болады. Бұл жүйе бір  емес,бірнеше валютаға негізделеді. Капиталдар нарығының интернациялану процестері дамуының нәтижесінде ұлттық экономикалардың зара байланыстары күшейеді. Осымен байланысты еуровалюта нарығы немесе еуронарықтар екпінді дамып отыр. 
 
 
 
 
 
 

ІІ  Тарау. Валюталық  курс: түрлері, факторлары

    Мемлекеттің валюта нарығын реттеу саясаты оның экономика  процестеріне қатынасуының әр түрлі дәрежесімен сипатталады. Осыған байланысты валюта нарығын және  курсын ұйымдастырудың қарама-қарсы  екі жүйесі болады:

• валютаның айырбастау курсы сұраныс және ұсыныспен белгіленген жағдайдағы валюта курсының жұмсақ немесе еркін жүзу жүйесі. Шұғыл өзгерістер болып қалғанда, мемлекет курсты жанама реттеу арқылы қолдап отырады;
• қатал белгіленген валюта курстарының жүйесі. Осы жағдайда сұраныс және ұсыныс өзгерістерінің тнәтижесінде курстың ауытқуы болмайды. Бұл жағдай валюталық және басқа нарықтардың қызметтеріне мемлекеттік кірісудің күшті  болуымен қамтамасыз етіледі.

      Валюта курсының осы екі қарама-қарсы  жүйелерінен басқа көптеген аралық

жүйелерде болады.

      Валюта курсы ұзақ мерзімде  паритетпен белгіленуге тиісті. Паритет, өз кезегімен, елдегі  еңбек өнімділігінің дәрежесіне, экономикалық өсудің қарқыны  және сапасына, экономиканың құрылымына  және халықаралық еңбек бөлінісіне  тартылуына тәуелді болады. Валюта курсы қысқа және орта мерзімде валюта нарығындағы сұраныс және ұсыныспен белгіленеді. Осы процестер төлем балансында көрсетіледі. Сондықтан, төлем балансын белгілейтін факторлар, сонымен қатар, айырбас курсына әсер етеді. Валюта нарығындағы тепе-теңдік экспорт және иморт көлемімен, капиталдың кіріс және шығысымен байланысты болады. Валюта курсын белгілейтін факторлармен танысайық.

1. Тұтынушылардың талғамының өзгеруі тауарлар мен қызметтердің экспортын немесе импортын өсіреді.
2. Белсенді сауда саясаты да экспортерлер мен импортерлер жасап отырған экспорттың және импорттың (валютаға сұраныс) және ұсыныс көлемін өзгерте алады.
3. Импорттық тауарларға сұраныстың икемділігі. Импорттық тауарларға икемді сұраныс, валюта нарығындағы доллардың санын көбейтеді. Импорттық тауарларға икемді емес сұраныс, сатылған тауарлар айырбасынан нарыққа түсетін доллардың санын азайтады.
4. Табыстардағы салыстырмалы өзгерістер. Бұрыннан мәлім, тұтынулық шығындардың көлемі ұлттық табыстың дәрежесіне тікелей тәуелді болады. Табыс өскен сайын осы елдегі тауарлардыңда, шетел тауарларыныңда тұтынуы өсе түседі. Сондықтан, тауарлар мен қызметтердің импорты өндірілген ұлттық табысқа тәуелді болады.
5. Инфляция (бағаның салыстырмалы өзгеруі). Егер бір елдегі бағаның өсу қарқыны басқа елдегі осы көрсеткіштен артық болса, онда импорттық тауарлар (курс өзгермегенше) арздану болады. Бұл осы тауарларға сұранысты өсіреді, бұның нәтижесінде шетел валютасына сұраныс өсіп, ұлттық акция құнсызданады.
6. Нақты проценттік ставканың жанама көлемі. Біз осыған дейін ағымдағы есепшот арқылы қалыптасатын, айырбас курсына әсер ететін факторларды қарастырған болатынбыз. 
7. Белгілі айырбас курсын күту. Шаруашылық агенттерінде болашақтағы  экономиканың өсу қарқыны, инфляция темпі, нақты проценттік ставка көлемі, макроэкономикалық саясаттың бағыттары туралы  тұжырымдамалар қалыптасады. Осыларды қорытындылай отырып, олар күтілетін айырбас курсы туралы туралы шешімдер болжамдайды.
8. Экономиканы мемлекеттік макрореттеу. Осыған жататындар: ресми валюта резервін пайдалану, сауда саясаты, валюта нарығында валюталық  бақылау және валюта нарығын рационалдау, қаржылық және ақша-несиелік саясат. Валюта резервін шебер қолдана отырып, шетел валютасының ұсынысын өсіру  үшін валюта нарығында белгілі валюта курсын ұстап тұруға болады. Бірақ резервтің көлемі  шектелген, сондықтан, осы жолмен курсты ұстап тұру қысқа мерзімде ғана мүмкін.

    Бүкіләлемдік  заңдылық бар: экономикалық дамудың  дәрежесі және экономиканың ашықтығының  дәрежесі өскен сайын ішкі бағалар  әлемдік дәрежеге жақындай түседі, бұл автоматты түрде ұлттық валютаның нақты курсын өсіреді. Валюта курсы, ұзақмерзімдік тепе-теңдік  болмысынан төмен, немесе, жоғары екенін көрсететін көрсеткіштер аз емес.

    Валютаның еркін айналу немесе оның конвертациялануы - халықаралық ақша  қатынастарының категориясы. Конвертациялану деп ұлттық валютаның, валюта нарығында шетел валютасына, нақты қалыпқасқан курс бойынша айырбасталу кепілдігі бар мүмкіндігі түсініледі. Валютаның еркін айналуының шешуші принципіне  валюталық шектеулердің дәрежесі немесе осының мүлде болмауы жатады.

   Валюталық  шектеудің көп тараған формалары:

1. Валюта курстарының көп болуы. Сыртқы экономикалық келісімдердің типтеріне байланысты, мемлекет ұлттық ақша бірлігінің әр түрлі бірнеше айырбас курсын белгілейді.
2. Клирингтік есеп айыруды- екі жақты төлем келісімдерін пайдалану. Осы фактордың шек қоюшы рөлі - ол шетел партнерлерінен түскен төлемдер басқа елде тауарлар сатып алу үшін қолданылмайды.
3. Шетел валютасын рационалдау.
4. Экспортты және импортты   лицензиялау.
5. Капитал мен несие қозғалысы саласында  арнаулы ережелер және нормалардың болуы - шетел инвестицияларын, шетелдік капитал салушылардың пайданы елден әкетуін тәртіпке келтіру және т.б.

    Орталықтан  басқарылатын экономикада өндіруші-кәсіпорындар өздері жеке әлемдік нарыққа шықпайды, бұнда мемлекеттік валюталық монополия болады, артынан жоспарға сәйкес бөлуге түседі. Экономикалық әдебиетте валюта еркін айналатын және жартылай  конвертацияланатын болып бөлінеді.

      Валютаның барлық иелері, оны  өз еркімен басқа валютаға  айырбастап алуға мүмкіндігі бар болса, онда валюта еркін айналатын валюта болып табылады. Жартылай айналатын валюта кейбір операция түрлерін жүргізуі шектелген болады. Жалыплама халықаралық және төлем құралы ретінде тек еркін айналатын ғана емес, тұрақты валюталар да пайдаланылады. Бұларға экономикалық жағынан мықты елдердің валюталары жатады.

      Валюталар ішкі және сыртқы  еркін айналатынға бөлінеді. Ішкі еркін айналатын - бұл ұлттық ақша бірлігінің  тауарлар мен қызметтерге ішкі нарықта еркін алмасу қабілеттілігі болып табылады және резиденттер үшін (осы елдің физикалық және заңды тұлғалары үшін) басқа валютаға айналу қабілеттілігі. Сыртқы еркін айналатындық (резиденттер емес шетел кәсіпорындары және азаматтары) тұлғалар үшін осы ұлттық валютаны шетел валютасының қандайына болмасын еркін айналу мүмкіндігін талап етеді.

    Конвертациялану - бұл сауданың барынша еркін жүруі, капитал мен жұмысшы күшінің еркін қозғалуы болып отырған  жағдайдағы ішкі  нарықтың әлемдік нарықпен икемді валюта курсы арқылы жүзеге асырылатын байланысы болып табылады. Валютаның ковертациялануын енгізу үшін белгілі  шарттардың болуы қажет: Валюта иелерінің тауарлар мен қызметтерге сұранысы қанағаттанатын тепе-теңдіктегі ақша тауар нарығының болуы.

1. Ұлттық ақша-несие және қаржы жүйесінің тұрақты болуы. Бұл инфляция қарқынының төмен болуын және қамтамасыз етілмеген ақша эмиссиясының болмаын талап етеді.
2. Ұлттық валютаның шетелдікке айналуының заңдылық және ұйымдастыру тәртіптерінің болуы.
3. Ұлттық валюта курсын қолдайтын күшті және бәсекелестік қабілеті мол экспорттың болуы.

       Валюта нарығында маңызды үш  элементқалыптасып отыр:

• Биржалық банкаралық валюта нарығы;
• Биржадан тыс банкаралық валюта нарығы;
• Фьючерстік валюта нарығы.

    Биржалық  банкаралық валюта нарығы көбінесе сыртқыэкономикалық операцияларға қызмет етеді. Биржадан тыс валюта нарығының дамуы банкаралық несиелердің өсуімен байланысты болады. Дамыған нарық экономикасында валюталық операциялардың басым көбі фьючерстік валютаға нарығы арқылы жүреді. Осы нарықтың дамуына қаржылық тұрақсыздық елеулі әсер етеді. Банкаралық несие нарығындағы пайыз ставкасы дәрежесінің ауытқуы,  инфляция қарқынының бірдей болмауы, курстық инфляциялық күтімдерін күшейтеді немесе төмендетеді. Осылар фьючерстік валюта нарығындағы келісімдер  көлеміне және контрактылардың бағасына ықпал етеді.

      Реформалардың бүгінгі кезеңінде  валюта курсын экономиканың құрылымдық  қайта құру инструментіне айналдыруға,  маңызды макроэкономикалық көрсеткіш  ретінде оның маңызын көтеруге  мүмкіндік туып отыр.

    Валютаның курсы - оларға сұраным мен ұсынымның  арақатынасымен анықталады. Сұраным мен ұсынымның  әсерімен валюталық курстың құбылуы күшті валютаға да, сонымен бірге әлсіз валютаға да тән болады.

    Шетел валютасына  сұраным мөлшері мына факторлардан тәуелді болады:

     а)  елдің импортына тауар мен қызметке қажеттіліктерінен;

     б)  туристердің шығынынан;

в) елдің  міндетті түрде орындайтын әртүрлі  төлемдерінен және тағы басқаларынан.

      Валютаның ұсыным мөлшері елдің  экспорт көлемімен мемлекет алатын  заемдермен және тағы басқалармен анықталады. Жалпы, сұраным мен ұсынымға байланысты валюта курсының қалыптасуы, өздігінен валюталық ара-қатынасқа әсер ететін нақты  процестер туралы  ештеңе  айта алмайды, валюта курсына, тікелей және жанама түрде елдің ішкі және сыртқы экономикалық қатынастарының барлық жиынтығы   әсер етеді.

      Валюта курсының динамикасына  әсер ететін факторлардың ішінен  мынаны  айтуға болады:

• ұлттық табыс және өндіріс шығындарының деңгейі;
• ақшаның нақты сатып алу қабілеті және елдегі  инфляция деңгейі;
• валютаның сұраным мен ұсынымына әсер ететін  төлем байланысының жағдайы;
• елдің пайыз нарқының деңгейі;
• дүниежүзілік нарықта валютаға сенім және т.б.

    Валютаны  тұрақтандырудың нулликафикация, девольвания  және револьвания сияқты әдістері бар.

      Ақшаны нулликациялау - мемлекеттің аса ауыр инфляция жағдайында, құны түскен қағаз ақшаларды жарамсыз деп жариялауы.

    Девальвация - ұлттық валюта курсын шетел курсына  немесе халықаралық есептік ақша  бірліктеріне қатысты ресми түрде  төмендету.

      Ревальвация - бұл, егер инфляция деңгейі басқа елдерге қарағанда жай қарқынмен өсетін, төлем балансы белсенді, ал несие берушілермен импорттардың мүддесі қарыздар мен экспорттардың мүддесіне басым түскен жағдайда жүзеге асырылатын ұлттық валюта курсын шетел валюталарына қатысты ресми түрде көтеру.

      Екі валютаның айырбас кезіндегі  құндық арасалмағы, бір елдің  ақша өлшеміне шаққандағы бағасы. Валюталарды айырбастау баламасы.

    Ұлттық  валюталар (түрлі елдердің ақша  өлшемдері) арасындағы (заңдық тәртіппен  айқындалған валюталық) тепе-теңдік негізінде ресми белгіленген ара

салмақ  тіркелген валюталық курс  болып  келеді). Оның қолдануылуы, әдетте, халықаралық  валюта қорының (ХВҚ) және басқа халықаралық  институттың қызметімен  байланысты, олардың шеңберінде мүше елдердің валюталық  тепе-теңдікті, қолма-қол ақшасыз есеп айырысу үшін пайдаланатын арнаулы өзара қарыз құқықтары негізінде келісу көзделеді. Валютасы айырбасталатын валютаның ағымдағы бағасына, шағын есептелген валюталық бағам атаулы  валюталық бағам деп аталады, ал валютасы  айырбасталатын елдерде  базарлық жылмен салыстырғанда бағаның дейгейіндегі өзгерістер  ескерілетін валюталық бағам- нақты  валюталық бағам деп аталады.