Қазақстан Республикасының салық жүйесі

Ол   көлем   Y = - T * b / 1 – b  тең.

Мұндағы  Y/T = - b / 1 – b  -   салық   мультипликаторы   деп аталады.  

Салық    мультипликаторының   механизмі,   мемлекеттік   шығындар   мультипликаторы    сияқты,    салық   көлемінің    бір    өзгерісіне   тұтынудың   көп   қатар   өзгерісін   көрсетеді.

Салық   мөлшері   Т – ға   төмендесе:

-  қолда бар табыс   енгізілген  салық  сомасының   өсімшесіне  өседі;

-  тұтыну  шамасына   өседі;

-  жиынтық  шығындар   өседі;

-  жиынтық  табыс   өседі;

- тұтыну  өседі;

- жиынтық  шығындар   өседі;

- жиынтық  табыс   өседі;

- тұтыну   өседі;

Егерде мемлекеттік   бюджетке   берілетін   салық   мөлшері  табыс  динамикасына   тәуелді   деп  алсақ,   онда   салық   функциясы   төмендегідей   түрде   жазылады.  Т =  t * Y.

Мұндағы  t  -  шекті   салық мөлшерлемесі.

Бұл   жағдайда  тұтыну   функциясы   төмендегідей   болады: 

C = a + b (Y – t * Y) = a + b (1 - t) * Y

Ал  салық  мультипликаторының  үлгісі  төмендегідей:

 

m_t =  - b / 1 – b (1 - t)   мұндағы:  m_t – жабық   экономикадағы    салық    мультипликаторы.  Жалпы   салық    функциясы   төмендегідей:

T = Ta  + t * Y

мұндағы: Ta  - автономды   салық    мөлшері,   табыс   мөлшерінен   тәуелсіз;

                t  -  шекті   салық   мөлшерлемесі;

Табыстан   (Ү)   тәуелді   функционалды   салық   салымын   ескеріп,   тұтыну   функциясын   төмендегідей   жазуға  болады:

C = a + b [Y – (Tf + t * Y)]

Ашық   экономикадағы    тепе  -   теңдік   өнім   көлемінің    үлгісі   төмендегідей   болады:

Y = 1 / 1 – b (1 - t) + m * (a + I + G + g) – b / 1 – b  (1 - t) + m * Ta;

Мұндағы: – b / 1 – b  (1 - t) + m - ашық   экономикадағы   салық мультипликаторы. 

Автономды   салық   мөлшері   мен  мемлекеттік  шығындардың   бір  мезгілдегі    өзгерісінің   нәтижесінде   табыстың   жиынтық   өзгерісі   мынадай   түрге   жазылады:

Y = G * 1 / 1 – b (1 - t) + m –  T * b / 1 – b (1 - t) + m

Егерде   мемлекеттік   шығындар   және   автономды   салық   төлемдері   бірдей    көлемде   өзгерсе,   онда   тепе  -  теңдік   өнім  көлемі   де   өседі.   Мұндай   жағдайда  баланстық   бюджет   мультипликаторы   орын   алады   деп   айтылады.   Баланстық   бюджет   мультипликаторы   бірге   тең   немесе   бірден   кіші.  

Баланстық   бюджет   мультипликаторы   бюджет   тапшылығы   мен   артықшылығын    мүлдем   жоя   алмайды.   Бұл   жерде   табыс   пен   шығынды   теңгеру   туралы   айтылады.

Егер   мемлекеттік    шығын   бюджет  шығынынан   өссе,  онда   тепе  -  теңдік   өнім  көлемі   төмендегідей   мәнге   өседі:

Y = G * 1 / 1 – b (1 - t) + m;

Егерле  үкімет  бір  мезгілде   автономды   салықты  Ta = G  өсірсе,   онда   тепе -  теңдік   өнім  төмендегідей   мәнге азаяды:

Y = - Ta * b / 1 – b (1 - t) + m

Тепе  -   теңдік   өнім  көлемінің   жиынтық   өзгерісі   төмендегідей   болады:

Y = G     *   (1 / 1 – b (1 - t) + m – b / 1 – b (1 - t) + m)

Ta

Y < G = Ta;

Мемлекеттік  шығындардың   өсуімен  салыстырғанда,  салық   мөлшерінің   азаюынан   мультипликаторлық   әсер   әлсіздеу.  БҰл   жағдай   алгебралық   өрнекте   шығын   мультипликаторының   салық   мультипликаторынан   жоғары   үлкен   екендігі   арқылы   көрсетілген.

Бұл   құбылыс   салықтың   өзгерісімен  салыстырғанда   мемлекеттік   шығындардың    табыстың   көлеміне   және   тұтынуға   әсерінің    күштілігімен   байланысты   болады.   БҰл   айырмашылық   қазыналық    саясат   құралдарын   таңдағанда  анықтаушы,  негізгі болып   есептеледі.   Егерде   қазыналық   саясат   экономикадағы   мемлекеттік   секторды   кеңейту   мақсатын  көздесе,   онда   циклдік   құлдырауы   тоқтату үшін   мемлекеттік   шығын өседі,   бұл   құбылыс   күшті   ынталандырушы   әсер  береді.Ал   инфляцияның   көтерілуін   тежеу   үшін,   салық   мөлшері   өседі.   Бұл   құбылыс   салыстырмалы   жұмсақ   тежеуші   шара   болып  есептеледі. 

Егерде   қазыналық   саясат  мемлекеттік   секторды   тежеуге   бағытталса,  онда  циклдік   құлдырау   кезеңінде   салық  төмендейді.  Бұл  жағда    салыстырмалы   аз   ынталандырушы   әсер   береді.   Ал  циклдік   көтерілу   кезеңінде мемлекеттік   шығындар   төмендейді,   бұл инфляция   деңгейін   тез   төмендетуге   мүмкіндік  береді.

 

 

 

 

 

 

3 – тарау.  ҚР салық жүйесінің болашағы  мен келешегі

3.1. Салық жүйесінің  негізгі көрсеткіштері

2007 жылдың 1 – жартыжылдығында  мемлекеттік бюджетке шаруашылықпен  айналысқан субъектілер мен облыс  азаматтары бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті төлемдерді болжам үстінде 35 238 100 мың теңге болғанда  39 009 157 мың теңгеге тапсырып, болжам бағасын 110,7 пайызға орындады, оның ішінде:

- республикалық бюджеттің  кірісі бойынша болжам үстінде  20 00777 397 мың теңіге болғанда, нақтылы түсім 23 047 006,7 мың теңгені құрады, болжамның орындалуы 114,8 пайызға қамтамасыз етілді;

-  жергілікті бюджеттің  кірісі бойынша болжам үстінде  15 160 703 мың теңге болғанда, нақтылы түсім 15 962 150,6 мың теңгені құрады, болжамның орындалуы 105,83 – ға қамтамасыз етілді;

Мемлекеттік бюджетке төленетін  салық және басқа да міндетті төлемдердің  көлемі өткен жылдың іспеттес кезеңімен  салыстырғанда түсімдердің өсуі арқылы 10 394 719,2 мың теңгеге, немесе 36,3 пайызға көбейді;

• республикалық бюджетке түсетін кіріс көздері бойынша 7 101 372 мың теңгеге, немесе  44,5 пайызға;
• жергілікті бюджетке түсетін кіріс көздері бойынша 3 293 347,1 мың теңгеге, немесе 26 пайызға;

Мемлекеттік бюджетке деген  түсімдердің  өсуі өткен жылдың іспеттес кезеңімеғн салыстырғанда мына салықтардың көлемдерінің өсуі арқылы болды:

• заңды тұлғалар – резиденттерге салынатын корпоративтік жеке табыс салығы – 3 989 863, 6  мың теңге;
• төлету көздерінен алынатын заңды тұлғалар – резиденттерге салынатын корпоративтік жеке табыс салығы – 66 698,3 мың теңге.
• Төлем көзінен ұсталатын жеке табыс салығы – 959 202, 1 мың теңгені;
• Төлем көзінен салық ұсталынбайтын жеке табыс салығы – 63 742,9 мың теңге;
• әлеуметтік салық – 1 050 024,9 мың теңге;
• заңды тұлғаларға салынатын мүлік салығы – 273 611,2 мың теңге;

Кіріс көзінен салық  және басқа да міндетті төлемдер бойынша  болжамның сапалы орындалуы жақсарды, мысалы 2007 жылдың 1 – жартыжылдығында  мемлекеттік бюджеттің болжамы  белгілеген 105 кіріс көзінен 91 –  нен немесе 86,7 пайыз болжам орындалған, 2006 жылдың іспеттес кезеңімен салыстырғанда болжам орындалмаған кіріс көздерінің саны едәуір төмендеді.

 

3.2. ҚР салық жүйесін жетілдіру жолдары

1991 жылы тәуелсіздік  алғаннан соң елімізде салық  саласын тұрақтандыру мақсатында  Қаржы Министрлігінің жанынан салық комитеті құрылып дами бастады.

Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 – желтоқсандағы қабылданған  «Қазақстан Республикасындағы салық  жүйесі туралы» Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы  бастамасы болып табылады. Бұл  заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың түрлерін, олардың, бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат болып есептеледі. Қабылданған заңға сәйкес 1992 жылдың бірінші қаңтарынан бастап елемізде 13 – жалпы мемлекеттік салықтар, 11 – міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар, 18 – жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді. Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс салық жеңілдіктері, салық ставкалараның бір салық бойынша бірнеше түрі болуы, халықаралық салық салудың негіздерінің тыс қалуы және т.б. кемшіліктер салық жүйесін одан әрі дамыту қажеттігі туындады.

Бүгінде Қазақстан Республикасының салық жүйесі мен салықтары ұдайы және айтарлықтай реформалану үстінде. Бұл процестердің өтпелі кезең талаптары мен өмір тынысына, сондай – ақ мемлекет пен қоғамның мүдделері мен қажеттіліктеріне, республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің  кірістері мен шығыстарын қалыптастыру принциптерін жаңалауға, салықтар жүйесін өзгертуге, салық салу базаларын таңдау және қалыптастыру әдістемелеріне орай жүзеге асырылып жатқаны белгілі.

Салық жүйесі мемлекеттік  билік органдары мен салық  төлеушілердің өзара қарым –  қатынастарын ұйымдастыратын императивтік құрылым болып табылады және ол мемлекеттің  экономикалық саясатының заңи күші бар құралы ретінде пайдаланылады.

Мемлекеттің салық жүйесі салық салу стратегиясын айқындауға ат салысады және осы орайда мынадай  жағдаяттарды:

1. салық салу принциптерін;
2. салықтарды белгілеу және аумақта заңи күшіне енгізу тәртібін;
3. салықтар (жекелеген салықтар мен өзге де міндетті төлемдердің түрлері мен тізбесін) жүйесін;
4. салықтан түсетін түсімдерді әр деңгейдегі бюджеттер арасында бөлу тәртібін;
5. салықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін;
6. мемлекеттік салықтық бақылауды;
7. салықтық қатынасқа қатысушылардың  жауапкершіліктерін;
8. салықтық қатынасқа қатысушылардың құқықтары мен тиісті мүдделерін қорғау тәсілдерін қамтиды.

Мемлекеттің салық жүйесінің  жұмыс істеуінің және салық салудың  негізінде мына:

1. салық салу аясындағы тұрақтылық пен орнықтылық сақтау мақсатында белгілі бір баланстарды бұзатын салық заңдарын қолдануға тыйым салу;
2. салық әкімшілігін жүргізу жөніндегі іс - әрекеттердің мәжбүрлеу – жазалау  сипатында болуына жол бермеу;
3. экономикалық – қаржылық мүдделердің біршама теңдігін қамтамысз етуге талпыныс жасау;
4. табыстарды тек салықтар арқылы қайта бөлу;
5. салық функцияларының арасындағы біршама теңдікке қол жеткізу;
6. салық салудың бейтараптылығын, ашықтығын, айқындығын және әмбебаптығын қамтамасыз ету;
7. салықтардың (өзге де тиісті міндетті төлемдердің) салық жылында бірнеше мәрте алынуына және салықтық тең құқықтылықтың болмауына жол бермеу тәрізді және т.б. принциптердің жатқаны дұрыс болады.

Салық салу мен салықтық әкімшіліктендіруді оңайлату мақсатында салық заңнамасына салық есептілігін, салықтық тексеру нәтижелеріне шағым жасауға өтініштер беру мерзімін ұзарту, сондай – ақ есепті салық кезеңі үшін акциздер бойынша ақы төлеу мерзімін белгілеу бөлігінде өзгерістер енгізілетін болады. Салықты және төлемдерді банкоматтар мен ВЕБ – дүңгіршіктер арқылы төлеу тетігін енгізу жоспарланып отыр.

Алдағы уақытта негізгі  салықтардың ставкаларын төмендету  көзделуде. Атап айтқанда өндірісті  дамыту және кеңейту мақсатында қосылған құн салығына, сондай – ақ корпорациялық  табыс салығына ставкалар кезең – кезеңімен төмендетілетін болады. Әлеуметтік салықты төмендету жалақының көлеңкелі төлемдерін одан әрі барынша азайтуға ықпал ететін болады. Бір уақытта ҒЗТКЖ – да инвестицияларды ынталандыратын жеңілдіктер жасалатын болады, бұл экономиканың өңдеуші секторының технологиялық дамуын жеделдетуге мүмкіндік береді.

Сондай – ақ салық  пен алымдардың кейбіреуін біріктіру  жолымен олардың саны қысқартылатын  болады, сондай – ақ арнайы салық  режимдерін қолдану тетіктерін жетілдіру  жөніндегі жұмыс жалғасатын болады.

Барлық салық реформалар бақылаушы органдар сыбайлас жемқорлық  деңгейін едәуір төмендеткен жағдайда ғана табысқа жететін болады, бұл  басты міндеттердің бірі болып табылады. Осы мақсатта салық органдары  салық төлеушілерге ұсынатын электрондық қызметтердің тізбесін кеңейту жолымен кәсіпкерлік субъектілері мен бақылаушы органдардың жеке байланысын барынша азайту ұсынылып отыр.

  
 

 

Қорытынды

Салық жүйесін мемлекет пен және заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары мен салық қызметі  жиынтығы құрайды.

Салық жүйесі мемлекет қаржы  көздерін жасақтаудың ең негізгі  құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси - әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.

Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір  принциптерге сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін жан – жақты және тиімді түрде іске асыра алады. Дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келе жатқан бірнеше принциптер бар. Олар мыналар: қарапайымдылық, әділеттілік, салыстыру принциптері. Қарапайымдылық принципі – бюджеттің кіріс көзін құраудағы, салықтар мен төлемдердің тиімді түсуінің ең басты кепілі болып саналады.  Салық жүйесі қарапайым да айқын болуы қажет, салық төлеушінің түсінуіне жеңіл болуы керек. Бұл үшін мынадай шаралар қолданылуы тиіс: