Қазақстан Республикасының салық жүйесі

Салықтарды  топтастыру олардың айырмашылықтары  мен ұқсастықтарын белгілеуге септігін тигізеді, саны жағынан шамалы топтарға бөлу арқылы олардың ғылыми зерделенілуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді көздейді.

Салықтарды  топтастырудың кейбір негіздеріне:

1. алыну тәсілдері бойынша;
2. салық салу субъектілері бойынша;
3. салық салу объектілері бойынша;
4. кірісіне салықтық түсімдер есептелінетін бюджет деңгейі бойынша;
5. салықты енгізудің мақсат – бағдары  бойынша;
6. салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану ауқымы бойынша;
7. салықтық төлемдерді төлеу көздері бойынша сияқты принциптер жатады.

Мәселен, салық  салу субъектілері бойынша: заңды тұлғалардан алынатын салықтар; жеке тұлғалардан алынатын салықтар; салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану  деңгейі бойынша; өздеріне тұрақты берілген салықтар; бөліктерге бөлу арқылы белгіленетін реттеуші салықтар болып бөлінеді.

Салықтар мән  – жайларына байланысты: тікелей  және жанама салықтар; тұрақты бекітілген және реттеуші салықтар; мемлекеттік  деңгейдегі және жергілікті аумақтардағы салықтар; жалпы және мақсатты салықтар; ұдайы алынатын және біржолғы салықтар сияқты түрлері болады.

Қазақстан аумағында  алынатын салықтардың түрлері:

1. корпорациялық табыс салығы;
2. жекелей табыс салығы;
3. қосылған құн салығы;
4. акциздер;
5. жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
6. әлеуметтік салық;
7. жер салығы;
8. көлік – құралдары салығы;

9)  мүлік салығы жатады.

 

 

 

1.3. ҚР салық жүйесінің маңызы

Қазақстан Республикасының  салық жүйесі мемлекеттік бюджетке төленетін міндетті төлемдерді есептеуді  және жинауды қамтамасыз етуге уәкілетті  Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарын айқындау жөнінде ұсыныстар енгізугі; салық және басқа да міндетті төлемдерді әкімшіліктендіру әдістемесін әзірлеу, сондай – ақ ақпараттық технологиялардың көмегімен функционалды рәсімдерді жүзеге асыруды басқару мен бақылау әдістерін жетілдіруге қатысады.

Тәуелсіз экономикасы  дамыған ммелекетте салық жүйесінің  алар орны ерекше.  Салық жүйесі ынтамақтастықтың экономикалық аспектілері бар халықаралық  шарттар мен келісімдердің жобалары бойынша ұсыныстар енгізеді. Салық  салу саласындағы заңнаманы қодану тәжірибесін талдау және қорытындылау, сондай – ақ осы саладағы заңнаманы жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізеді.

 Қазақстан  Республикасының заңнамалық кесімдерінде  белгіленген талаптарды сақтай  отырып, салық міндеттемелерін орындауға  байланысты салық төлеушінің ақша құжаттарын, бухгалтерлік кітаптарын есептерін, сметаларын, ақшасының бар  - жоғын, бағалы қағаздарын, есептемелерін, декларацияларын және өзге де құжаттарын тексеруді жүргізеді.

Қазақстан Республикасындағы  салық салу айқындылығы нақтылы  салық төлеушіге қатысты салықтық міндеттемелердің туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заң актілерінде белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

Бүгінде Қазақстан  Республикасының салық жүйесі өзінің құрылу және жұмыс істеу негізіндегі экономикалық – құқықтық принциптерінде көзделген әлеуметтік – экономикалық басылымдылықтарға орай салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді мемлекеттік бюджет шығысының әлеуметтік бағдарына байланысты бөледі. Осындай мән – жайлар тұрғысынан салық жүйесіндегі іс – қимылдарға қатысушылардың құқықтары мен мідеттері, орталықта және жергілікті аумақтарда жүргізілетін салық әкімшілігінің негізгі бағыттары, республикалық және жергілікті фискалдық мүдделерді нақтыландыруға қажетті ақпараттар базасы, мемлекеттік бюджет кірістері мен шығыстарын теңдестірудің кешенді принциптері айқындалады.

Салықтық құқық  негізінде жүргізілетін мемлекеттік  салық әкімшілігі салық жүйесінің  тактикалық және стратегиялық салықтық әлеуетін, мақсатты әлеуметтік – экономикалық ұстанымдарды, ішкі және сыртқы салық саясатының принциптерін, салықтық құықтық қатынастар жүйесін мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру процесін қамтиды.

Қазіргі заманғы Қазақстан  республикасының салық жүйесін  басқару негізінде нарықтық түрлендірулерге  айтарлықтай бейімделген мемлекеттік салықтық жоспарлау, мемлекеттік салықтық реттеу және мемлекеттік салықтық бақылау сияқты салық механизмінің элементтері жатады.

Салықтар қоғамдағы  экономикалық қатынастардың аса  қажетті буыны, бюджет – қаржы  жүйесінің маңызды құраушысы, әлеуметтік – саяси қатынастардың басты элементі, мемлекеттік кірістің негізгі нысаны, жалпы мемлекеттік қаржылардың элементі, қоғамдық өндіріске мемлекет тарапынан экономикалық ықпал ету үшін пайдаланылатын механизм, мемлекеттік бюджет кірісін қамтамасыз ететін тетік, экономиканы реттеу және ынталандыру құралы, дербес экономикалық категория, мемлекеттік бюджет кірісі мен корпоративтік және жеке меншік шаруашылық аялардағы қаржылық қатынастарға тікелей қатысы бар объективті – субъективті қаржылық – экономикалық және құқықтық қоғамдық құбылыс болып табылады.

Әлеуметтік – экономикалық процестерді мемлекеттік реттеу барысында қаржы – бюджет механизмі  мен оның құрамдас бөлігі – салықтар пайдаланылады.

 

2 – бөлім.  Макроэкономикадағы  бюджет - салық саясатының  алар         орны   мен мәні

2.1. Бюджет  салық саясаты мен мемлекеттік шығындар  түсінігі

Мемлекеттік   экономикаға  әсер  етуі   салық   салу   құралдары   арқылы   жүргізіледі.   Мемлекеттік  шығындар   мемлекеттік   бюджеттің    қардыларын   пайдалану   нәтижесінде   мүмкін   болады,   ал   салық   бюджетті   қардымен   қамтамасыз   ететін   бірден  -  бір   құрал.   Салық   төлемі   (Т),    мемлекеттік   шығындар (G) және   жоспарланған   инвестиция  I -  дің   белгілі   бір   деңгейінде   тепе  -  теңдік   өнім   көлемі   Y   қалыптасқанын   кейнс   кресі   көрсетеді.

Ресурстар    жұмыспен   толық    қамтылмаған    жағдайында   да   тепе  -   теңдік    жағдай    қалыптаса   береді.   (Мұндай    жағдай   жиынтық   сұраныстың   тиімсіз   болуының    салдарынан    қалыптасуы   мүмкін.)   Сондықтан   да   пайда   болған    үзілісті   жою   үшін,   экономиканы   мемлекет   тарапынан   реттеу   құралдары   пайдаланылады.    Олар   бюджетке   төленетін   салық   төлемі   мен   мемлекеттік    шығындар   көлемінің    өзгеруі    арқылы   жүзеге   асырылады.

Бюджет    салық   саясаты   (қазыналық)  -  мемлекеттік   бюджет   жағдайын,   салық   салуды   және   мемлекеттік   шығындардың   өзгерісін   реттеу   мақсатында   үкімет   тарапынен   жүргізілетін  шаралар.   Бұл   шаралар   жұмыспен   толық   қамтылуды,   төлем балансының   тепе  -   теңдігін   және   экономиканың   өсуін   қамтамасыз   ету   мақсатында   жүргізіледі.

Ынталандырушы   бюджет  -   салық   саясаты  -  бұл   саясат   қысқа   мерзімді    кезеңде    экономикадағы   цикілдік    құлдырауды   жою   мақсатын   қояды.   Мұны   жүзеге    асыру   үшін   мемлекет   шығындарды    өсіріп,   салық   мөлшерін   төмендету   арқылы   немесе   біріктірген,   құрастырма  шаралар   арқылы   жүзеге   асырылады.

Ұзақ   мерзімдік    кезеңде    салықты   төмендету   саясаты,   өндіріс   факторларының   ұсынысын   кеңейтуге   және   экономикалық   әлеуеттің   өсуіне   алып  келуі  мүмкін.   Мұндай   мақсаттардың   жүзеге   асыу   кешенді  салық   реформасының   жүргізілуіне   байланысты   болады.    Бұл   шаралардың   орындалуы   Орталық   банк   жүргізетін   тежеуші   ақша  -  несие   саясатымен   және   мемлекеттік   шығындардың   құрылымын   оңтайландырумен   байланысты.

Тежеуші  бюджет  -  салық  саясаты  -  экономикадағы   циклдік   өсуді тежеу   мақсатын   көздейді.   Бұл   саясатты   жүзеге   асыру үшін,   мемлекеттік   шығындар   төмендеп,    салық   мөлшері   жоғарылайды немесе   біріктірген,  құрастырма  шаралар   арқылы   жүзеге   асырылады.   Қысқа   мерзімдік   кезеңде   бұл   шаралардың   нәтижесінде,   өндірістің   құлдырауы    және   жұмыссыздық   деңгейінің   өсуі   салдарынан   болған   сұраныс   инфляциясын   төмендетуге   мүмкіндік   береді.

Ұзақ   мерзімдік   кезеңде    өспелі   салық   «сынасы»   жиынтық   ұсыныстың   төмендеуіне   және    құлдыраушылық   механизмін   ашуға   негіз   болуы   мүмкін.   Бұл   құбылыс   әсіресе   төмендегі   жағдайларда   кездеседі:   мемлекеттік   шығындардың   азаюы   бюджеттің  барлық  баптарында   пропорционалды   қысқарып,  инфрақұрылымына  мемлекеттік   инвестиция   берілуінде   басымдылық   болмаса.

Мемлекеттік   шығындарды   тиімсіз   басқарумен   қатар  ұзақ   уақытқа   созылған   құлдыраушылық   экономикалық   әлеуеттің   бұзылуына   әсерін   тигізеді.   Мұндай   жағдай   экономиканың   өтпелі   кезеңінде   жиі  кездеседі.

Қысқа   мерзімдік   кезеңде  салық  -  бюджет   саясаты   баланстық  бюджеттің,   салықтың   және   мемлекеттік   шығындардың   мультипликаторы   әсерімен   байланысты  болады.

Мемлекеттік   шығындардың   өзгерісін   көру  үшін   кейнс    кресін   пайдаланамыз.   Мемлекеттік   шығындар   жиынтық    шығындардың   құрауышы   болып   табылады,   олардың   өсуі    жоспарланған   шығындарды  да   өсіреді.   Егер   мемлекеттік   шығындар  өссе,   онда   жоспарланған   шығындар   қисығы   оңға   қарай   сол   мәнге    жылжиды.   Ал  тепе  -  теңдік   өнім  көлемі  У₁ – ден У₂ – ге   өседі,   демек Δ Y = Δ G_x mg. mg   -  мемлекеттік   шығындар  1  теңгеге   көбейткенде пайда  мөлшері   қаншаға   өседі  деген  сұраққа  жауап  береді.   Мемлекеттік   шығындар  Δ G – ға   өскенде  мультипликаторлық    үрдіс  басталады және  табысты  сол  мәнге   өсіреді,   ол   тұтынуды   (b + Δ G)  шамасына   өсіреді.  Тұтыну   көлемінің   мұндай   өсуі  табыс пен   шығын   көлемін тағы  да  өсіреді.   Ол   тұтынуды  (b + Δ G)  шамасына   өсіреді.

Жиынтық   әсер  төмендегідей:

Шығынның   алғашқы  өзгерісі - Δ G;

Тұтынудың  алғашқы  өзгерісі - b + Δ G;

Тұтынудың  екінші  өзгерісі  -  b² + Δ G;

Δ Y =  Δ G  (1 + b + b² + …)

Δ Y /Δ G  = 1 / 1 – b  қатынасы   мемлекеттік   мультипликатор   деп аталады.  Кейде бұл үлгіні   кейнс   мультипликаторы деп те  атайды. Мемлекеттік   шығындар   мультипликаторының   көлемін  теңдеулер  жүйесін   шешу  арқылы   табамыз:

Y = C + I + G;

C = a + b * Y;

Мұндағы Y = C + I + G  негізгі макроэкономикалық   теңдеу  C = a + b * Y  -  тұтыну   функциясы.

Тұтыну  функциясының  мәнін   макроэкономикалық   теңдеуге   қою  тепе  -  теңдік   өнім   көлемін   анықтауға   мүмкіндік береді.

Y = a + b * Y + І + G   Y – bY = a + I + G   Y (1 - b) = a + I + G

Y = 1 / 1 – b (a + I + G), мұндағы (a + I + G) – табыс көлемі   У -  тен тәуелсіз   автономды   шығындар,  ал  1 / 1 – b -  мультипликатор.

          Жабық   экономикада  тепе  -  теңдік   табыс  көлемі   деңгейінің   қаншаға   өсетіндігіне   байланысты.   Мемлекеттік   шығындар  ғана   емес,  автономды   шығындар   да  бір      бірлікке   өседі,   осы  құбылысты   мультипликатор   көрсетеді.

        Мультипликатор  шамасын   анықтайтын  негізгі  фактор   болып   тұтынудың   шекті   бейімділігі  (Ь), МРС есептеледі.

        Табысқа салық салынған  соң,  тұтыну   функциясы  басқаша   болады,   демек   мультипликатор   үлгісі  де   төмендегідей:

  Y = C + I + G;

C = a + b (1 - t)* Y;

Y = 1 / 1 – b (1 - t) * (a + I + G); мұндағы: 1 – b (1 - t)  жабық экономикадағы   мультипликатор   шығындары. 

t  -  шекті салық   мөлшерлемесі;

        Шекті  салық   мөлшерлемесі  -  енгізілген   салық   сомасы   өсімшесінің   табыс  өсімшесіне   қатынасы   арқылы   табылады.  t =  ΔT / ΔY;  мұндағы: t  - салық салудың   шекті мөлшерлемесі;  ΔT – енгізілген  салық   сомасының   өсімшесі; ΔY  -  табыс   өсімшесі;

            Өнім   шығару  көлемі  мен   жұмысбастылық   деңгейін   тұрақтандыратын   және   мультипликатор   әсерін   азайтуға    ықпал   ететін   фактор   -  үдемелі   салық салу  жүйесі. 

            Жабық   экономикаға   қарағанда    ашық   экономикада   мемлекеттік    шығындарға   мултипликатор   әсері   төмен.

            Ашық   экономикада   тепе -  теңдік   өнім   көлемі  мен   мемлекеттік   шығындар   мультипликаторының   көлемі   төмендегі   теңдеулер   жүйесін   шешу   арқылы   табылады:

Y = C + I + G + Xn;

C = a + b (1 - t)* Y;

Xn = g – m Y

мұндағы:  Y = C + I + G + Xn  негізгі макроэкономикалық тепе – теңдік.

C = a + b (1 - t)* Y  -  тұтыну функциясы;

Xn = g – m Y – таза экспорт функциясы;

Y = 1 / 1 – b (1 - t) + m  * (a + I + G + q), мұндағы 1 – b (1 - t) + m  -  ашық экономикадағы мемлекеттік шығындар  мультипликаторы.

M – импорттаудың  шекті бейімділігі.

 

2.2.  Салық мультипликаторы, баланстық бюджет мультипликаторы

Жоғарыда қарастырылғандай  тепе  -  теңдік   табыс  көлеміне   мультипликаторлық   әсер  салық   мөлшерінің   Т  төмендеуіне   байланысты   болады.  Егер   салық   төлеу    мөлшері    Т  -  ға   төмендесе,   онда   қолда   бар    табыс   Yd = Y – T  - ға   өседі,  Тұтыну  шығындары   сәйкес   түрде (T * b)  көлеміне   өседі,   бұл   жағдай   жоспарланған  шығындарды   оңға  қарай  жоғары  қозғалтады    және  тепе  -  теңдік   өнім  көлемін   Y₁  - ден   Y₂ – і  көлеміне   өсіреді.