«Мұсылман» мәдениеті

ғұламалары  тынбай еңбек етіп, бар күштерін, өмірлерін осы хадистерді жинап, тəфсир кітаптарын жазуға арнаған. Олардың  ішіндегі ең құндысы – “Байдауи” («Əнуар-ут-танзил» қазы Абдуллаһ бин  Омар Байдауи, 1286 ж. Табризде) кітабы. Бұл тəфсир кітаптарын түсіне алу үшін де жылдар бойы оқу - жұмыс істеу керек.

Ислам ғылымы 20 бөлімнен тұрады. Олардың 80 саласы бар. Олардың бірі – Тəфсир (тəпсір) ғылымы. Бұл əрбір ғылым салаларының  жеке ғалымдары мен кітаптары  бар. Осы 80 ғылым саласын меңгергендер тəпсірлерді түсініп, басқа мұсылмандарға түсіндіру үшін мыңдаған кітаптар жазған. Түркі тілінде жазылған “Мауақиб”, “Тибйан” жəне “Əбуллəйс” атты құнды тəпсір кітаптары бар. Ислам дұшпандары, бидғатшылар Құран кəрімнің мағынасын бұзу үшін қате тəпсірлер мен аудармалар жасауға тырысқан. Ондай улы кітаптарды оқығандар бидғат ауруына шалдығады. Құран кəрімді жəне хадис шəрифтерді қате түсіну немесе оған күмəн келтіру адамның иманын кетіреді, күпірлікке түсуіне себеп болады. Құран кəрімнің дұрыс, ақиқат мағынасын түсінуді қалайтын адам əһли сүннет ғалымдарының “кəлам”, “фиқһ” жəне “ахлақ” кітаптарын оқуы керек. Əһли сүннет ғұламалары бұл ілімдерді Асхаби кирамнан үйренді. Олар да пайғамбарымыздан есітіп үйренген. Құран кəрімнің басқа тілдердегі аудармалары Құран деп есептелмейді. Олар “Құран кəрімнің түсіндірмесі” деп аталады. Олар маман, білімді мұсылмандар тарапынан аударылса, оны оқуға болады. Оларды Құран деп оқуға болмайды. Құран баламасы деп оқыса күнə болады. Мұсылмандар Құран кəрімді Аллаһу та’аланың түсірген қалпында оқуы тиіс. Мағынасын білмей оқу да сауап болады. Мағынасын түсініп оқу əрине үлкен сауап. Құран кəрім латын немесе кирилл əріптерімен жазылмауы керек.

Өйткені, бұл  əріптер Құран кəрім дыбыстарын дəл бере алмайды. Сондықтан, мағынасы да бұзылады. Қазіргі кезде көптеген адамның осындай қате аудармаларды жəне латын (кирилл) əріптерімен жазылған түсініксіз кітаптарды “ана тілде Құран” деген тартымды ұранмен жастарға ұсынып отырғандығы байқалады. Бұларға алданып қалмау керек. Исламды үйренуді ондай кітаптардан бастамау керек. Құран кəрім аудармаларынан дініміздің үкімдерін үйрену мүмкін емес. Дінде хадис, ижма жəне қияс арқылы шығарылған үкімдер де кездеседі. Бұл төрт негіз “əдиллəи шарийа” (шариғаттың дəлелдері) деп аталады. 

                               Құран кəрімдегі  мəліметтер

“Маудуат-ул-улум” (Кемаледдин Мұхаммед, 1623 ж. Стамбулда) кітабында: “Құран кəрімдегі мəліметтер үш бөлімнен тұрады. Аллаһу та’ала мəліметтердің  бір бөлімін ешқандай құлына білдірмеген. Оның өзін, есімдерін жəне сипаттарын өзінен басқа

ешкім біле алмайды. Екінші бөлім тек Мұхаммед алейһиссаламға білдірілген болып,

оны да ұлы пайғамбар  мен оның мұрагері болған расих ғалымдардан  басқа ешкім түсіне алмайды. Үшінші бөлім – Аллаһу та’аланың Мұхаммед алейһиссаламға

көрсетіп, оның үмбетіне үйретуін бұйырған мəліметтері. Бұл мəліметтер де екіге бөлінеді. Біріншісі, “қисас” пен “ахбар”. Қисас - өткен үмбеттердің жағдайын білдіреді. Ахбар – осы дүние  мен ахиретте жаратқан жəне жарататын  нəрселерін білдіретін ғылым. Екіншісі, ақыл, тəжірибе жəне арап тілі ғылымдары арқылы

меңгерілетін  ғылымдар болып табылады” деп  көрсетілген.

                                            Құран кəрімді  оқу

Мұсылмандар өздерінің  қасиетті кітаптары - Құран кəрімді  түскен қалпында, түпнұсқа түрінде, Аллаһу та’аладан сауап күтіп оқуда. Пайғамбарымыз (алейһиссалам) бір хадисінде: «Үмбетімнің жасаған ғибадаттарының ең құндысы - Құран кəрімді мусхафқа (кітапқа) қарап оқу» деген. Хазреті Əли айтады: «Намазда оқылған Құранның əр əрпі үшін жүз сауап жазылады. Намаздан тыс дəретпен оқылса, əр əрпі үшін 25 сауап, дəретсіз (жаттан) оқылса он сауап жазылады. (Алайда, Құран кəрімді дəретсіз ұстауға болмайды) Жүріп бара жатып немесе жұмыс істеп отырып жаттан оқылса, аз сауап жазылады. Мағынасын түсініп, бір аят оқу – басқа нəрсені ойлап отырып, бүкіл Құранды оқудан артық». Кейінгі кезде қарилердің

музыкалық əуенмен  оқуы кездесіп жүр. Бұл - үлкен күнə. Құран кəрімді Аллаһу та’аладан  қорқып отырып, мұңмен оқу керек. Сүре немесе аят оқығанда “əузумен” бастау – уəжіп. Басқа сүрелерді “Бисмиллəмен” бастау – сүннет. Құран кəрімді тəжуид қағидаларына сай оқу керек. Құранды басынан соңына дейін оқудың, яғни хатм етудің сауабы өте көп. Пайғамбарымыз (алейһиссалам) бір хадисінде былай бұйырады: «Ғибадаттың ең жақсысы - Құранды басынан соңына дейін оқып,

біткен соң  қайта бастау». Тағы басқа хадис  шəрифтерде: «Құран кəрімді тəжуидке сай оқыған адамға шəһидттің сауабы беріледі», «Адамның тыңдаған бір аяты қияметте өзіне нұр болады», «Құран оқыған кезде Аллаһу та’аланың ризалығын жəне жұмақты тілеңдер! Дүниелік нəрсе сұрамаңдар. Бір замандарда қарилер

(Құран оқитындар)  Құранды адамдарға жақындау үшін  құрал ететін болады», «Құран  кəрімді түгел оқыған адамның  дұғасы қабыл болады» делінген. Құран кəрімді кітап бетінен оқыған кезде мына жайттарға назар аудару керек:

Дəретпен 1. оқылуы тиіс (Қазіргі кезде кейбір дін  адамдары “Құран кəрімді дəретсіз оқуға болады” деп айтып жүр. Шайтанның өкілдері болған ондай  кісілерге алданбау керек). Қыблаға  қарап оқу керек.

2. Асықпай мағынасын түсініп оқу керек. Мағынасын түсінбесе де ақырын оқу керек.

3. Жылап отырып, оқу керек.

4. Əр аяттың  мағынасын сезіне отырып оқу  керек. Бұл дегені, азап аяттарын  қорқумен, рахмет аяттарын əуеспен  жəне танзиһ (Аллаһты төмен сипаттардан  ұзақ деп білу) аяттарын тасбих (мадақтау) пен оқу дегенді білдіреді.

5. Оқуды «əузу-бисмиллəмен»  бастау керек.

6. Ақырын дауыспен, тəжуидке сай оқу керек.

7. Құран кəрім  – Аллаһу та’аланың кəламы, сөзі. Осыны назарда

ұстап оқу керек. Оқудан бұрын Аллаһу та’аланың ұлылығын есіне

алып, ойлану керек. Басқа нəрселерді ойламау, əр сөзге  мəн беріп оқу қажет.  

Ғибадаттың  түрлері

Ғибадат үш бөлімге  бөлінеді.

Тек денемен  жасалатын 1. ғибадаттар. Намаз оқу, ораза тұту, Құран кəрім оқу, зікір ету – осыған жатады. Ешкім басқа біреудің орнына дене ғибадатын жасай алмайды. Əркім өзі жасауы керек.

2. Тек мал-мүлікпен  жасалатын ғибадаттар. Мысалы: ушр, яғни жер өнімдерінің зекеті, мал зекеті, алтын жəне күміс зекеті, сауда тауарының зекеті сияқты зекеттер беру, каффарат, пітір садақасы, кедейлерді тойдыру жəне оларға киім əперу. Біреудің мал-мүлікпен жасалатын ғибадатын оның рұқсатымен жəне мал-мүлкімен басқа кісі

де жасай  алады.

3. Дене жəне  мал-мүлікпен жасалатын ғибадаттар. Қажылыққа бару осыған жатады. Өмір сүріп жатқан адамның тұрақты бір себебі бар болса, оның бұйрығы жəне дүниесімен оның орнына басқа адам қажылыққа баруына болады. Өзіне қажылық парыз болмаған адам нəпіл қажылық үшін себепсіз басқа адам жібере алады. Парыз болсын, нəпіл болсын, кез-келген ғибадатты жасағаннан кейін мысалы: намаз, ораза, садақа, Құран кəрім оқу, зікір, тəуап, қажылық, умра, əулиенің қабіріне зиярат жасау, мəйітке кебін беру сияқты ғибадаттардың сауабын тірі немесе қайтыс болған басқа адамға сыйлауға (бағыштауға) болады. Шафии жəне Малики мазһабтарында

денемен жасалатын  ғибадаттар бағышталмайды. Имам Субқи  жəне одан кейін келген шафии ғалымдары (рахметуллаһи та’ала алейһим  ажмаин) оларды да бағыштауға болады деді. Бірақ ақыға ғибадат жасатуға немесе ғибадаттың сауабын басқа біреуге сату жаиз емес. Ғибадатты орындамас бұрын саудаласса, ғибадатқа ақы талап етілген болады. Орындалғаннан кейін саудаласса, ғибадатты сатқан болады.

Бұл екеуі де дұрыс емес.

Əфали мукəллəфин Иманы бар, ақылды, балиғатқа жеткен ер жəне əйел адам

“мукəллəф” (жауапты) деп аталады. Ислам діні көрсеткен  бұйрықтар мен тыйымдар “Ахками  исламийа”, яғни “Ислам үкімдері”  деп аталады. Ислам үкімдерін

үйрететін ғылым  фиқһ деп аталады. Олар бұйырылғандар, тыйым салынғандар жəне мубахтар болып үшке бөлінетіні сияқты парыз, уəжіп, сүннет, мустаһаб, мубах, харам, мəкрух, муфсид деп сегізге де бөлінеді. Олар “əфали мукəллəфин” (мукəллəфтың міндеттері) деп аталады.

1. Фарз. Құран  кəрімде орындалуы ашық бұйырылған  нəрселер парыз деп аталады. Парыз – күмəнсіз дəлелмен белгілі болған, яғни аяттан анық түсінілетін болуы керек. Оған сенбеген, мəн бермеген адам кəпір болады. Иман келтіру, дəрет алу, намаз оқу, ораза тұту, зекет беру, қажылыққа бару, ғұсыл алу, өзіне керекті білім алу – осыған

кіретін əрекеттер. Парыздың үш түрі бар: Фарзи даим, фарзи  муаққат жəне фарзи

алəл кифайа. Фарзи даим – “Амəнту биллаһиді” соңына дейін жаттап, мағынасын түсініп, əрдайым сеніп жүру. Иман туралы ғылым “кəлам ғылымы” деп аталады. Фарзи муаққат – уақыты келгенде орындайтын парыз амалдарымыз. Мысалға: бес уақыт намаз оқу, рамазан айында ораза тұту, тіршілігіне қажет болған дін жəне жаратылыстану ілімдерін үйрену сияқты. Фарзи алəл кифайа - елу немесе жүз адамнан бірі істесе, басқаларының істеуі қажет болмайтын амалдар. Мысалы:

сəлемге жауап  беру, жаназа намазын оқу, өлікті жуу, қары болу, сарф, наху ілімдерін оқу, вужух ілімін үйрену, тіршілігіне  керекті болғаннан артық дін  жəне жаратылыстану білімдерін алу.

2. Уəжіп: Орындалуы  парыз сияқты нақты əмірлер. Мұндай əмірлердің Құрандағы дəлелдері парыздардағыдай ашық емес. Занни дəлелдерге, яғни астарлы түрде бұйырылған дəлелдерге сүйенеді. Үтір намазы мен Айт намазын оқу, үтір намазында құныт дұғасын оқу, жағдайы жеткенде құрбан шалу, пітір садақа беру, сəжде аяты

оқылғанда тілəуат  сəждесін жасау уəжіп əмірлерге  жатады. Уəжіптің үкімі парыз сияқты. Уəжіпті тəрк ету тахриман мəкрух. Уəжіп екендігіне сенбеген адам кəпір  болмайды. Бірақ жаһаннам отына лайық  болады.

3. Сүннет: Пайғамбарымыз  жасалуын мақтаған немесе өзі тұрақты түрде жасаған, не болмаса жасалғанын көріп, кедергі болмаған нəрселері сүннет деп аталады.

Сүннеттің екі  түрі бар, сүннет муəккəдə жəне сүннет ғайри муəккəдə.

Сүннет-и муəккəдə: Пайғамбарымыздың үнемі үзбей орындаған, өте аз тəрк еткен сүннеттері. Таң намазының сүннеті, бесін намазының алғашқы жəне соңғы сүннеттері, шам намазының сүннеті, құптан намазының соңғы екі рəкат сүннеті осыған жатады. Таң намазының сүннетін уəжіп дегендер де бар. Мұндай сүннеттер ешқашан үзірсіз тəрк етілмейді. Ұнатпаған адам кəпір болады. Сүннет-и ғайри муəккəдə: Пайғамбарымыздың, ғибадат мақсатымен кейде орындаған амалдары. Екінді мен құптан намаздарының алдындағы төрт рəкаттық сүннеттер бұған мысал

болады. Бұлар  көп рет тəрк етілсе де ештеңе етпейді. Ал егер ешқандай себепсіз мүлдем орындалмай қойса, кінəлəнуға жəне шапағаттан қол үзіп қалуға себеп болады. Дəрет алуды, жеуді, ішуді, барлық пайдалы істі «бисмиллəмен» бастау – сүннет. Дəрет алғанда мисуак қолдану да сүннет.

4. Мустаһаб: Расулуллаһтың  (алейһиссалам) өмірінде бір- екі рет болса да істеген амалдарына айтылады. Мұндай амалдарды істегендерге көп сауаптар беріледі, ал істемегендер азапқа тартылмайды. Тіпті шапағаттан махрұм да қалмайды. Мысалы: нəпіл намазын оқу, нəпіл ораза тұту, нəпіл қажылыққа бару жəне нəпіл садақа беру сияқты.

5. Мубах: Жасалуы  əмiр де етiлмеген, тыйым да  салынбаған iстер “мубах” деп  аталады. Бұл істер жақсы ниетпен  iстелуінде сауапқа, жаман ниетпен  iстелуінде азапқа себеп болады. Істемеген адам азапқа тартылмайды.  Жүру, отыру, ұйықтау, халал тамақ жеу, халал жолмен табылған əр түрлi киiм кию сияқты істер мубахқа

жатады. Бұлар  Ислам дiнiнiң бір əмiрiн орындауға  септігін тигізу ниетiмен орындалса, сауап беріледі. Мысалға: дені сау  болып ғибадат етуге қуат болу мақсатымен ішіп-жеу мубах .

6. Харам: –  Аллаһу та’аланың Құран кəрімде  ашықша жасауға тыйым салған  нəрселері. Харамға мəн бермеген  адам кəпір болады. Харамдығына  сеніп тұрып істеген адам “фасық”  (пасық, күнəһар) болады.

Харамның екі  түрі бар:

Харам ли айнихи - өзі, негізі харам жəне барлық кезде харам болып табылатын нəрселер. Мысалы: адам өлтiру, зина жасау, құмар ойнау, арақ жəне əртүрлi алкагольдi iшiмдiктердi iшу, өтiрiк айту, ұрлық жасау, шошқа етiн жеу, қан, арам өлген жəне шариғатқа сай сойылмаған мал етін жеу, əйелдермен қыздардың əурет жерi ашық көшеге шығуы үлкен харам iстер болып саналады. Бiр адам бұл iстердің бірін iстерде “бисмиллəһ” десе, халал деп сенсе немесе Аллаһу та’аланың харам еткеніне мəн бермесе, кəпiр болады. Керісінше харамдығына сенiп, бірақ нəпсіне еріп, Аллаһтан қорқып істесе кəпiр болмайды. Алайда тозақ отына лайықты болады. Ал егер сол iстi əрі қарай жалғастырып, iстеп жүрiп өлсе, имансыз кетуіне