Әлеуметтік, улттык, рулык, насілдік немесе діни араздықты коздыру

     Қазақстан Республикасыньщ халықаралық шартымен тыйым салынған жаппай қырып-жою қаруын қолдану осы қылмыс құрамының ауырлататын түрі болып табылады (159-баптың 2-тармағы).

     Қылмыс  құрамы формальдық, сондықтан да ол осы баптың диспозициясында көрсетілген әрекетгердің біреуін істеген уакыттан бастап аяқталған деп танылады.

     Қылмыстың субъектісі — 16-ға толған кез келген есі дұрыс адам.

     Субъективтік  жағынан қылмыс тікелей касақаналыкпен істеледі. 
 
 
 

2. Жалдамалылық 

 

     Жалдамалылық - жалдамалыны жалдануға азғырып  көндіру, оқытып-үйрету, қаржыландыру немесе өзге материалдық қамтамасыз ету, сондай-ақ оны қарулы жанжалда немесе соғыс қимылдарында пайдаланудан көрініс табатын қылмыс. Жалдамалылық бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыс болып табылады.

     Біріккен Ұлттар ұйымы Бас Ассамблеясының 1976 жылғы 30 қарашадағы №31/34 қарарына сәйкес жалдамалыны жалдануға азғырып кендіру, оқытып-үйрету, каржыландыру немесе өзге материалдық қамтамасыз ету, сондай-ак оны қарулы жанжалға немесе соғыс кимылдарына пайдалану кылмыстык жазаланатын іс-әрекет деп танылған және барлық мемлекеттерді осы тұрғыдағы қылмыспен күрес жүргізуге арналған кылмыстақ-күкыктык норма қабылдауға шакырған. Кауіпсіздік Кеңесі 1976 жылғы осы қарарды қуаттап, 1977 жылы 7 қарашада өзінін арнаулы 32/14

Нөмірлі карарын кабылдаған.

          Қазақстан Республикасы халықаралық құқық нормаларын басшылыққа ала отырып, жаңа Қылмыстық кодекске жалдамалылық үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін арнаулы бапты енгізді. Қылмыстың тікелей объектісі халықаралык құқык нормалары белгілеген соғыс жүргізудін кұралдары мен әдістерін колдануды реттейтін қоғамдық қатынастар.

     Объективтік жағынан кылмыс заң диспозициясында  көрсе-тілген бірнеше тәсілдерді колдану  арқылы жүзеге асырылады. Атап айтқанда:

     1) жалдамалыны жалдануға азғырып  көндіру, яғни карулы жанжалға  немесе соғыс кимылдарына пайдалануға жалдау;

     2) окытып-үйрету, яғни жалданған адамды  соғыс әрекетіне немесе қарулы  жанжалға тікелей қатысуға әзірлеу; 

     3) қаржыландыру — жалдамалыны акша  қаражатымен қамтамасыз ету;

     4) езге де материалдық камтамасыз  ету — жалдамалыға киім-ке-шек, азык-түлік беру;

     5) сондай-ақ оны карулы жанжалға  немесе соғыс қимылдарына пайдалану  — тікелей осындай әрекеттерге  қатыстырулар болып табылады.

     Қылмыстық кодекстің 162-бабының ескертуіне сәйкес материалдык сыйақы алу немесе өзге де бас пайдасы мақсатында іс-әрекет жасайтын және карулы қақтығыска катысушы тараптың азаматы болып табылмайтын, оның аумағында түрақты тұрмай-тын және ресми міндеттерді орындау үшін басқа мемлекет жібермеген адам жалдамалы деп танылады.

     Қылмыс  құрамы формальдық және ол занда көзделген әрекеттердің біреуін істеген уақыттан бастап аякталған деп танылады.

     Қылмыстың субъектісі 16-ға толған кез келген есі  дүрыс адам. Субъективтік жағынан  қылмыс тікелей касақаналықпен істеледі.

     Адам  өзінін. қызмет бабын пайдаланып немесе кәмелетке тол-мағанға қатысты жасаған дәл сол әрекеттер — осы қылмыстын ауырлататын түріне (162-баптың 2-тармағы) жатады.

     Қызмет  бабын пайдалану түсінігі КК-тің 228,307-баптарында берілген. Кәмелетке  толмағандарды жалдамалылыкка тарту деп — жасы 18-ге толмағандарды кінәлі адамның біле түра осы өрекетке тартуын айтамыз.

     Жалдамалының  қарулы жанжалға немесе соғыс кимылдары-на қатысуы осы кылмыстың өте  ауырлататын түріне жатады (162-баптың 3-тармағы).

     Осы баптың үшінші бөлігінде көзделген, адам қазасына немесе өзге де ауыр зардаптарға әкеп соккан іс-әрекеттер үшін жауаптылық Қылмыстык кодекстің 162-бабының 4-тармағында қарастырылған. Адам қазасына бір немесе бірнеше адамның қазаға ұшырауы, ал ауыр зардаптарға ауыр дене жарақатын келтіру, ірі материалдық залал, көп адамның ауруға ұшырауы, т.с.с. зардап-тар жатады. Қылмыс кұрамы (164-баптың 3-тармағы) материал-дық. 
 
 
 

3.3. Геноцид  

     Геноцид — халықаралык құкық нормасы  аркылы белгіленген қылмыс. Оның коғамға  қауіптілігі сол ол бейбіт уакытта  да, со-ғыс уақытында да жүзеге асырылатын қогамға аса кауіпті іс-әре-кет. БҮ¥ Бас Ассамблеясының 1946 жылғы 11 желтоқсандағы қарарымен геноцид халықаралық қылмыс деп жарияланды. 1947 жылғы 21 карашадағы осы органның қарарына сәйкес геноцңд үшін ұлттық және халықаралык кұкык, нормасымен белгіленген жауаптылыкка жеке түлға немесе мемлекет тартылуға тиіс деп белгіленді.

     Геноцид - [грек,genos- тек, тайпа және лат.caedo- өлтіру] - халықаралық құқық бойынша аса  ауыр қылмыс; қандай да бір ұлттық, этникалық, нәсілдік немесе діни топтың өкілдерін түгелдей немесе жекелеп қасақана қырып-жоюды білдіреді.

     Мынадай әрекеттер геноцид болып есептеледі: осында топ мүшелерін өлтіру; оларға ауыр дене зақымын келтіріп, жүйкесін бұзуы; 3) оның тұтастай немесе бір бөлігінің  құрып кету қаупін туғызатын жағдайлар туғызу; 4) осындай топтың ішінде бала тууды болдырмауға бағытталған шаралар; 5) бір топтың балаларын зорлықпен тартып алып, басқа топқа беру. Геноцидтің өзімен қатар, оны ұйымдастыруды мақсат түту қастандығы, геноцидті ұйымдастыруға тікелей және жариялы түрде арандатушылық, геноцидке бірге қатысу да жазаланады.

     Халықаралық құқық геноцидке ұшыратқан мемлекетті саяси жауапкершілікке, ал оны ұйымдастыруға  және жүзеге асыруға қатысқан адамдарды  қылмыстық жауапкершілікке тартады. ұлттық, этникалық, діни топтарды түгелдей немесе бір бөлігін жойып жіберуге тырысып, геноцидке ұшыратқан көптеген қылмыстардың беті ашылғаны белгілі.

     Мемлекеттік мәселелерді шешуде геноцидті қолдану  көп жағдайларда аумақтық басқыншылық  және езілген халықтарды басқа елдің  шекарасында күшпен ұстаумен байланысты. Геноцидтілік езіліп-жаншылған христиан халықтарын - гректерді, болгарларды, сербтерді, румындарды, армяндарды және т.б. жүйелі түрде қырғынға ұшыратып отырған Оттоман империясына тән болды. 1876-1923 жылдардағы армяндарды геноцидке ұшырату салдарынан 1,5 млн. армян қырылған.

     Бұл езілген халықтардың аумағын тартып алу мақсатында жүргізілген геноцидтің классикалық мысалы болып табылады. Сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық және саяси долбарлармен антисемиттік нәсілдік пиғылға оранған фашистік Германияның өзінің және басып алынған жерлердің аумағынан еврейлерді жаппай қырғынға ұшыратуы геноцидтің айқын мысалы бола алады

     Халықаралык корғау аясындағы адамдар мен ұйымдарға карсы қылмыс: Қылмысты халыкаралык корғау аясындағы адамдарға немесе ұйымдарға шабуыл жасау (163-бап).

     Әлеуметтік, нәсілдік ұлттык, діни, тектік-топтық және рулык астамшылдықты насихаттауға немесе үгіттеуге жол бермеу женіндегі  конституциялық принципке кол сұғу; әлеуметтік, ұлттық, рулык, нәсілдік немесе діни араздықты коздыру (164-бап).

     1948 жылғы Халықаралык конвенция  геноцидтен сақтандыру және оған  жаза тағайындау шараларын белгіледі.  Бұрынғы КСРО осы Конвенцияға  1954 жылы 18 наурызда кол койған.

     Қылмыстың тікелей объектісі — этникалык, ұлтгык, нәсілдік немесе діни топтардың кауіпсіздігін камтамасыз ететін қоғамдык қатынастар.

     Объективтік жағынан қылмыс геноцид, яғни ұлттык, этника-лық, нәсілдік немесе діни топты, осы топтың мүшелерін өлтіру, олардың  денсаулығына ауыр зардап келтіру, бала тууға күшпен бөгет жасау, балаларды мәжбүрлеп біреуге беру, күштеп көшіру, не осы топтың мүшелерін қырып-жоюға есептелген өзге де тіршілік жағдайларын туғызу арқылы, толық немесе ішінара жоюға бағытгалған қасақана әрекеттер аркылы жүзеге асырылады.

     Қылмыстың объективтік жағы бірнеше балама әрекетгерден көрініс табады:

     1) ұлтгык, этникалық, нәсілдік немесе  діни топ-тың мүшелерін осындай  белгілері бойынша елтіру (екі  немесе одандакөп)өлтірудінтүсінігі  Кылмыстык кодекстің 96-бабын-да  берілген;

     2) олардың денсаулығына ауыр зиян  келтіру (Кыл-мыстык кодекстін 103-бабын талдауды қараңыз);

     3) бала тууға күшпен бегет жасау,  бала көтеруге тыйым салу, жыныс  мүшелеріне операция жасау аркылы  оларды бала кетеру немесе  үрық шашу қабілетінен айыру; 

     4) балаларды мәжбүрлеп біреуге  беру-ге — ата-аналарынан балаларды тартып алып басқа топка немесе басқа адамға беру немесе осындай күшпен алынған балаларды басқа біреуге сату, құддыққа берулер жатады;

     5) күштеп көшіруге —түрғылықты  адамдарды жогарьща көрсетілген  белгілеріне қарай мекенінен  жер аудару, баска жаққа еріксіз көшірулер жатады;

     6) топтың мүшелерін қырып-жою. Есептелген  өзге де тіршілік жағдайларын  туғызу аркылы толык немесе  ішінара қырып-жоюға бағытгалған қасақана әрекетгер. Бұған мұндай топтың мүшелеріне медициналық, гуманитарлық, азық-түлік немесе басқадай көмек бермеу, соғыс немесе стнхиялықапатқа үшыраған осындай топқа көмек беруге тыйым салу, т,б.

     Қылмыс  субъективтік жағынан тікелей қасаналықпен істеледі.

     Қылмыстыңсубъектісі — 16-ғатолған кез келген адам. 

3.4.Экоцид  

     Экоцид - Өсімдіктер немесе жануарлар дүниесін жаппай жою, атмосфера, жер немесе су ресурстарын улау,сондай-ақ экологиялық апатты туғызған немесе туғызуы мүмкін өзге де іс-әрекеттерді жасау — он жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.

     Қылмыстың тікелей объектісі — адамзаттың экологиялык қауіпсіздігін қамтамасыз ететін халықаралық күкық нормалары-мен реггелетін когамдык катынастар.

     Кылмыстың заты — өсімдіктер немесе жануарлар  дүниесі, сон-дай-ақ атмосфера, жер немесе су ресурстары.

     Кылмыс  объективтік жағынан өсімдіктер немесе жануарлар дүниесін жаппай жою, атмосфера, жер немесе су ресурстарын улау, сондай-ақ экологиялық апатты туғызған немесе туғызуы мүмкін әзге де іс-әрекеттерді жасау арқылы жүзеге асырылады.

     Өсімдіктер  мен жануарлар д үниесін жаппай жоюға оларды түп-тамырымен жою, жер бетінен жоқ етіп жіберу, сөйтіп экология-лықжүйені бүзулар жатады.

     Атмосфера, жер немесе су ресурстарын улауға — тірі орга-низмдердін. улануына, өлуіне немесе ауыр зардапқа ұшырауына әкеліп соғатывдай ауаны, суды немесе жерді уландыру әрекетгері жатады. Экологиялық апатка — жер бетінде адамзаттың өмір сүруіне қауіп келтірген экологиялық жүйені бұзу әрекеттері жатады.

     Өзге  де осындай әрекетгерге — өзендерді, көлдерді, ауаны лас-тандыру, былғау аркылы экологиялық апат қаупін тудыру әрекеттері жатады.

     Кылмыс  кұрамы материаддық. Осыған орай, кінәлінің  заң-сыз іс-әрекеттері мен одан пайда  болған зардаптың арасындағы себепті  байланыс анықталуы тиіс. 
 
 
 
 
 
 
 

     4. ӘЛЕУМЕТТІК, НӘСІЛДІК, ҰЛТТЫҚ, ДІНИ, ТЕКТІК-ТОПТЫҚ

ЖӘНЕ  РУЛЫҚ АСТАМШЫЛДЫҚТЫ НАСИХАТТАУҒА НЕМЕСЕ ҮПТТЕУГЕ ЖОЛ БЕРМЕУ ЖӨНІНДЕП КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ

ПРИНЦИПКЕ ҚОЛ С¥ҒУ 

     4.1. Әлеуметтік, улттык, рулык, насілдік немесе діни араздықты коздыру  

     Қазақстан Республикасының Конституциясында: «тегіне, әлеуметтік, лауазымдык және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғы-лықты жеріне байланысты немесе кез келген езге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды» (14-баптың 2-тармағы) делінген.

     Қылмыстың тікелей объектісі — әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік немесе діни бостандыктар мен тендіктерді қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар.

     Қылмыс  объективтік жағынан әлеуметтік, ұлттық, рулык, нәсіддік діни араздықты  немесе алауыздықты коздыруға, азаматтардың ұлттық ар-намысы мен қадір-касиетін не діни сезімдеріи қорлауға бағытталған қасақана іс-әрекеттер, сондай-ақ азамат-тардың дінге көзқарасына, тектік-топтық, ұлттық, рулык немесе нәсілдік катыстылығы белгілері бойынша олардың айрықшылы-ғын, артықшылығын немесе кемдігін насихаттау, егер осы әре-кеттер көпшілік алдында немесе бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалана отырып жасалу арқылы сипатталады. Әлеумеггік, ұлттык, рулық, нәсілдік, діни араздықты немесе алауыздықты коздыруға әр түрлі ұлттардың, нәсілдердің, рулар-дың азаматтарының арасында жанжаддар туғызуға әрекеттер жасау жатады.