Әлеуметтік, улттык, рулык, насілдік немесе діни араздықты коздыру

     Жалдамалалақтың объективтік жағы ҚК 162 б 1б диспозициясында  көзделген әрекеттердің бірі: а) азғырып көндіру, б) оқытып-үйрету, в) жалдамалыны қаржыландыру немесе өзге материалдық қамтамасыз ету, г) оны қарулы жанжалда немесе соғыс әрекеттерінде пайдалануды жүзеге асырудан тұрады.

     ҚР  ҚК 162 б 1 б бойынша қылмыс субъектісі кез-келген есі дұрыс, 16 жасқа жеткен адам, 2 б бойынша өзінің қызметтік жағдайын пайдаланатын адам. Сараланған түрі кәмелетке толмағанға қатысты жасалған осы әрекеттер.

     Қарастырылып  отырған баптың 3 б жалдамалының әскери жанжал немесе соғыс әрекеттеріне жеке қатысуын сипаттайды. Ерекше саранған белгісі жалдамалының әрекеттері адам қазасы немесе өзге де ауыр зардап туындатса деп танылады. Халықаралық қорғау аясындағы адам немесе ұйымға жабуыл жасау (ҚР ҚК 163 б) келесі әрекеттер:

     1)Шет елдік мемлекет өкіліне немесе халықаралық қорғау алсындағы халықарылық ұйым қызметкеріне немесе онымен бірге тұратын оның отбасы мүшелеріне шабуыл жасау;

     2)Аталған адамдардың қызметтік не тұрғын үй-жайларына, көлек құралдарына шабуыл жасау;

     3)Осы адамдарды ұрлау немесе күштеу арқылы бостандығынан айыру.

     Бұл қылмыстың аяқталу уақыты-заңда  келтірілген әрекеттердің бірін  жүзеге асыру, бірақ соғысты ұшықтыру немесе халықаралық қатынастарды құлдырату  мақсатына жету ниеті жүзеге асса болғаны.

     Әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік немесе діни араздықты қоздыру (ҚР ҚК 164 б) қылмысы құрамы 1965 ж.  «Нәсілдік шектетудің барлық нысандарын жою туралы» Халықаралық Конвенция негізінде құрастырылған.  
 
 

2. БЕЙБІТШІЛІККЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАР

 

     2.1. Басқыншылық соғысты жоспарлау, әзірлеу, тұтандыру немесе жургізу  

     Басқыншылық, агрессия — дербес мемлекеттің егемендігіне, аумақтық тұтастығына және саяси  тәуелсіздігіне қарсы басқа бір  мемлекеттің не мемлекетаралық әскери одақтастықтың қарулы күш қолдануы, өзге де өктемдік әрекеттерін жасауы.

     Халықаралық-құқықтық доктринада жанама, экономикалық және идеологиялық Басқыншылық деген де ұғымдар бар. БҰҰ Бас Ассамблеясының 29-сессиясы қабылдаған (1974) Басқыншылық туралы анықтамалары бойынша өз мүшелерін даулы мәселелерді бейбіт жолмен шешуге, қоқан-лоқы жасап қорқытудан және күш қолданудан қалыс болуды, сақтануды міндеттейді. БҰҰ Жарғысының 51-бабы бойынша, Басқыншылық жекелей де, ұжымдасқан түрде де өзін-өзі қорғауға негіз болып табылады.

     Шапқыншылыққа тап болып, өзін-өзі қорғау бағытында  басқыншыларға қарсы қарулы тойтарыс беруші мемлекеттің әрекеті, тіпті, шабуылдық сипатта болғанда да Басқыншылық ретінде қаралмайды. Халықаралық құқықта үшін саяси, материалдық және қылмыстық жауапкершіліктер қарастырылған. Әлемнің бейбітшілік сүйгіш күштері ұжымдық қауіпсіздік жүйесін жасау, жалпыға бірдей және толық қарусыздану, халықаралық шиеленістерді бәсеңдету бағытында белсенді күрес жүргізуде.

     Басқыншылықтың  жалпы жұрт мойындаған анықтамалары басқыншылардың қарулы шапқыншылығын  ойдан шығарған сылтаулар арқылы ақтауына заң жүзінде жол бермейді.

     Қылмыстыңтікелей объектісі — халықтар арасындагы бейбіт-шілік. Мемлекеттердін бейбіт қатар өмір сүруі және достығы.

     Объективтік жағынан қылмыс басқыншылык соғысты жоспарлау, әзірлеу немесе тұтандыру аркылы жүзеге асырылады. Біріккен ¥лттар Үйымынын Бас Ассамблеясы езінін 1974 жылғы 14 желтоқсандағы 3314 (XXIX) карарында тұңғыш рет басқыншылыктың (агрессияның) аныктамасын берген. Онда Біріккен Ұлттар Ұйымынын Жарғысына сай келмейтін тұрғыда бір мемлекетгің өзінің карулы күштерін екінші мемлекеттің егемен-дігіне, аумақтық тұтастығына және саяси тәуелсіздігіне карсы қолдану немесе басқадай тәсілдерді пайдалану арқылы оларға ыкдал етуі баскыншылык (агрессия) деп танылады деп көрсетілген.

     Қылмыстың объективтік жағы бірнеше балама әрекеттерден тұрады. Оның біріншісі - басқыншылық соғысты жоспарлау. Жоспарлауға халықаралык құкык нормаларына кдйшы түрде бейбіттұрғындарға қарсы соғыс әрекетгерін жүргізудің арнаулы жоспарларын жасау, соғыс өрекеттерін жүргізуге бағытталған әр түрлі әдістемелік құралдар жасау, соғыстың күрбаны бола-тын мемлекетті белгілеу, баскыншылық соғыс әрекеттерін жүргізудін мерзімін және келемін белгілеу әрекеттері жатады.

     Басқыншылық соғысты әзірлеуге жоспарланған ұрыс әрекеттерін жүзеге асыруға арналған нақты іс-қимылдарға көшулер жатады.

     Мысалы  соғыс техникасын көптеп шығара бастау; қарулы күштердін. санын күрт кебейту, азық-түлік немесе жағар-жанар май қорларын үлғайту, соғыс жағдайына сай келетін жаттығуларды жүзеге асыру, тұрғындарды соғыс ісіне моральдық тұрғыдан бейімдеп дайындау т.с.с. әрекеттер жатады.

     Басқыншылық соғысты түтандыруға осындай соғысты кез келген түрғыда бас-тау жатады. БҮҮ Бас Ассамблеясынын 1974 жылғы 4 желтоксан-дағы каулысына сәйкес басқыншылык актісіне: бір мемлекеттін қарулы күштерінің баска мемлекеттін аумағына басып кіруі не-месе соғыс жолымен басып алуы, аннексия жасауы; басқа мемлекеттің аумағын бомбалау немесе баска мемлекетке қарсы кез келген қару түрлерін колдану; басқа мемлекеттін құрылықтағы, теңіздегі немесе әуедегі күштеріне карсы шабуыл жасау,¹ т.с.с. әрекеттер жатады.

     Көрсетілген қылмыс формальдық кұрамға жатады, сондык,-тан да занда көрсетілген  — басқыншылық соғысты жоспарлау, әзірлеу немесе түтандыру әрекеттерінің  біреуі іске асырылған уақыттан бастап қылмыс аякталған деп танылады.

     Қылмыс субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен істеледі. Қылмыс-тын субъектісі арнаулы. Қазақстан Республикасының жауапты мемлекеттік қызмет атқаратын лауазымды адамдары, оның түсінігі Кылмыстық кодекстің 307-бабының 2-тармагында берілген. Қылмыстық кодекстің 156-бабының 2-тармағында осы қылмыстың ау ырлататын түрі — басқыншылык соғысты жүргізгені үшін жауаптылық белгіленген. Басқыншылық соғысты жүргізу деп тұтандырылған соғыс өртін аяғына дейін жеткізу, алға қойған мақсатка толық жету әрекеггерін жалғастыруды айтамыз.

     Басқыншылык соғысты тұтандыруға насихат  жүргізу және жария түрде шақыру (157-бап)

     Қылмыстың тікелей объектісі мемлекеттердің өзара бейбіт өмір сүру және өзара  тату карым-қатынаста болу мүддесі  болып табылады. Қылмыс объективтік жағынан басқыншылық соғысты тұтандыруға насихат жүргізу және жария түрде шакыру арқылы жүзеге асырылады.

     Басқыншылық соғысты түтандыруға шақырулар  ашық немесе көмескі түрде болуы  мүмкін. Шақыруларды жүзеге асырудын нысандары сан алуан ауызша, жазбаша, белгі берулер аркылы болуы мүмкін. Ең бастысы осы шақырулар баскыншылықсоғыс-ты тұтандыруға қызмет етуі қажет. Мұндай шакырулар жария түрде болуы шарт.

     Жариялылыққа  — кінәлінің үшінші бір адам-ның  қатысқан (митингілерде, жиналыстарда, топтаскдн адамдар) алдында соғысты насихаттайтын іс-әрекетгерін жүзеге асыруы немесе байланыс құралдары, почта арқылы соғысқа шакырулар мәтінін жұртқа жіберу, листовкалар тарату, осындай мағынадағы үндеулерді, плакаттарды, суреттерді көрнекті жерлерге іліп қою сияқты әрекеттер жатады. Кылмыс құрамы жағынан формальдық құрамға жатады және осы баптын диспозициясында көрсетілген іс-әрекетті — баскыншылык соғысқа жария түрде шақырған сәттен бастап кылмыс аякталған деп танылады.

     Қылмыстың субъектісі - 16-ға толған есі дұрыс кез келген адам.

     Қылмыс субъективтік жағынан тек тікелей қасақаналықпен істеледі.

     Бұқаралық акпарат күралдарын пайдаланып жасалған не мемлекеттік жауапты кызмет атқарып отырған лауазымды адам жасаған дәл сол әрекет — осы қылмыстын ауырлататын түріне жатады (157-баптың 2-тармағы).

     Бүкаралық акпарат құралдарына — баспасөз құралдары, радио, теледвдарт.с.с. жатады. Мемлекеттік жауапты қызмет атқаратын лауазымды адамға мемлекеттін міндетін және мемлекеттік органдардың өкілеттілігін тікелей орындау үшін Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан Республикасының Конституциялық және өзге де зандарында белгіленетін қызметтерді атқаратын адамдар, сол сияқты мемлекеттік кызметтуралы зандарда белгіленген мемлекеттік қызметшілердін жоғары, бірінші және екінші лауазым санаттарына жататын лауазымда істейтін адамдар жатады (КК-тін, 307-бабының түсіндірмесінін 2-тармағы).

     Жаппай  кырып-жою каруын өндіру немесе тарату (158-бап) қылмыстың тікелей объектісі бейбітшілік кауіпсіздігі және бейбіт қатар өмір сүру кауіпсіздігі болып табылады.

     Қылмыстың затына Қазақстан Республикасында халықаралық шарттар бойынша өндіруге тыйым салынған жаппай қырып-жоятын қарулар немесе олардың баска түрлері, химиялык, био-логиялык заттар жатады. Жаппай кырып-жоятын қаруларға — ядролык карулар жатады.

     Химиялық қаруларға — уландыратын, түншықтыратын немесе нерв жүйелеріне басқадай әсер ететін қарулар жатады. Биологиялыққа—әр түрлі бактерия, вирус, адамдарды, жануарларды, өсімдіктерді жаппай ауруға шалдықтыратын заттар жатады.

     Қылмыс  объективтік жағынан химиялык, биологиялық, сондай-ак Казақстан Республикасының халықаралык шартымен тыйым салынған жаппай кырып-жою қаруының басқа да түрін өндіру, алу немесе өткізу аркылы сипатталады. Өндіруге көрсетілген заттарды кез келген түрде дайындау, жасау әрекетгері жатады. Алуға — көрсетілген қылмыстың заттарын кез келген тәсілмен — сатып алу, айырбаскд алу, сыйға алу, қарызы үшін алу, талан-тараж жолымен алу т.с.с. жүзеге асырулар жатады. Өткізуге — көрсетілген заттарды тегін немесе ақы алып тарату әрекеттері жатады.

     Қылмыс  құрамы формальдык және ол занда көрсетілген осы әрекеттердің біреуін істеген уақыттан бастап аякталған деп танылады. Кылмыстыңсубъектісі- 16-ғатолған кез келген есі дұрыс адам.

     Кылмыс  субъективтік жағынан тек қана тікелей қасақаналықпен істеледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3. СОҒЫС ҚЫЛМЫСТАРЫ

 

     3.1. Соғыс жүргізудің тыйым салынган күралдары мен әдістерін қолдану  

     Соғыс жүргізуді реттейтін бірсыпыра  зандылық күші бар ха-лықаралық актілер  мен конвенциялар бар. Оларға 1856 жылы 16 сәуірде Парижде кабылданған теңіздегі соғыс туралы Декларация; 1868 жылы 11 желтоқсанда Санкт-Петербургте кабылданған жарылатын немесе күйдіретін қаруды қолдануды жою жөніңдегі Декларация, 1899және 1907жылдары Гаагада қабылданған Декларациялар, 1949 жылы Женева конвенциясы (соғыс құрбандарын қорғау туралы), 1954 жылы 14 мамырдағы Гаага конвенциясы (соғыс жағдайында мәдени күндылыктарды корғау туралы) және тағы басқалары.

     Қылмыстың тікелей объектісі халықаралык құкық нормаларымен белгіленген соғыс жүргізудің қүралдары мен әдістерін қолдануды реттейтін қоғамдық қатынастар.

     Қылмыс  объективтік жағынан әскери тұтқындарға  немесе әскери емес тұтқындарға қатыгездікпен  қарау, әскери емес түрғындарды күштеп көшіру, басып алынған аумақта үлттық мүлікті тонау, Қазакстан Республикасының халықаралык шартымен тыйым салынған құраддар мен әдістерді әскери жанжалда қолдану арқылы жүзеге асырылады.

     Әскери  тұтқындарға соғысушы жақтың карулы күштерінің қатарына жататын адамдар, партизандар, әскери жасақтарыньщ мүшелері, қарсыласу қозғалыстарының қатысушылары, азаматтық немесе ұлт-азаттык қозғалысының катысушылары, сондай-ак. қолға гүскен әскери журналистер, әскери-медициналык, әскери-заңгер қызметкерлер, интендантгык кызмет немесе басқадай қызмет көрсететін адамдар жатады. 1949 жылғы «Соғыс тұтқындарымен қатынас жөніндегі» Женева конвенциясына сәйкес со-ғыс түтқындарына ізгілікпен карау белгіленген, оларға катыгез-дікті қолдануға тыйым салынған.

     Әскери  емес тұтқындарға — соғысқа қатыспаған, бірақ жау қолына түсіп қалған бейбіт тұрғындар жатады. Женева конвенциясында бейбіт түрғындарға қатыгездікті қолдануға тыйым са-лынған.

     Әскери  емес тұрғындарды күштеп көшіруге бейбіт тұрғын-дарды өздері мекендеген жерлерден  басқа жаққа зорлықпен еріксіз  көшіру, қоныс аудартулар жатады.

     Басып алынған аумақта ұлттык мүлікті  тонауға — соғысушы жақтын, өзі басып алған мемлекеттің мүлкін жою, қирату немесе оларды талан-таражға салып, өз мемлекетінін меншігіне алу әрекетгері жатады. Ұлттық мүлікке — материалдық және рухани игіліктер жатады. Қазақстан Республикасының халықаралык шартымен тыйым салынған қүралдар мен әдістерді, әскери жан-жалды қоддануға адамзатқа касірет әкелетін және қоршаған ор-таны мақсатты түрде ұзақ уақытқа залалдавдыратын шараларды жүзеге асырулар жатады. Қазакстан Республикасының халықаралық шарттарға сәйкес күйдіретін, жарылыс жасайтын заттар-ды, зиянды газдарды, уландыратын немесе басқадай бактериологиялық заттарды, жаппай қырып-жоятын қаруларды, химиялык, биологаялық қаруларды соғыс жағдайында қодданбауға міндетті.