Каржы касипорын шыгындары

2.1  Кәсіпорын ативтерінің және оны қалыптастыру көздерінің құрамын және динамикасын талдау

 

 

Кәсiпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарды активтерге салу орындылығы және дұрыстығынан едәуiр дәрежеде тәуелдi болады. Кәсiпорынының жұмыс жасау процесінде активтердiң шамасы және олардың құрылымы өзгереді.

Құрылымдық динамиканың  көрсеткiштерi мүлікнiң әрбiр түрiнiң жиынтық активтердiң жалпы өзгерiсiндегi қатысу бөлігін көрсетедi. Олардың талдауы, қай активтерге жаңадан түскен қаржы ресурстарды салынғандығы немесе қай активтер қаржы ресурстарды тартылғанынан азайғандығы туралы, қорытынды жасауға мүмкiндiк бередi (Кесте 6 қараңыз).

Кесте 6 көрiніп тұрғандай, ақша және қаражатты қоса кәсiпорын мүлкінің жалпы құны, 2007 жылы есептеулерде 25624 мың теңгеге немесе 16,7%-ға және 2008 жылы 55536 мың теңгеге немесе 30,9%-ға өсті, ал 2009 жылы 8183 мың теңгеге немесе 3,5%-ға азайды.

2007 жылдың басына мүлік құрамындағы жылжымалы құралдар 85889 мың теңге құрады. Жыл ішінде олар 13698 мың теңгеге немесе 16,7%-ға өсті. 2007 жылы кәсiпорын активтерiнiң құнындағы олардың меншiктi салмағы 0,34 пунктке азайды және жылдың соңына 55,49 %ды құрады. Олардың дебиторлармен есептеулері бөлiгi айтарлықтай өстi - (28162 мың теңгеге немесе 51,3%). 2007 жылдың соңына олардың меншiктi салмағы барлық мүлікнiң жартысын құрады дерлiк.

Жылжымалы активтердiң бiр бөлiгi – ақшалай қаражат(839 мың теңгеге немесе 73,6%)  және олардың ең аз жылжыйтын бөлiгi - қорлар және шығындар (13625 мың теңгеге немесе 45,7%) өте күштi азайды.

2008 жылы жылжымалы құралдардың түбегейлi өсуi орын алды. Жыл ішінде олар 51546 мың теңгеге немесе 51,8% үлкейдi. Қорлар және шығындар айтарлықтай өстi 20516 мың теңге немесе 126,6%, сонымен бiрге ақшалай қаражаттар 165 мың теңгеге немесе 54,8%. 2008 жылға қарай дебиторлық қарыз едәуiр өзгердi, ол 30365 мың теңгеге немесе 36,6% үлкейдi, ал меншiктi салмақ 1, 98 пунктке өстi.

2009 жылдың басына жылжымалы құралдар 151133 мың теңге құрады. Жыл ішінде олар 35296 мың теңгеге немесе 23,4% азайды. Кәсiпорын активтерiнiң құнындағы олардың меншiктi салмағы 13,24 пунктке төмендеп, жылдың соңына 51,07% құрады. Кәсiпорын мүлiгiндегi ағымдағы активтердiң еншiсiн төмендетуге «дебиторлармен есептесу» тобының  59447 мың теңгеге немесе 52,4% төмендеуi ықпал тигiздi, оның меншiктi салмағы 24,47 пунктке азайды.

Есеп беру жылы қаржылар едәуiр өзгердi, олар 3471 мың теңгеге  үлкейдi және жылдың соңына 3937 мың теңгені  құрады, олардың меншiктi салмағы 1,54 пунктке өстi. Сонымен қатар қорлар мен шығындар едәуiр үлкейдi, 20680 мың теңгеге немесе 56,3%, олардың меншiктi салмағы 9,68 пунктке өстi. Қалған ағымдағы активтер өзгерiссiз қалды.

2007 жылына қарай иммобиль құралдары 11926 мың теңгеге немесе 17,6% үлкейдi, олардың меншiктi салмағы 0,34 пунктке өстi. Бұл негiзiнен, негiзгi құралдардың құны 12071 мың теңгеге немесе 18,8% өсті салдарынан болды, ал олардың меншiктi салмағы есеп беру жылы 0,76 пунктке үлкейдi. Аяқталмаған құрылыс бабы бойынша 145 мың теңгеге немесе 4,6% төмендеуі  байқалды.

Ұзақмерзiмдi қаржылық салулардың соммасы бұрынғы деңгейде қалды 2008 жылы иммобиль құралдарының болмашы өсуi байқалды. Олар 3990 мың теңгеге немесе 5,0% үлкейдi, ал олардың меншiктi салмағы 8,82 пунктке азайды.       

Кесте 6

«Жаса» ЖШС-нің 2007-2009 жылдарындағы мүлікінiң құрамын және құрылымының талдау

 

Мүлік-мүліктің орналасуы	2007 жыл							2008 жыл							2009 жыл
	Жылдың басына		Жылдың соңына		Жылдың ішінде өзгеруі		% баланс қортындысының  өзгеруіне	Жылдың басына		Жылдың соңына		Жылдың ішінде өзгеруі		% баланс қортындысының  өзгеруіне	Жылдың басына		Жылдың соңына		Жылдың ішінде өзгеруі		% баланс қортындысының  өзгеруіне
	Мың теңге	% қортындыға	Мың теңге	% қортындыға	Мың теңге	% қортындыға		Мың теңге	% қортындыға	Мың   теңге	% қортындыға	Мың теңге	% қортындыға		Мың теңге	% қортындыға	Мың теңге	% қортындыға	Мың теңге	% қортындыға
Ұзақмерзімді активтер
Негізгі құралдар	64335	41,82	76406	42,58	+1207	+18,8	+47,1	76406	42,58	80646	34,32	+4240	+5,5	+7,7	80646	34,32	107759	47,51	+27113	33,6	-331,3
Аяқталмаған құрылыс	3138	2,07	3038	1,69	-145	-4,6	-0,6	3038	1,69	3038	1,29	-	-	-	3038	1,29	3038	1,34	-	-	-
Ұзақмерзімді инвест	430	0,28	430	0,24	-	-	-	430	0,24	180	0,08	-250	-58,1	-0,5	180	0,08	180	0,08	-	-	-
Қорытынды	67948	44,17	79874	44,51	+11926	+17,6	+46,5	79874	44,51	83864	35,69	+3990	+5,0	+7,2	83864	35,69	110977	48,93	27113	+32,3	-331,3
Ағымды активтер
Қорлар мен шығындар	29834	19.39	16209	9.03	-13625	-45.7	-53.2	16209	9.03	36725	15.63	+20516	+126.6	+36.9	36725	15.63	57405	25.31	+20680	+56.3	-252.7
Дебиторлар-мен есеп айырысу	54915	35.70	83077	46.29	+28162	+51.3	+109.9	83077	46.29	113442	48.27	+30365	+36.6	+54.7	113442	48.27	53995	23.80	-59447	-52.4	+726.5
Ақшалай қаражат	1140	0.74	301	0.17	-839	-73.6	-3.4	301	0.17	466	0.20	+165	+54.8	+0.3	466	0.20	3937	1.74	+3471	+744.8	-42.5
Басқа ағымд. активтер	-	-	-	-	-	-	-	-	-	500	0.21	+500	-	+0.9	500	0.21	500	0.22	-	-	-
қорытынды	85889	55.83	99587	55.49	+13698	+15.9	+53.5	99587	55.49	151133	64.31	+51546	+51.8	92.8	151133	64.31	115837	51.07	-35296	-23.4	+431.3
Барлығы	153837	100	179461	100	+25624	+16.7	100	179461	100	234997	100	+55536	+30.9	100	234997	100	226814	100	-8183	-3.5	100

 

Есеп беру жылына ұзақ мерзiмдi қаржылық салулардың 250 мың  теңгеге немесе 58,1% төмендеуі болды, ал олардың меншiктi салмағы 0,16 пунктке төмендедi. Есептi мерзiм ішінде аяқталмаған құрылыс соммасы өзгермедi.

2009 жылы иммобильды құралдар 27113 мың теңгеге немесе 32,3% үлкейдi және жылдың соңына 1110997 мың теңге құрады, ал олардың меншiктi салмағы 13,24 пунктке өстi. Ұзақ мерзiмдi активтердiң құрамда негiзгi құралдардың соммасы едәуiр өзгердi, олардың құны 27113 мың теңгеге немесе 33,6% үлкейдi, ал меншiктi салмағы 13,19 пунктке көтерiлдi.

Есеп беру жылы аяқталмаған құрылыс  және ұзақ мерзiмдi инвестициялардың соммасы  өзгермедi. «Жаса» ЖШС -тің үш жыл бойынша мүліксiнiң құрамын және орналастыруын талдап,  2007 және 2008 жылы  кәсiпорын активтерiнiң өсуі, ал 2009 жылы олардың кішігірім төмендеуi байқалды, деп айтуға болады.

Меншiктi және қарыз қаражаттардың динамикасының және құрылымының бағасы анықталды (Кесте 7 қараңыз).

Кесте 7 көрiніп тұрғандай 2007 жылы кәсiпорын мүлiгiнiң құны 25624 мың теңгеге немесе 16,7% өсуi байқалады, бұл, негiзiнен, кредиторлық қарыздың 38685 мыңға немесе 71,6%, өсуімен шартталған, оның меншiктi салмағы 16,54 пунктке өстi. Кәсiпорынның меншiктi құралдары 13061 мың теңгеге немесе 20,5% азайды, үлестiрiлмеген табыстың 13061 мың теңгеге немесе 13,2% азаю есебiнен, олардың меншiктi салмағы 16,54 пунктке төмендеді. Бұл кәсiпорынның жұмысын терiс жақтан сипаттайды. «Жаса» ЖШС өз қызметiнiң кеңейтуi үшiн ешқандай да қарыздар және заемдердi алмайды.

2008 жылы кәсiпорын мүлiгiнiң құны кредиторлық қарыздың 156325 мың теңгеге немесе 168,60 пунктке өсу есебiнен де өсті, оның меншiктi салмағы 54,32% өсті. Ағымдағы жылы кәсiпорын жабылмаған шығынды алды , жылдың соңында ол 14544 мың теңге құрды.

Есеп беру жылы бойынша шығын мөлшерi 65275 мың теңге немесе 128,7% тең. «Жаса» ЖШС жасауы нәтижесiнде жарлық капиталдың өлшемi 4976 мыңға немесе 90,9% төмендедi және 500 мың теңге құрады.

2009 жылы кәсiпорын құралдарының көздерінің күйлері жақсарды. Осылайша, ағымдағы жылы шығын жабылып,  14668 мың теңге өлшемдегi пайда алынды.

Меншiктi құралдардың  жалпы құны 15168 мың теңге құрады, жылдың соңына құралдар көздерінің жалпы  қорытындысында олардың еншiсi 6,60% құрады. Кредиторлық қарыз 37395 мыңға немесе 15,02 %  азайды, дегенмен кәсiпорын құралдарының көздерінің ортақ қорытынды көлемiнде бұрынғыша ең үлкен бөлiгiн құрайды (93,31%).

 

 

 

 

 

Кесте 7

2007-2009 жылдары «Жаса» ЖШС-ның активтердің қалыптасу көздерінің құрылымы мен құрамын талдау

 

Құралдар көздері	2007 жыл							2008 жыл							2009 жыл
	Жылдың басына		Жылдың соңына		жыл бойынша өзгерулер		Баланс қортындысының  өзгеруіне %	Жылдың басына		Жылдың соңына		жыл бойынша өзгерулер		Баланс қортындысының  өзгеруіне %	Жылдың басына		Жылдың соңына		жыл бойынша өзгерулер		Баланс қортындысының  өзгеруіне %
	мың теңге	Барлығыға %	мың теңге	Барлығыға %	мың теңге	жылдың басына %		мың теңге	Барлығыға %	мың теңге	Барлығыға %	мың теңге	жылдың басына %		Мың теңге	Барлығыға %	мың теңге	Барлығыға %	мың теңге	жылдың басына %
Меншікті капитал:
-Жарғылық капитал	5476	3,56	5476	3,05	-	-	-	5476	3,05	500	0,21	-4976	90,9	-9,0	500	0,21	500	0,22	-	-	-
-қосымша төленбейтін капитал	30538	19,85	30538	17,02	-	-	-	30538	17,02	-	-	30538	100	-54,9	-	-	-	-	-	-	-
-үлестірілме-ген табыс (шығын)	63792	41,47	50731	28,27	-13061	-20,5	-51,0	50731	28,27	14544	6,19	65275	128,7	-117,5	-14544	-6,19	14668	6,47	+29212	+200,9	-563,8
Қортынды	99806	64,88	86745	48,34	-13061	-13,1	-51,0	86745	48,34	15044	5,98	100789	116,2	-181,4	-14044	-5,98	15168	6,69	+29212	-208,0	-563,8
Заемға алынған қаражат
Несие қарыз- алушы	54031	35,12	92716	51,66	+38685	+71,6	+151,0	92716	51,66	+249041	+105,9	+156325	+168,6	+281,4	249041	+105,98	211646	93,31	-37395	-15,02	+663,8
Қортынды	54031	35,12	92716	51,66	+38685	+71,6	+151,0	92716	51,66	+249041	+105,9	+156325	+168,6	+281,4	249041	+105,98	211646	93,31	-37395	-15,02	+663,8
Барлығы	153837	100	179461	100	+25624	+16,7	100	179461	100	234997	100	+55536	+30,9	100	234997	100	226814	100	-8183	-3,5	100

 

 

Мүлік құнының деңгейi 8183 мың теңгеге немесе 3,5%-ға қысқарғанына қарамастан, мұндай тенденцияны оң бағалау керек.

 

 

2.3 Кәсiпорынның қаржылық нәтижелерінің динамикасын талдау

 

 

Пайданы үлестiру және қолдану жетекшiлердiң қажеттiліктерiн қанағаттандыруын және мемлекет табыстарын қалыптастыруын қамтамасыз ететiн, маңызды шаруашылық процессi болып табылады.

Пайданы үлестiру тетiгі өндiрiстiң тиiмдiлiгiн жоғарылатуына барынша мүмкiндiк туғызатындай және шаруашылықтың жаңа формаларының дамуына жағдай туғызатындай құрылу қажет.

Жекешелендiру және акцияландыру процесінің дамуымен кәсiпорындар алған пайдаларын өз беттерiнше, тек заң бойынша міндетті шегермелерге,  салық өндiруге және бұдан басқа бағыттарға жататын, бөлiктен басқасын қолдану құқылы.

Пайданың экономикалық негізделген үлестіру жүйесi мемлекет алдында қаржы мiндеттемелерiн орындауына кепiлдiк беруi және кәсiпорындардың өндiрiстiк, материалдық және әлеуметтiк мұқтаждықтарын барынша қамтамасыз етуi керек.

Көлдеңен талдаудың  көмегiмен, табыстар мен шығындар құрылымдардағы болған өзгерiстер, сонымен қатар олардың өзгеру динамикасы туралы толық ақпарат алуға болады (Кесте 8 қараңыз).

Кестедегі мәліметтерді талдау нәтижесiнде, талданатын мерзiм iшiнде таза пайда 72, 7%-ға үлкейгенін және 2007 жылы ол 4790548 теңге құраған деп, қорытынды жасауға болады. Бұл өсу құрылымдық өзгерiстер арқасында болды, яғни сатудан алынған табыстың 18%-ға өсуі, сатылған өнiмнiң өзiндiк құнының 19 %-ға өсуі болды, сонымен жалпы пайда орташа 8,6%-ға үлкейдi, ал бұны қолайлы тенденция деп, бағалауға болады. Тұрақты шығындарға қатысты әкімшілік шығындардың 10,6%-ға өсуі таза табыстың өсуіне кері әсерін тигізді. Сонымен бiрге, таза пайданың өсуіне шығындардың 4,7%-ға азаюы өз әсерін тигізді.

 

2008 жылы алынған пайданың  құрылымын және динамикасын талдау 9 кестеде көрсетілген (Кесте 9 қараңыз).

9 кестенің мәліметтері бойынша 2007 жылмен салыстырғанда 2008 жылы таза пайда 42,8%-ға өскені және 6870731 теңге құрады деп, қорытынды жасауға болады.

Бұл, сатудан алынған табыстардың 30,2%-ға өсті, сатылған өнiмнiң өзiндiк құнының 36, 5 %-ға өсу есебiнен болды, ал бұл, кәсiпорынның қызметiне қолайлы әсер тигізе отырып, жалпы пайданың 65,3 %-ға өсуіне әкелді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 8

2007 жылы алынған пайданың құрылымын және динамикасын талдау

 

Көрсеткіштер	Есепті мерзімнің басына	Есепті мерзімнің соңына	Көлденең  талдау (гр.3-гр.2)	Абсолютті ауытқулар (гр.3/ гр.2 * 100)
1. Өнімді сатудан және қызмет көрсетуден алынған табыс, теңге	254156044	300234291	46078247	118,1
2. Өнімді сатудан және қызмет көрсетуден алынған өзіндік құны, теңге	231003966	275101040	26097074	119,1
3. Жалпы пайда, теңге	23152078	25133251	1981173	108,6
4. Өнімді сату және қызмет көрсету шығындар, теңге	15034729	13693583	- 1341146	91,1
5. Әкімшілік шығындар, теңге	4154733	4596028	441295	110,6
6. Салықты салуға дейін пайда (шығын) , теңге	3962616	6843640	2881024	172,7
7. Корпоративті табысқа салынатын салық бойынша шығындар, теңге	1188785	2053092	864307	172,7
8. Мерзім бойынша қорытынды пайда (шығын) , теңге	2773831	4790548	2016717	172,7

 

 

Өнімді сатудан және қызмет көрсетуден алынған табыспен өнімді сатудан және қызмет көрсетуден алынған өзіндік құнының өсу қарқынын қарастыратын болсақ, өнімді сатудан және қызмет көрсетуден алынған өзіндік құны 36,5%-ға ессе, өнімді сатудан және қызмет көрсетуден алынған табыс 30,2%-ға өсті. Бұл 2008 жыл аралығында өнімді сатудан және қызмет көрсетуден алынған өзіндік құнның 6,3%-ға өскенін көрсетеді. Сонымен бірге,  2007 жылда 10,6%-ға өскен әкімшілік шығындар, 2008 жылда 25,16%-ға азайды.

Кесте 9

2008 жылы алынған пайданың құрылымын және динамикасын талдау

 

Көрсеткіштер	Есепті мерзімнің басына	Есепті мерзімнің соңына	Көлденең талдау (гр.3-гр.2)	Абсолютті ауытқулар (гр.3/ гр.2 * 100)
1. Өнімді сатудан және қызмет көрсетуден алынған табыс, теңге	300234291	390843635	90609344	130,2
2. Өнімді сатудан және қызмет көрсетуден алынған өзіндік құны, теңге	275101040	375640214	100539174	136,5
3. Жалпы пайда, мың теңге	25133251	15203421	9929830	165,3
4. Өнімді сату және қызмет көрсету шығындары, теңге	13693583	4275344	- 9418239	31,2
5. Административтік шығындар, теңге	4596028	1155604	- 3440424	25,1
6. Салықты салуға дейін пайда (шығын), теңге	6843640	9772473	2928833	142,8
7. Корпоративті табысқа салынатын салық бойынша шығындар, теңге	2053092	2931742	878650	142,8
8. Мерзім бойынша қорытынды пайда (шығын), теңге	4790548	6870731	2080183	142,8

 

 

Демек, кәсiпорын қаржыларды үлестiрумен қолдану және шығындарын басқару бойынша тиiмдi саясат жүргізді деуге болады.