Төленбеген капиталдың есебі

    Шетел бөлімшелердегі инвестицияларды қайта  бағалаудан бағамдық айырмашылық инвестицияларды  еншілес, тәуелді немесе бірлесіп бақыланатын  ұйымдарға салу нәтижесінен туындайды. Шетелдік валюта операциялар бойынша туындайтын бағамдық айырмашылық сияқты шетелдік бөлімшелерге инвестициялардың табыс немесе  шығыстан бағамдық айырмашылықтың өзіндік ерекшеліктері бар.

    Ұйым  өзінің шетелдік бөлімшесіне  ұзақ мерзімді қарызды шетелдік валютада береді, пайда болған бағамдық айырма ұйымның қаржылық инвестициясының кеңеюі ретінде мойындалады да оның меншікті капиталының өсуіне әкеледі.

    Кіріс және шығыс туралы есеп беруде мойындалмаған  кіріс (залал)  негізгі құралдарды қайта бағалау сомасын бөлінбеген кіріске, сонымен қатар қайта бағаланған инвестиция сомасына көшіру есебінен  өзгертіледі.

    Кезең кірісі (залалы)  кіріс және шығыс  туралы есеп беру көрсеткіштеріне сәйкес есептік кезеңде алынған кіріс (залал) сомасын көрсетеді.

    Дивиденттер есеп беруге меншікті капиталдың есептеген  мөлшерін азайтады, егер акционерлік  жиналыста олардың төлеумеуі  шешілсе бұл жолы көрсетілмейді.

    Қорытындылай  келгенде, бухгалтерлік баланста, кірістер және шығыстар туралы есеп беруде, ақша қозғалысы туралы есеп беруде және меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп берудің құрамы мен мазмұнында бір есеп беру кезеңінің келесі кезеңінде қолданылады.

    Халықаралық  бухгалтерлік есеп беру стандартына  сәйкес меншік капиталындағы өзгеріс  туралы есеп беру келесі  баптарды қосады:

• кезеңге пайда мен зиян;
• басқа стандарттарға сәйкес меншікті капиталда мойындалатын кезеңге пайда мен зиян, табыс пен шығыстың әр баптары;
• ұйымның қатысушыларының үлесіне қатысты сомасы көрсетілген кезең табыстары мен шығыстарының қорытындылары.

Шаруашылық серіктестіктер резервтік капитал құруға міндетті. Резервтік капиталдың құрылы ужәне  пайдалану тәртібі жарғымен анықталады. Өндіріс көлемінің өсуі, инфляция және басқа себептерге байланысты жарғылық капиталдың көбеюі кезінде сәйкесінше резервтік капитал да көбеюі керек. 

Резервтік капитал  бөлінбеген табыстан аударулар есебінде құрылады. Резервтік капиталдың есебінен төленетін дивиденттер мен табыстардың  есептелген сомаларының реті қарастырылады. 

Басқа да резервтік  капитал есебі арнайы шотта жүргізіледі. Бұл шотта заңдарда қарастырылған төменгі мөлшерден арты құрылған резервтік капитал есепке алынады. 

Акционерлік қоғамдар әрі қарай айналымнан алу мақсатында өз акционерлерімен сатып алынған  меншікті акцияларының есебін «Қайтарып алынған капитал» шотында жүргізеді. 

Кәсіпкердің қолдағы  негізгі капиталды сатып алысымен пайдалану міндет емес, өйткені негізгі  құралдар қоймада резерв ретінде  жатуы, ұзақ уақыт бойы сақталуы немесе жалға берілуі мүмкін. 

Басқаша айтқанда негізгі капитал сатып алу жолындағы кез келген жұмыс, кәсіпкер мен негізгі құралдар иесі арасындағы келісім шарт немесе келісімге қол қоюдан басталады. Негізгі құралдарды есепке алу үшін талапқа сай ресімделген бастапқы құжаттар керек. Ол қөабылдау актілері, кіріс қағаздары, есеп-фактуралары, сатып алу, сату шарттары мен тағы басқалары болуы мүмкін. 

Негізгі құралдар көптеген өндіріс құралдары бойына пайдаланылады, қасиеті мен нысанын  сақтай отырыпе, жанама түрде тозады, өзінің құнын жаңадан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді. 

Айналым құралдары  бір ғана өндірістік процесте тұтынылады және өзінің құнын жаңадан жасалған өнімге толықтай көшіреді. 

Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша  бөлінеді: 

Қолданыстағы  – бұл пайдалану сатысындағы  негізгі құралдар қолданылмаған консервацияға немесе басқа да себептерге байланысты уақытша қолданылмай тұрған негізгі құралдар. 

Запаста тұрған- қолданылып жүрген негізгі құралдардың  жөнделуі, жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін запас құрайтын негізгі құралдар. 

Өндіріске қатысатын  әртүрлі құрал-жабдық пен айналымды  біркелкі жасалмайды, сондықтан оларды негізгі және айналмалы деп жіктейміз. 

Негізгі капитал  өнімді капиталдың бір бөлігі болып  табылады. Әдетте ол жабдықтар машина, станок, үйлер мен алып құрылыстың құнынан еніп кетеді. Оның ерекшелігі сонда, ол дайындалатын өнімге өзінің құнын бөлшектеп енгізіп отырады. Егер станок 10 жыл қызмет етсе, ал оның құны 100 мың долларға тең болса, ол 1 жылда өндірілген өнімге 01,-ге өзінің құнын бөлшектеп жайлап енгізу процесін амортизация дейміз. Табиғи тозу өндіріс процесінің әсерінен ғана болып қоймайды, оған табиғат күші де әсер етеді. Станок шіриді, ірі үйлер қолайды. Ал моральдық тозудың екі түрі бар: 

бұрынғы конструкицядағыдай машинаның пайда болуы, бірақ  одан арзандай; 

бұрынғы конструкциядағыдай машинаның пайда болуы, бірақ  содан өнімділеу және үнемділеу; 

Техникалық прогресс негізгі капиталдың табиғи тозуына  дейін оның моральдық тозуын жеделдетеді. Моральдық тозуға кеткен шығынды  азайту үшін және жабдықтарға жұмсалған шығынды қысқа мерзімде қайтару үшін кәсіпкерлер жедел амортизациялық жүйені кеңінен қолдануға мәжбүр. Негізгі капиталдың құны кәсіпкерге бірнеше шеңбер айналымынан соң қайтарылады. 
 
 
 
 
 
 
 

2.3. Капиталдың  шаруашылық және амалдық есебі.

Шаруашылық жүргізуші субьектілер іс жүзіндегі қолданыстағы заңдарға және құрылтайшы құжаттарына сәйкес резервтік капитал құра алады. Заңмен белгіленген резервтік капитал есебі шаруашылық серіктестіктердің резервтік капиталының шамасы олардың құрылтайшы құжаттарында анықталады және белгіленген тәртіп бойынша анықталады және белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс. Осы құжаттарда есеп беру жылында табысты бөлу тәртібі анықталады, яғни табыстың резервтік капиталға жіберілуі мүмкін.

 Шаруашылық  серіктестіктер резервтік капитал құруға міндетті. Резервтік капиталдың құрылы ужәне пайдалану тәртібі жарғымен анықталады. Өндіріс көлемінің өсуі, инфляция және басқа себептерге байланысты жарғылық капиталдың көбеюі кезінде сәйкесінше резервтік капитал да көбеюі керек.

 Резервтік  капитал бөлінбеген табыстан  аударулар есебінде құрылады. Резервтік  капиталдың есебінен төленетін  дивиденттер мен табыстардың  есептелген сомаларының реті  қарастырылады.

 Басқа да  резервтік капитал есебі арнайы  шотта жүргізіледі. Бұл шотта заңдарда қарастырылған төменгі мөлшерден арты құрылған резервтік капитал есепке алынады.

 Акционерлік  қоғамдар әрі қарай айналымнан  алу мақсатында өз акционерлерімен  сатып алынған меншікті акцияларының  есебін «Қайтарып алынған капитал»  шотында жүргізеді.

Кәсіпкердің қолдағы  негізгі капиталды сатып алысымен пайдалану міндет емес, өйткені негізгі  құралдар қоймада резерв ретінде  жатуы, ұзақ уақыт бойы сақталуы немесе жалға берілуі мүмкін.

 Басқаша айтқанда  негізгі капитал сатып алу  жолындағы кез келген жұмыс, кәсіпкер мен негізгі құралдар иесі арасындағы келісім шарт немесе келісімге қол қоюдан басталады. Негізгі құралдарды есепке алу үшін талапқа сай ресімделген бастапқы құжаттар керек. Ол қөабылдау актілері, кіріс қағаздары, есеп-фактуралары, сатып алу, сату шарттары мен тағы басқалары болуы мүмкін.

 Негізгі құралдар  көптеген өндіріс құралдары бойына  пайдаланылады, қасиеті мен нысанын  сақтай отырыпе, жанама түрде  тозады, өзінің құнын жаңадан  жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.

 Айналым құралдары  бір ғана өндірістік процесте тұтынылады және өзінің құнын жаңадан жасалған өнімге толықтай көшіреді.

 Пайдалану  сипатына қарай негізгі құралдар  былайша бөлінеді:

  Қолданыстағы  – бұл пайдалану сатысындағы  негізгі құралдар қолданылмаған  консервацияға немесе басқа да себептерге байланысты уақытша қолданылмай тұрған негізгі құралдар.

 Запаста тұрған- қолданылып жүрген негізгі құралдардың  жөнделуі, жойылуы, апатқа ұшырауы  жағдайында оларды алмастыру  үшін запас құрайтын негізгі  құралдар.

 Өндіріске  қатысатын әртүрлі құрал-жабдық пен айналымды біркелкі жасалмайды, сондықтан оларды негізгі және айналмалы деп жіктейміз.

Негізгі капитал  өнімді капиталдың бір бөлігі болып  табылады. Әдетте ол жабдықтар машина, станок, үйлер мен алып құрылыстың құнынан еніп кетеді. Оның ерекшелігі сонда, ол дайындалатын өнімге өзінің құнын бөлшектеп енгізіп отырады. Егер станок 10 жыл қызмет етсе, ал оның құны 100 мың долларға тең болса, ол 1 жылда өндірілген өнімге 01,-ге өзінің құнын бөлшектеп жайлап енгізу процесін амортизация дейміз. Табиғи тозу өндіріс процесінің әсерінен ғана болып қоймайды, оған табиғат күші де әсер етеді. Станок шіриді, ірі үйлер қолайды. Ал моральдық тозудың екі түрі бар:

1. бұрынғы конструкицядағыдай  машинаның пайда болуы, бірақ  одан арзандай;

2. бұрынғы конструкциядағыдай машинаның пайда болуы, бірақ содан өнімділеу және үнемділеу;

Техникалық прогресс негізгі капиталдың табиғи тозуына  дейін оның моральдық тозуын жеделдетеді. Моральдық тозуға кеткен шығынды  азайту үшін және жабдықтарға жұмсалған  шығынды қысқа мерзімде қайтару үшін кәсіпкерлер жедел амортизациялық жүйені кеңінен қолдануға мәжбүр. Негізгі капиталдың құны кәсіпкерге бірнеше шеңбер айналымынан соң қайтарылады.

 Амортизациялық  төлемдер өнімнің өндірістік  шығындарына енеді және оның  өткерілуінен кейін кәсіпорын  есебінде ақшалай қор түрінде қорланып, амортизациялық қорды құрайды. Амортизациялық қор негізгі капиталды толық қалыпына келтіруінде немесе ремонт процесінде оның бөлшегінің қалпына келтіруінде қолданылады.

Қорытынды

 Қорытындылай  келе капиталдың эконмикадағы қажеттіліктерін сезінуге болады.

 Егер ақшаларды  құнды еселеу құралы ретінде  қолданса яғни алғашқы салынғанға  қарағанда көп құн алу үшін  көп болса, онда ақшалар капитал  бола алады.

 Ақша ақша  ретінде және айналым ақша  капитал ретінде алғашқыда бірінен тек біркелкі емес айналым түрінде өзгешеленеді.

 Ақшаның капиталға  айналуының басты шарты ақша  иегерінің нарықта сондай тауарды  табу мүмкіндігі болып, ол жаңаша  құнды жасауға қабілетті, одан  да көп өзінің бай тұрғысынан  құнды жасайды. Сондай тауарға  жұмыс күші тауары жатады.

 Жұмыс күші  тауар құнының төменшгі шекарасы  болып жұмысшы өмір сүруге  және еңбек етуіне қажетті  өмір жабдығының құны жатады. Өмір сүруі үшін жұмысшы еңбек  рыногында өзінің жұмыс күшін  сатуға мәжбүр. Еңбек процесінде  жұмысшы құнды жасайды, ол болса оның жұмыс күші құнынан асып түседі, міне осы қосымша құн болып табылады.

 Кәсіпорынның  қаржы қоры күнделікті шығындар  мен инвестицияны қаржылауға  жұмсалады.  Инвестиция дегеніміз  қаржы қорын пайдаланып, капиталды  ұзақ мерзімге активті көбейтуге және түсімді ұлғайтуға пайдалану. Инвестицияны жеке және заңды тұлғалар іске асыра алады.

 Нарықтық  қатынастарға көшкен кезде капитал  сөзі жиі айтылатын болады, бірақ  капитал деп кез келген ақшаны  айтуға болады.  Қандай да болмасын, бір капитал өзінің қозғалысын белгілі ақша сомасы түрінде бастайды. Ақшалар өз бетінше капитал бола алмайды. Мысалы, егер ақшалар тауар айырбасын Т-А-Т формуласымен қызмет көрсетсе, онда олар бұл жерде айналым қызметін орындайды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     2.4. Меншікті капиталды  жетілдіру  жолдары.

     Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі  бір мөлшерде мүліктерге ие болуы  тиіс. Осы жоғарыда аталған мүліктердің ақшалай өлшемге айналдырылғандағы жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады. Кәсіпорын алғаш құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол ұйымның құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Бұл сома, яғни кәсіпорынның капиталы осы ұйымның қызметі барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.