ҚР-дағы шағын және орта бизнестің даму тенденциялары

  Байқап  отырғанымыздай, дамыған мемлекеттер  тәжірибесі кәсіпкерлерге жағдай жасауда  үкімет шешуші рол атқаратынын көрсетуде. Ал ол шағын бизнесті қолдау және дамытудың  тиімді саясатын жүргізеді.

  Олардың басшылыққа алған негізгі қағидалары келесілер:

  1. Құқықтық және әкімшілік құрылымдарға  негізделген нарықтық экономикалық  саясат.

  2. Жаңадан бастап келе жатқан  кәсіпкерлерді оқыту жобалары.

   3. Кіші жаңа кәсіпорындар үшін  капиталға қол жеткізуді қамтамасыз  ететін кәсіпкерлікті мемлекеттік  қолдау.

   Жоғарғы үш шарт өте маңызды. Мысалы, тек  ғана оқытып және техникалық беру жеткіліксіз. Көптеген елдерде кәсіпкерлер заңының  қиын заң жүйелеріне тап болды. Мысалы, Перуде жаңа фирманың тіркелуі үшін 11 рұқсат керек. Перудің бостандық және демография институтының зерттеуі бойынша оны алуға 289 күн кетеді. Екінші жағынан, жеке секторды қолдайтын мемлекеттер бірқатар жетістіктерге жетті. Олар шағын бизнесті экономикалық өсудің негізгі көзі деп біледі. Польша тәжірибесі кедергілерді алып тастау және кәсіпкерліктің гүлденуіне ықпал ететінін көрсетті. Елде қырық жыл бойы кәсіпкерлікке жол берілмейтін орталықтандырылған жүйе қызмет етеді. Онда үш жылда қиын экономикалық жағдайға қарамастан пайда табатын миллиондаған жаңадан фирмалар ашылды.

   Мұның барлығы шағын және орта бизнестің әсер ететін дамыған инфрақұрылымның болу керектігін көсетеді. Ақпаратқа еркін қол жеткізу қаржылық ақпаратты дәлме – дәл және түсінікті ету үшін бухгалтерлік есеп стандарттары қажет. Инфрақұрылым жолдарды, порт телекомуникация жүйесін қоса алғанда қазіргі заманға сай болу керек. Фирмалардың капиталды алуы үшін дамыған қаржылық нарық қажет. Қосымша қызметтер заң, сақтандыру, бухгалтерлік және консултациялықфирмалар нарық қажеттіліктеріне сәйкес қызмет етуі керек.

   Қазіргі уақытта шағын және орта бизнестің дамыту процесі Еуропаның көптеген елдерінде, АҚШ және Жапонияда әлі жүріп жатыр. Қазір шағын бизнес экономиканың қозғаушы күші екені мойындалуда. Шағын бизнес қазіргі қоғам назарының ортасында, ол бүкіл халықтың өмірін қорғайды. Кейбір зерттеулер бойынша шағын кәсіпорындар ірі компанияларға қарағанда табыстырақ.

   Осылайша, шағын бизнестің болашағы өте  жарқын, бастысы – оны басқара  білу. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   ІІ. ҚР-дағы шағын және орта бизнестің даму тенденциялары 
 

   2.1. ҚР-дағы шағын және орта бизнестің жағдайы 
 

  Бұл  сұрақта Қазақстандық  кіші  және  орта  кәсіпкерліктің  қазіргі  кезедегі  мен  соңғы  жылдардағы  жағдайын  қарастырылалық.

  Дамыған  индустриалды  мемлекеттерде  шағын  бизнестің  өзі  ғана  жалпы  ішкі  өнімнің 50%-дан астамын  алады. Біздің  елімізде болса, шағын   бизнесті  және  оған  орта  бизнесті  қосқанның  өзінде  олардың ЖІӨ-дегі сыбағалы  үлесі 30%-дан аспайды.  Мәселен, 2002 жылдың  нәтижелері  бойынша  еліміздегі  шағын  және орта  бизнес  субъектілерінің  жалпы  іші өнімдегі  үлесі 17%  болды,  ал  2003 жылы бұл пайыздық  қатынас 20% шамасында болды. Бұл статистикалық мәліметтер  осы сектордың ұлттық  экономикасындағы  елеулі   еместігін көрсетеді.

  Бірақ  шағын  бизнес  субъектілерінің  елеулігі  бөлшек  сауда  саласында  байқалады. Осы  саладағы  олардың  үлесі 90%-ға жетеді.

  Мұндай  жағдайдың  қалыптасуын ең  алдымен  осы  сектордың  бәсекелестік  еместік  қабілетімен   байланысты.

  Шағын  және   орта  кәсіпкерлік  секторындағы  қалыптасып  отырған  жағдайдың  қандай  екенін  көру  үшін енді статистикалық мәліметтерді  келтірейік.

  Қазақстандық  экономиканың  соңғы  бес жылдағы  қарқынды  өсуі өзінің  бастауын  әлемдік  рыноктардағы  шикізат  ресурстарына  бағалардың шарықтауынан  және  үкіметтің  сауатты  нарық  реформаларды жүргізуінен  алады.  Олардың  нәтижесінде  Қазақстандық  экономикаға  ақша  массасының (мұнай  долларының  түсімінен) қысымы  артып  барады. Сол  себепті  қазіргі  кезде  біздің  елімізде инвестициялау  объектілерінің  тапшылығы  байқалуда. Сондықтан  көптеген  тұлғалар  өз  істерін  ашуға  тырысуда.

  Статистика  бойынша  ҚР-сы агенттігінің  мағлұматтары  бойынша       2004 жылғы 1 қаңтар қарсаңында біздің елімізде  шағын бизнестің 130779  субъектілері  тіркелген. Олардың 71,5%  әрекет етеді. Бұл өткен периодтағы  осы көрсеткіштегі 11,8% көп. 2004 жылдың 1 қаңтарында  белсенді  кіші  кәсіпорындарының 42,2% саудаға, автомобильдерді жөндеуге және үй  шаруашылығы қолдамындағы өнімдерді өндіруге мамандырылған. Ал өнеркәсіптік  бағыттағы  әрекет ететін  белсенді шағын кәсіпорындардың  үлесі  12,5%, ал осы кәсіпорындардың 90,2% өңдеу бойынша өнеркәсіптік  қызметті  жүзеге  асырады.

   Жоғарыда  келтіріліп  кеткен  статистикалық  мәлеметтерден  көріп  отырғанымыздай  шағын  бизнес субъектілері  көбінесе  сауда  мен сервис  саласында  әрекет  етеді. Ол көбінесе  шағын  кәсіпорында  ашушылардың  бастапқы  қапиталдарының аздығымен байланысты. Сондай-ақ, өнеркәсіптік  қызметті жүзеге асыратын кіші бизнес субъектілерінің аз үлесі мемлекеттік  реттеудің  жетілмегендігімен  және құрал-жабдықтармен  технологияларды  импорттауға  кедендік  төлемдердің  ауыртпалығымен   түсіндіріледі.

   Кіші бизнес субъектілерінің  ұсынысындағы  сауданың алатын сапалық үлесі ең жоғары болып.  Екінші орында өндіріс секторы – 23,1% , ал үшінші сервис секторы - 19,5%. Төртінші орынды қоғамдық тағамдандыру 11,3%-бен алады.

   Сапалар бойынша инвесторлардыуң артықшылық беруіне келетін болсақ, инвесторлар  қазіргі  таңда шағын  бизнес секторы  бойынша өндіріске капитал салымын  жасағанды қалайды. Сондай-ақ сауда  секторы бойынша  қазіргі кезде бәсекелестік  өте күшті және рентабелділік төмен, сол себепті  бірінші орында болып келген сауда секторына  инвестициалау қазіргі кезде төмендеп,  шағын бизнестегі инвестиция  тарту бойынша сауда 3-ші орынға түсіп қалып отыр. Инвестиция тарту бойынша шағын бизнес секторында 2-ші орында Сервис секторы ашады. Көптеген дамыған елдердің көпжылдық тәжірибесі көрсетіп отырғандай экономика дамыған сайын, оның басым бөлігін қызмет көрсету сапасы ала бастайды. Статистикалық қорытындыларға сәйкес мұндай тендеция бізде де орын  алып келе жатыр, инвестициялық тартымдылығы жағынан өткен жыл  бойынша 3-ші орынға сауда секторымен қоғамдық тағамдандыру бөлісіп тұр. 2006 ж.                        1 қаңтарындағы мәліметтер бойынша тіркелген шағын бизнес субъектілерінің саны бойынша 1-ші орынды Алматы қаласы алады. Осы кезде Алматы қаласында 45512 кіші кәсіпорындар тіркелген.  Алматы қаласы бойынша шағын бизнесте жұмыс күшінің саны 174435 адам болды. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 13%-ға көп. Егер 1998 ж. Алматы қаласы бойынша шағын  бизнесте 80 мың адам жұмыс басты болса, соңғы жылдары осы сектордағы  жұмыс бастылар саны 175 мыңға жетті. Ал жаңа жұмыс орындарының саны  95 мыңды құрады. Оңтүстік Астанада баршыға 42 мың кәсіпорындар тіркелген. Олардың 27677 нақты әрекет етеді. 20602 жеке кәсіпкер тіркелді. Бұл екі мыңыншы жылдардың бысындағы ұқсас периодымен салыстырғанда 48 %-ғы  көп. Жалпы Алматы қаласы бойынша кіші бизнес қазынаға 30 млрд теңге түсім түсірген. Бұл қашанда бюджет бойынша шығындарын жабады. Сондай-ақ, шағын кәсіпорындардың тіркелуінің көптігі Астанада, Оңтүстік Қазақстан облысында, Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар  облыстарында бақыланады. Ал өткен жыл бойынша шығыс кәсіпорындарында ең аз тіркелуі батыс- қазақстан, солтүстік – қазақстан, Қызылорда, Атырау және Маңғыстау облыстарында болды. Статистика көрсетіп отырғандай тіркелген шағын кәсіпорндар көбінесе өнеркәсіптік базасы және сауда-делдалдық қызмет дамыған аймақтарда шоғырланған. Статистикалық тіркегіш деректерінде республика бойынша соңғы жылдары бизнеспен айналысытанын 1323 мыңнан астам шағын кәсіпорын тіркелген, бұл көрсеткіш өтен жылдардағы осы кезеңдегі деңгейден 11,8%–ға жоғары. Тіркелген кәсіпорынның 71,6%–ға жуығы жұмыс істейтін (экономикалық жүзеге асырған немесе жүзеге асыра алатын) кәсіпорындар. Бірақ шағын қалалардағы және ауылдардағы кәсіпкерлер жергілікті шенеуліктердің қысымын, «белден басу» әрекеттерін әлі де болса көріп келеді. Осы тұста, өз бизнесін тоқтатуға мәжбүр болған немесе кәсібін доғаруға бет бұрған кәсіпкерлер санатын арнайы зерттеуде анықталған көрсеткіштерге тоқтала кеткен жөн. Мұндай жайттардың басты себебі, бәсекелес орта және бизнестің ішкі даму факторлары болып отыр. Алайда, өз ісін жапқысы келетіндердің 18% жергілікті бақылау және реттеу органдары тарапынан көрсетілген қысым мен бопсалаушылық негізгі себеп болғанын айтады. Кәсіпкерлер жүргізілген салық реформасына жоғары баға беріп отыр, алайда, өзгерістер салық әкімшілігі практикасына айтарлықтай әсер етпегенін алға тартады. Терең сұхбат пен фокус-топтарының көптеген қатысушылары айыппұл салу ретінің қатайғанын айтады, олардың ойынша мемлекет салық жүктемесінің босаңсыған орнын осылайша толтыратынын айтады. Бизнестегі проблемалар рейтингісінде сауалнамаға жауап берушілер қаржы ресурстарының жетіспеушілігін бірінші орынға қоюда. Пікір сұралғандардың 47% өз қаржы қаражатының жетіспеушілігімен қатар кредит алудың да соншалықты қиын екендігін атап өтеді. Осы кәсіпорындардың жұмыс істемейтін кәсіпрындар қатарын құрайды. Белсенді жұмыс істейтін кәсіпорындырдың көпшілігі (42%) саудаға автомобильді, тұрмыстық және жеке бас мүліктерін жөндейтін салаларға, өнеркәсіп саласына (12,7%) және жылжымайтын мүліктер мен операциялар жасауға жолдау тұтынушыларға көрсететін көрсететін сапаларға (13,2%) тиесілі. Өткен жылдың оны кезеңмен салыстырғанда, Алматы (34, 3%), Оңтүстік Қазақстан (22,4%), Батыс Қазақстан (18,7%) және Шығыс Қазақстан (16,8%) облыстарында және Алматы (15,6%) қаласында  белсенді жұмыс істемейтін кәсіпорындар саны қарқынды өскені байқалады.

   Қазақстандағы қазіргі таңда кіші және орта бизнестің жағдайы дамыған мемлекеттермен салыстырғанда нашарлау болып табылады. Себебі, кіші және орта бизнестің дамуындағы кедергілер өте көп. Бұл кедергілер мемлекеттің саясатымен рыноктың инфрақұрылымының жетілмегендігінен.

   Қазіргі таңда шағын кәсіпкерлік жаңа даму са тысында. Осы секторларға елеулі үлкен қаражаттар инвестициялануда. Бірақ бұл инвестициялау ассиметриялы болып отыр. Капитал салымдары көбінесе осы сектор бойынша, яғни кіші және орта кәсіпкерлік сферасында сауда саласына және сервиспен шағын және қызмет көрсету бағыттары бойынша жүзеге асырылуда. Оның себебі, шағын және орта бизнестің осы сфераларында инвестициялы ақталу мерзімі  қысқалау және бұл сфераларда өтемпаздықты көтеретін айналым қажаттары  көп болғандықтан.

   Сондай-ақ біздің еліміздегі кіші және орта кәсіпкерлік  секторында инновациялық қызметті жүзеге асыру дамымаған. Жалпы инновациялық қызмет айналысатын  венчурлық кәсіпорындар біздің елімізде жоқтың қасы. Бірақ  болашақта мемлекеттің  жүргізіп жатқан ұлттық экономиканы диферсификациялау мен модернизациялау юойынша қабылданған тұрлі бағдармалар мен жүргізіліп жатқан саясатына байланысты мұндай кәсәпорындар көбейді деген үміт бар. Ал мұндай кәсіпорындар үшін кіші бизнес субъектісі болуы тиімді, себебі, венчурлық кәсіпорындар сыртқы  орталық  түрлі өзгерістеріне  тез бейімделеді.

   Жоғарыда  жасалған талдау келесі тендецияларды  көрсетеді:

   1. Белсене жұмыс істейтін кәсәпорындардың аз үлесі кезінде шағын кәсіпкерлік объектілерінің тұрақты сандық өсуі;

   2. Сауда мен қызмет көрсету сферасында шағын кәсіпкерлік объектілерінің шоғырлануы;

   3. Мемлекеттік органдармен өзара әрекеттесу мен салық салуды, несиелеудің шешілмеген проблемалары;

   4. Үлкен қаржылық мүмкіндіктері бар адамдардың осы секторға инвестициялауды жүзеге асыра бастауы;

   5. Шағын бизнеспен орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолданудың тиімсіздігі. 
 

2.2. ҚР – дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту  проблемалары 
 

      Дағдарыстар мен күйзелістерді спонтанды түрде пайда болған жағдай мен статикалық процес ретінде қарастыруға болмайды.

    Кәсіпорынның  нормалды дамуы түрлі ауытқуларға  ие болып, оның өсуіндегі қателіктерге алып кешуі мүмкүн де, кәсіпорынның өмір сүруі екі талай болуы мүмкін. Курстың дұрыс коррекциясын әзірлеу үшін дағдарыстың және дағдарыстық процестің дамуы сатыларының барысы жөніндегі нақты білімдер мен дағдыларға ие болу керек (6).

        Дағдарыстың процесі байланыстар  - қатынастар бар құрылымын бұзатын  немесе оны қайтадан қалыптастыратын  жалпы дамуын білдіреді.

    Кәсіпорынның  дағдарысы әдетте уақыты жағынан шектелген болады. Күйзелістен процесінің кәсіп орында оның құрлымына инновациялық әлеуетіне және т.б. байланысты түрлі созылмалығымен, интенсивтілігімен және түрлі ауырлығы түрлі дәрежелі салдармен сипатталады.

    Кәсіпорынның  дағдарысын сипаттайтын түрлі динамикалық түрдегі қойымдылары мен көзқарастары болады.

      Мюллер өзінің зерттеулерінде  стратегиялық дағдарыстар, нәтижелердің  дағдарысы және өтемпаздық дағдарысы тұралы айтады. Бұл дағдарыстардың арасында оның пікірі бойынша уақыттық байланыс болады./6/.

    Дағдарыстың мұндай түрлерінің туындау процесі келесіні білдіреді: Мюллер бойынша кәсіпорын табыстардың дені сау жағдайында назар аударатын табыстылыққа жетудің потенциал түсінігін қолданады. Бірақ потенциал біртіндеп таусылады және егер жақсы айналымды берген   өнімдер орнына жаңа ауыстырмалы табылшасы, кәсіпорын стратегиалық дағдарыс бойында болады. Нәтижелердің дағдарысы, мысалы бұрынғы өнім-лидер қоймалық шығындардың жоғарлауынан туындайды, ол өз кезінде сыртқы көздерден алынатын инвестицияларды танар етеді. Ал өтемпаздық дағдарысы классикалық түрде, мысалы кәсіпорындағы барлық процестер сыртқы көздерден қарыпсыландырылғанда несие берушілердің шектеулерінен туындайды.  
 

      Мюллер бойынша дағдарыстың процесі

    Бұл сурет бойынша ерекше айтып кететін жайт – бұл дағдарыста айқындаудың дағдарыстың даму процесіне қайшылығы, яғни кәсіпорын өзінің дағдарыс жағдайында екенін, көбінесе күйзелістің «нәтижелер дағдарысы» мен «өтемпаздық дағдарысы» сатыларында түсіне бастайды.

      Дағдарыстық процесті түрлі сатыларға бөлудің қажеттілігі ең алдымен, дағдарысқа ықпал ету және дағдарысты болдырмаумен одан шараларды қолданудың  кезі мен уақытын анықтаумен байланысты.