Негізгі құралдарды пайдалануды талдау және оның маңыздылығы

 

 

3.2  Негізгі  құралдарды пайдалануды талдау

  Кәсіпорынның өндірістік тиімділігі нарықтық экономиканың негізгі категорияларының бірі болып табылады. Өндірістің экономикалық тиімділігі – бұл екі өлшемнің жалпы түрдегі өндірістің сандық көрсеткіштердің қарым-қатынасы, яғни шаруашылық өндіріс нәтижелері және өндіріс шығындары.

  Негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін арттыру үшін олардың жүктеме деңгейлерін, әсіресе олардың активтік бөлігін арттыру, құралдарды жаңарту, үдемелі жабдықтарды, қазіргі технологияны, билікті қызметкерлерді пайдалану қажет. Сонымен бірге, негізгі құралдардың қандай деңгейде пайдаланатынын, жалпы  және жеке көрсеткіштер арқылы  есептеп шығаруға, өзгерістердің  пайда болу себептерін зерделеуге, өнім өндірісінің көлеміне, басқа көрсеткіштерге негізгі құралдардың қаншалықты ықпал ететінін есептеуге, кәсіпорынның  және  құрал-жабдықтардың  өндірістік  қуаттылығының пайдалану дәрежесін зерттеуге, негізгі құралдардың тиімді пайдалану резервтерін  шығаруға  экономикалық  талдаулардың   тиімділігі  кәсіпорын қызметінде аса маңызды.

Талдау  жасау  әдетте  негізгі  құралдардың  көлемін,  олардың  динамикасы мен құрылымын зерттеуден басталады. Біз айтып кеткендей, құралдар  өндірістік  және  өндірістік  емес  болып бөлінеді.

    Қоғамда негізгі  құралдардың құрылымын, өзгерісін  және жағдайын оқып білуге  ерекше көңіл бөлінеді. Себебі, бұлар  қоғамның ұзақ мерзімді активінің  үлес салмағының көп бөлігін  алады.

    Негізгі құралдар  кез-келген өндірістің маңызды  факторының бірі болып табылады. Олардың жағдайы мен тиімді  пайдаланылуы қоғамның шаруашылық  қызметінің нәтижелеріне тікелей  әсер етеді.

    Нарықтық қатынастың  құрылуы медициналық қызмет көрсетуші  мекемелер  арасында бәсекелестікті  туғызды. Мұнда қолда бар ресурсты  барынша тиімді пайдаланатындары  ғана жеңе алады.

    Нарықтық экономикаға  көшу шарттары еңбек ұжымдарын  қызмет көрсетудің бүкіл материалдық  – заттық факторларын, соның  ішінде негізгі қорларды тиімді  пайдалануды арттыру резервтерін  үнемі іздестіруге итермелейді.  Бұл резервтерді дәл экономикалық  талдау көмегімен анықтауға және  пайдалануға болады.

    Негізгі қорлар  жағдайы мен пайдалануы талдау  жұмысының аса маңызды аспектілерінің  бірі болып табылады, өйткені  дәл солар ғылыми –техникалық  прогресті материалдық іске асырушылар, ал ғылыми – техникалық прогрес  кез-келген өндірістің тиімділігін  арттырудың басты факторы.

    Қоғамның негізгі  қорларын барынша толық және  ұтымды пайдалану оның бүкіл  техникалық – экономикалық көрсеткішінің  жақсаруына, яғни еңбек өнімділігінің  өсуіне, қор қайтарымының артуына,  қызмет көрсету көлемінің ұлғаюына, оның өзіндік құнының төмендеуіне,  қаржы салымдарының үнемделуіне  ықпал етеді.

    Шымкент жедел  жәрдем көрсету мемлекеттік мекемесінің  қызмет көрсету  дәрежесі негізгі құралдарды ұтымды пайдалануына байланысты. Шымкент жедел жәрдем көрсету мемлекеттік мекемесінің негізгі құралдардың пайдалануын талдау үшін негізгі қорлардың көлемін, құрылымын, динамикасын және техникалық жағдайын бағалау керек.

     Өндірістік қуат негізгі қорлардың құрамының әркелкі болуына тікелей байланысты болады. Қордың бір бөлігі өндірістік процеске тікелей қатысады, қызмет көрсету  көлеміне тура ықпал етеді. Енді бір бөлігі өндіріс процесіне тікелей қатыспағанымен өндірістің қалыпты барысын қамтамасыз ету үшін қажет болады.

    Шымкент жедел  жәрдем көрсету мемлекеттік мекемесінің  негізгі құралдар өндірістік негізгі құралдар және өндірістік емес негізгі құралдар болып бөлінеді. Міне осы негізгі құралдардың құрамын және құрылымын талдау үшін төмендегі 17 кесте жасалынды.

    Төмендегі 17 кестеден көріп отырғанымыздай Шымкент жедел жәрдем көрсету мемлекеттік мекемесінің негізгі қорлар көлемі 2012  жылы 8845198 мың теңгені құрады. Соңғы жылды 2011 жылмен салыстырғанда осы сомаға өзгерген себебі,   кәсіпорын негізгі құралдарын облыстық емханадан 8845198 мың тенгеге қабылдап алған.

  Негізгі құралдардың  ең көп үлесін ғимараттар құрайды, 49,91 пайызды құрап отыр.

   Өндіріс процесінде  негізгі құралдардың рөлі әртүрлі.  Олардың бір бөлігі еңбек затына  тікелей әсер етеді де, активті  болып табылады, ал екінші бөлігі  еңбекке қажетті жағдайлар жасайды  және пассивті болып табылады.

    Өнеркәсіптің  көптеген салаларында қордың  актив бөлігіне машиналар мен  жабдықтарды, транспорт құралдарын  жатқызады. Қордың пассив бөлігін  ғимараттар мен құрылыстар құрайды.  Алдағы есептеулерде негізгі  құралдардың актив бөлігіне өндіріс  көлемінің өсуіне, еңбек өнімділігінің  жоғарлауына және қор қайырымының  құны қозғалысын анықтауға әсер  ететін машиналар мен жабдықтардың  құны жатқызылады.

    Қордың актив  бөлігінің үлес салмағын арттыру  техникалық жарақтанудың өсуіне, қоғамның өндірістік қуатының  ұлғаюына, қор қайырымының артуына  ықпал етеді. Сонымен бірге,  негізгі құралдардың пассив бөлігі  де аз роль атқармайды, өйткені  еңбекке қалыпты жағдайдың болмауы  кадрлардың көп өзгеруіне, еңбектің  өнімділігінің төмендеуіне әкеледі.  Бұдан басқа, оның өндірістік  емес салаларының қызмет аясын  кеңейтуге, олардың хал – ауқатын  жақсартуға ықпал ететін белгілі  үлесі болғаны тиімді, өз кезегінде  өндіріс тиімділігінің өсуіне  әсер етеді.

Мекеменің негізгі құралдарының қозғалысына талдау жүргіземіз. Бұл талдау төмендегі  кестеде келтірілген.

 

17-кесте

Негізгі қорлардың қозғалысын талдау, мың теңге, (2012 жыл есебімен)

 

№	Көрсеткіштер	Жыл 10.01.12 ж басында	Келіп түскені	Істен шыққаны	Жыл 31.12.12 ж соңында
1	Ғимараттар	8797076,28	23585,65	24048,52	8796613,41
2	Құрылыстар	1357,22	729,45	768,34	1318,33
3	Медициналық жабдықтар	807,09	1768,33	1850,04	925,38
4	Машиналар	12467,50	5298,13	4738,43	13027,2
17 кестенің жалғасы
5	Көлік құралдары	4372,15	5437,54	915,38	6194,31
6	Басқа да негізгі  құралдар Барлығы Оның ішінде: - өндірістік - өндірістік емес	28844,76 8844925   8815273,15 29651,85	2284,43 36103,53   32050,77 4052,76	4355,68 36376,39   30170,67 6205,72	26773,51 8845198   8817699,11 27498,89
Ескерту – мекеменің көрсеткіштерінен алынған

 

     Барлық негізгі  құралдардың ішінде өндірістік  негізгі құрал 8815273,15 мың теңгеге  алынды және 30170,67 мың теңгеге  істен шығарылды, ал өндірістік  емес негізгі құралдар 4052,76 мың  теңгеге алынды және 6205,72 мың теңгеге  істен шығарылды.

    Банктер және  басқа инвесторлар қоғамның мүлкінің  құрамын тексергенде негізгі  құралдардың техникалық деңгейіне,  өнімділігіне, экономикалық тиімділігіне, физикалық және моральдық жағынан  тозуына көп көңіл бөледі. Сонымен  қатар, жаңа техника енгізу, жаңа  объектілерді іске қосу және  негізгі құралдарды жөндеу бойынша  жоспардың орындалуы тексеріледі.  Жаңа жабдықтың жалпы көлемінің  үлесі және әрбір бөліктің  үлесі бойынша, сонымен қатар  автоматталған жабдықтың үлесі  анықталады. Жас құрамы мен моральдық  тозуын сипаттау үшін қорлар  пайдалану ұзақтығы бойынша топталады  ( 5,5-10, 10-20 және 20жылдан жоғары).

    Негізгі құралдар  қозғалысының жалпылама бағасын  жаңару, істен шығу, өсу және ұдайы  өндіріс коэффициенті береді, сонымен  қатар негізгі құралдардың техникалық  жағдайын бейнелейді.

    Жаңару коэффициенті (Кж) 2012 жыл ішінде келіп түскен негізгі құралдардың құнын (НҚқк) жыл аяғындағы негізгі құралдар құнына (НҚқа) бөлеміз.

             

Кж = НҚқк / НҚқа   яғни    Кж = 36103,53 / 8845198 = 0,01    (1)

  

   Жаңару коэффициентін барлық негізгі құралдар, оның актив бөлігі, өндірістік негізгі құралдардың жеке топтары және жабдықтың негізгі түрлері бойынша мақсатқа сай етіп есептеу керек.

    Сонымен қатар оларды барлық келіп түскен негізгі құралдар бойынша және қозғалысқа енгізілуі бойынша жеке-жеке есептеуге болады. Соңғы жағдайда бұл коэффициентті енгізу коэффициенті деп атайды.

    Талдау жүргізу кезінде жаңару коэффициентінің актив бөлігін барлық негізгі құралдармен салыстырып, оның қай бөлігі жаңаруға көп септігін тигізіп отырғанын анықтау керек. Жаңару коэффициентінің актив бөлігінің көп болуы қоғамда жаңару осы актив бөлігінің есебінен болып отырғанын көрсетеді және ол қор қайтарымының көрсеткішіне әсер етеді.

    Негізгі құралдардың  жаңаруы жаңадан сатып алу  немесе қолда бар құралдарды  модернизациялау есебінен болуы  мүмкін.

   Істен шығу коэффициенті (Кіш) – істен щыққан негізгі құралдар құнын (НҚш) жыл басындағы негізгі құралдардың құнына (НҚбқ) бөлеміз.

 

   Кіш = НҚш / НҚбқ немесе   36376,39/8844925=0,01                             (2)

 

   Істен шығу коэффициентін барлық негізгі құралдар, оның актив бөлігі, өндірістік негізгі құралдардың жеке топтары және жабдықтардың негізгі түрлері бойынша мақсатқа сай есептеу керек. Сонымен қатар оларды барлық істен шыққан негізгі құралдар бойынша және жою бойынша жеке-жеке есептеуге болады. Соңғы жағдайда бұл коэффициентті өтімділік коэффициенті (Кжойл) деп атайды.

    Талдау жүргізу кезінде істен шығу коэффициентінің актив бөлігін барлық негізгі құралдармен салыстырып, оның қай бөлігі істен шығуға көп септігін тигізіп отырғанын анықтау керек. Істен шығу коэффициентінің актив бөлігінің көп болуы қоғамда істен шығу осы актив бөлігінің есебінен болып отырғанын көрсетеді және ол қор қайтарымының көрсеткіштеріне әсер етеді.

    Өсу коэффициенті (Көсу) – бұл негізгі өндірістік қордың өсу сомасын (Қө) жыл басындағы негізгі өндірістік қордың құнына (Қб) бөлеміз.

           

           Көсу = Кө / Қб немесе Көсу = 8844925/8845198 = 0,98                              (3)                                                                                                                                                        

   

  Өсу коэффициентінің салыстырмалы талдау әдістемесі негізгі құралдардың жаңару және істен шығу коэфициенттерінің талдау әдістемесіне ұқсас.

    Талдау жүргізу  кезінде негізгі құралдардың  жаңару, істен шығу және өсу  коэффициенттерін байланыстырып  қарау керек. Қосымша мәліметтер  алып негізгі құралдардың жаңару  жаңа құрылыс немесе ескі жабдықтарды  өнімділігі жоғары жаңасына ауыстыру  есебінен жүргізіле ме, соны анықтап  негізгі құралдарды пайдалану  тиімділігі туралы тиісті қорытынды  жасалады.

    Негізгі құралдардың  ұдайы өндіріс коэффициенті капитал  салымының негізгі құралдардың  енгізілетін құнына қатынасы  ретінде анықталады.

    Негізгі құралдардың  техникалық жағдайының жалпы  көрсеткіші тозу және жарамдылық  коэффициенттері болып табылады.

    Тозу коэффициенті (Ктозу) – негізгі құралдардың тозу сомасын (Стозу) негізгі құралдардың бастапқы құнына (Қб) бөлеміз.

                  

                       Ктозу = Стозу/Қб    немесе Ктозу = 113120 / 8844925 = 0,02         (4)

   

    Жарамдылық коэффициенті (Кжмр) – негізгі құралдардың қалдық құнын (Ққ) негізгі құралдардың бастапқы құнына (Қб) бөлеміз.

    Тозу және жарамдылық  коэффициенттері кезең басы мен  соңына есептеледі. Тозу коэффициенті төмен (жарамдылық коэффициенті жоғары) болған сайын негізгі құралдардың техникалық жағдайы жақсы болады.

     Кестеден көріп  отырғанымыздай негізгі қордың  жаңару коэффициенті жоғары болып  отыр, ол 0,1 пайызды құрайды. Жаңа  актив бөлігі көп септігін  тигізіп отыр, ол 0,4 пайызды құрайды.  Бұл қоғамдағы жаңару осы актив  бөлігінің есебінен болып отырғанын  көрсетеді. Жойылған негізгі қордың  көпшілігі пассив бөлігінің әсерінен  болғанын көрсетті. Негізгі өндірістік  қордың өсу коэффициенті 0,11 пайызды,  ал оның актив бөлігі 0,42 пайызды  құрады. Бұл негізгі өндірістік  қордың өсуі актив бөлігінің  есебінен болғанын көрсетеді.