Негізгі құралдардың есебі

    Түгендеу  нәтижесі актпен ресімделеді.

    Түгендеу  төмендегі жағдайларда міндетті түрде жүргізіледі. Олар:

1. Кәсіпорынның мүлкін жалға беру, сатып алу,сату, сондай – ақ меншіктің түрі өзгеру жағдайында;
2. Жылдық есеп беруді дайындау алдында. Үйлер, ғимараттар мен негізгі құралдардың басқа да қозғалмайтын объектілерінің түгендеуі екі – үш жылда бір рет жасалуы мүмкін.
3. Материалды – жауапты тұлғаның ауысу кезінде (жұмыстың қабылдау – тапсырудың күніне).
4. Ұрлық және қиянат ету, сондай – ақ құндылықтардың бұзылу фактілері анықталған кезде.
5. Өрт немесе басқа табиғи апараттар болған жағдайда.

Түгендеу  кезінде анықталған артықшылықтар  кіріске алынып кәсіпорынның табыстарына  есепке алынады. Кем шығулар айыпты тұлғалардан өндіріледі. Егер айыптар  анықталмаса немесе от органы талапты  қанағаттандырмаса, онда кем шығу өндіріс  немесе айналым шығындары ретінде  бейнеленеді.

      Түгендеу  комиссиясы құрамында материалды –  жауапты тұлғаны қатыстырумен жүргізіледі.  
 
 
 
 

1.   Кәсіпорында негізгі құралдарды түгендеу

     Бухгалтерлік есеп пен есеп беру деректерінің дұрыстығын қамтамасыз ету мақсатында шаруашылық субъектісі жылына кем дегенде бір рет мүліктер мен қаржылық міндеттемелерге түгендеу жүргізеді. Негізгі құралдарды түгендеудің негізгі міндеті болып табылатындар:

1. Есепте тіркелген объектілерді қоса алғанда, негізгі құралдардың нақты қолда барын анықтау;
2. Нақты қолда барын бухгалтерлік есеп деректерімен салыстыру арқылы негізгі құралдардың сақталуын бақылау;
3. Жиынтығы бұзылған және күйреудің, тозудың және басқа себептердің салдарынан бұдан әрі пайдалануға жарамсыз негізгі құралдар объектілерін анықтау;
4. Негізгі құралдар артық немесе пайдаланылмайтын объектілерді қайтадан бөлінуге немесе сатылуға тиіс;
5. Машиналарды, миханизмдерді, жабдықтарды, көлік құралдарын және негізгі құралдар басқа объектілерін ұстау және пайдалану тәртіптерін сақтауды тексеру.

    Шығынның  табылуы және бухгалтерлік есеп немесе техникалық құжаттамаларға  лайық  дұрыстамалар, анықтамалар енгізілуі  тиіс. Түгендеу басталған кезде барлық кіріс және шығыс құжаттарының бухгалтерияға тапсырылғандығын, келіп түскен барлық тауарлы – материалдық құндылықтарды кіріске алынғандығын, ал шығарылғандары шығысқа есептен шығарылғандығын растайтын қолхатты материалдық жауапты тұрғыдан алуға міндетті.

      Есепті жылдағы түгендеудің санын,  оларды жүргізу күндерін, олардың  әрқайсысында тексерілген мүліктердің  тізімін, түгендеу жүргізу міндетті  болған жағдайларды қоспағанда, шаруашылық субъектісі белгілейді.

    Түгендеуді:

• Жылдық бухгалтерлік есептемені жасамас бұрын, бірақ есепті жылдың бірінші қарашасынан кешіктірместен;
• Кәсіпорын мүлкін жалға бергенде, өтемін төлеп алғанда, сатқанда, сондай – ақ шаруашылық субъектісі өзгергенде жүргізу міндетті.

    Түгендеу  карточкаларының, түгендеу тізімдерінің бар – жоғын, техникалық құжаттардың  қолда бары мен жағдайы және жалға  берілген немесе субъект жалға не сақтауға алған негізгі құралдар  басқа құжаттарының қолда бары тексеріледі. Құжаттар жоқ болса олардың алынуын  немесе ресімделуін қамтамасыз ету  керек. Түгендеуді жүрізу үшін шаруашылық субъектісі қызметкерлерінен, бухгалтерия  қызметкерлерінің міндетті түрде қатысуымен комиссия құрылады. Комиссия міндетті түрде объектілерді тексереді және «негізгі құралдарды түгендеу тізіміне» (№ Ин. 1 – нысан) оның толық атауын, мақсатын, түгендеу нөмерін, негізгі  техникалық және пайдалану көрсеткіштерін енгізеді. Үйлер мен ғимараттарды және басқа қозғалмайтын мүліктерді түгендеген кезде аталған объектілердің субъектіге тиесілі екендігін растайтын құжаттардың бар – жоғын тексереді. Субъектінің пайдалануындағы (меншігіндегі) жер учаскелеріне, су қойнауларына және басқа табиғат ресурстарына иелік ету құқын беретін құжаттардың бар – жоғын тексереді.

    Есепке  қабылданған объектілер, оларды сипаттайтын  деректер бухгалтерлік есептін тіркелімінде жоқ немесе дұрыс көрсетілмеген  объектілер анықталған жағдайда, комиссия жетіспейтін, сондай – ақ осы объектілер бойынша дұрыс мәліметтер мен  техникалық көрсеткіштерді түгендеу тізіміне және түгендеу карточкасына қосады.

       Ескерілмеген объектілерді түгендеу  кезінде анықталған бағалау қолданыстағы  бағалар мен өндіріс жағдайлары  ескеріліп, жүргізілуі тиіс. Түгендеу  комиссиясы осы объектілердің  қашан салынғанын немесе сатып  алынғанын, өндірістік шығындардың  қаржылану көздерін анықтап, оны  хаттамада көрсетуге тиіс. Негізгі  құралдар объектінің негізгі  мақсатына сәйкес атаулары бойынша  түгендеу тізімдеріне көшіріледі.

Егер  комиссия күрделі сипаттағы өндірістік жұмыстардың (қабаттарды қосып салу, жаңа үй – жайларды салу) немесе құрылыстар мен ғимараттарды ішінара жоюдың (жекелеген құрылымдық элементтерді сындыру) бухгалтерлік есепте көрсетілмегенін  анықтаса, тиісті құжаттар бойынша  объектінің баланстық құнының өсу  немесе кему сомасын анықтап, өндірістік өзгерістер туралы деректерді тізімдемеге  жазу қажет. Сонымен бірге комиссия кінәлі адамдарды және қайсыбір объектілердегі құрылымдық өзгерістердің бухгалтерлік есеп тіркелімдерінде көрсетілмей  қалуының себептерін анықтауға тиіс. Түгендеу сәтінде кәсіпорыннан тыс  жерде болған негізгі құралдар (алыс жолдағы теңіз және өзен кемесі, теміржол және қозғалмалы құрамы, автомашиналар, күрделі жөндеуге жөнелтілген автомашиналар  мен жабдықтар) кәсіпорыннан уақытша  шыққан сәтке дейін түгенделеді. Пайдалануға жарамайтын және қалпына  келтіруге келмейтін негізгі  құралдар түгендеу тізімдемесіне енбейді. Түгендеу комиссиясы мұндай объектілерге пайдалануға енгізілген мерзімі  мен осы объектілердің жарамсыздыққа  ұшырауының себептерін (бүліну, толықтай тозу және басқалар) көрсете отырып, жекелеген тізімдеме жасайды. Меншік негізгі құралдарды түгендеумен  қатар жалданған және жауапты  сақтаудағы негізгі құралдар тексеріледі. Осы объектілер бойынша әрбір  шаруашылық субъектісіне (жалға берушіге) жекелей түгендеу тізімдемесі жасалады. Мұнда объектілердің жалға немесе жауапты сақтауға алынғандығын растайтын  құжаттарға сілтеме жасалады. Онда белгіленген мәліметтерден басқа, шаруашылық субъектісінің (жалға берушінің) атауы, жалдау немесе сақтау мерзімдері көрсетіледі. Түгендеу тізімдемесінің бір данасы жалға берушіге жіберіледі. Түгендеу нәтижесін анықтау үшін бухгалтерияда «негізгі құралдарды түгендеу нәтижелерін салыстыру  ведомосі» (Түгендеу тізімдемесінің бір  данасы жалға берушіге жіберіледі. Түгендеу нәтижесін анықтау үшін бухгалтерияда «негізгі құралдарды түгендеу нәтижелерін салыстыру  ведомосі» (№ Ин. 18 – нысаны) жасалады. Оған есептік деректердің ауытқуы  анықталған объектілер енгізіледі. Негізгі  құралдардың  жетіспеушілік немесе артықшылық фактілері белгілі болған кезде түгендеу комиссиясы материалды – жауапты адамдардан айырмашылықтың себептері туралы жазбаша түсініктеме жинайды. Ескерілмеген негізгі құралдар жаңа түгендеу карточкаларын жазып береді (деректерді негізгі құралдар есепке алудың түгендеу тізімдемесіне, тізімдеріне немесе түгендеу кітабына енгізеді), баланстан есептен шығарылған, жетіспейтін негізгі құралдар карточкаларын картотеканың «Архив» бөліміне орналастырады.

      Түгендеуді тұрақты жұмыс жасайтын түгендеу комиссиясы жүргізеді. Комиссияның құрамына түгенделетін мүлікті, бағаның қалыптасу тәртібін, бастапқы есепті жақсы білетін, тәжірибелі қызметкерлер енуге тиіс

      Түгендеу комиссиясы отырысының  хаттамасын шаруашылық субъектісінің  басшысы түгендеу аяқталғаннан  кейінгі 10 күннен кешіктірместен  бекітеді. Айдың соңы аяқталғанда түгендеу көрсеткіші есепте және есептемеде көрсетілуі тиіс, ал жылдық түгендеу – жылдық бухгалтерлік есептемеде көрсетілуі тиіс.

    Нәтижесі  есепте түгендеу аяқталған айда ескерілуге тиіс.

1. Ескерілмегені белгілі болған негізгі құралдар   объектілерінің құны

1. тозу сомасына (негізгі құралдар объектісінің техникалық күйіне қарай есеп айырысу жолымен анықталған) Дебит 2400 – 2410 Кредит 2420 – 120,0

    б) баланстың құнына Дебит 2400 – 2410  Кредит 6280 – 180,0

    2. Негізгі құралдар объектілерінің  жетіспеушілігі анықталған кезде

    а) бұрын есептелген тозудың сомасына (бухгалтерлік есептің деректері  бойынша) Дебит 2420 Кредит  2400 – 2410 – 150,0

    б) баланстық құнына Дебит 2170 /кемшілік және жоғалту Кредит 2400 – 2410 – 350,0

    в) егер кінәлі адам анықталмаса немесе сот өтеп беруден бас тартса Дебит 7440  Кредит 1280  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.2 Негізгі құралдардың амортизациясы мен тозуын есепке алу 
 

Негізгі құралдар өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы қатыса отырып біртіндер  тозады,  яғни физикалық күштердің  техникалық және экономикалық факторлардың әсерінен өз қасиеттерін жоғалтады  және жарамсыз күй кешеді.

      Тозу  бұл физикалық және моральдік  сипаттамаларын жоғалту процесі. Негізгі  құралдардың физикалық тозуы, олар пайдаланылған кезде жабдықтын  бөлшектері мен тетіктерінің, үйлер  мен ғимараттардың, құрылымдық элементтерінің механикалық тозуына байланысты, сондай – ақ темірдің тот басуына, ескіруіне, шіруіне әбден әкеп соқтыратын табиғи климаттық жағдайлардың әсерінен басталады.

     Негізгі құралдарды моральді тоздыратын факторлар:

1. Өндірістегі жабдықтар мен жабдықтардың жаңаруы; (ескі машиналарды жаңа неғұрлым өнімділігіне ауыстыру)
2. Технологиялы процестін жетілуі; (жаңа технология кезінде қолданыстағы машиналар мен жабдықтарды пайдалану мүмкін емес)
3. Шығарылатын өнім номенклатурасының жаңаруы мен өзгеруі; (бұл орайда ескі машиналар мен жабдықтар жаңа өнім шығаруға жарамсыз)
4. Тауар өндіруге арналған машиналардың, жабдықтардың санын азайтуды субъектіден талап ететін кейбір тауарларға сұраныстың азаюы;
5. Жұмыс күшінің білікті қызметкерлердің еңбекпен қамтылуындағы өндірістің географиялық орналысуындағы өзгерістер;
6. Өнеркәсіптің өндеуші салаларындағы шикізат құрамының жиынтығындағы өзгеріс, өнімнің жекелеген түрлерін өндірістік қажеттілігі;

Амортизация бұл – тозудың құндық белгісі, бұл негізгі құралдардың амортизация  құнын тозу шамасына қарай оның көмегімен  өндірістік еңбек 

өнімі мен қызметке ауыстырудың өндірістік шығындарына қосылатын амортизациялық аударымдар арнайы ақша қаражаттарының пайдалануы немесе негізгі қорлардың  жай және кеңейтілген өндірісіне айналдыратын процессі.

Амортизациялық  құн дегеніміз – бастапқы құн  мен жою құнының ағымдағы айырмасы. Ол негізгі құралдар келіп түскен қосалқы бөлшектердің қызмет мерзімінің соңында қалыптасқан қалыптардың  болжамды құны ретінде анықталады.

Амортизациялық  аударымдар амортизация нормалары  бойынша жасалады. Амортизация нормасы  бұл амортизациялық аударымдардың  жылдық соммасын негізгі құроалдардың жылдық орташа құнына арақатынасы.

Жалға алынған негізгі құралдар бойынша  амортизация есептеуді жал,  жалдау шартының нысанына немесе шарттын талаптарына  сәйкес жалгер және жалға беруші жүргізеді. № 6 бухгалтерлік есеп стандарты бойынша амортизация есептеу үшін мынадай әдістер қолданылуы мүмкін: Құнды біркелкі есептен шығару әдісі объектілердің амортизациялық құны ай сайын бірдей соммамен есептен шығарылады.

    Амортизация соммасы мынаған орай анықталады: қтымды пайдалану мерзімі. Бұл ретте  объектінің жайып күш жөндеу және техникалық қызмет көрсету мәселелері, климат жағдайлары, қазіргі таңдағы  техника мен өндіріс саласындағы  үрдістер.   
 

    2.3 Негізгі құралдардың ағымдағы жал бойынша операциялардың есебі 
 

       Жалдау бұл кәсіпорындар мен өзге мүліктер кешендер арасындағы шартқа негізделген түрде жерді, өзге табиғи ресурстарды және жалгердің шаруашылық немесе өзге қызметті өз бетінше жүзеге асыруына қажетті мүліктегі мерзімді қайтарымды түрде пайдалануы.

Жалға беруші жалдау шарты мүлікті жалға  беретін меншік иесі. Мүлікті жалға  беруге меншік иесі өкәлеттік берген органдар мен ұйымдар, сондай – ақ заңды және жеке тұлғалар жалға беруші бола алады.

     Жалтер  бұл жалдау шарты бойынша мүлікті  жалға алатын заңды немесе жеке тұлға. Заңды немесе жеке тұлғалар біріккен кәсіпорындар, шетелдік заңды тұлғалар, халықаралық ұйымдармен бірлестіктер жалгер болуы мүмкін.

     Жалдау  шарты бұл – тараптардың еркіндігімен толық тең құқықтылығы негізінде  жасалатын жалдау шартының талаптарына  сай мүлікті жалға беру туралы жалгер мен жалға беруші арасындағы келісім.

Қысқа мерзімді жалға берілген негізінде  құралдар жалға берушіден 2411 – 2416 шоттарында жүргізіледі.