Негізгі құралдардың есебі

1.2 Негізгі құралдарды жіктеу 
 

    Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес (әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.

    Осы негізгі құралдарға: жер, үйлер, ғимараттар, көп жылдық екпе ағаштары, машиналар  және құрал – жабдықтар соның  ішінде автоматты машиналар және жабдықтар, өлшеу және реттеу аспаптары  және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар, есептеу техникасы, басқа  машиналар мен құрал – жабдық, көлік құралдары, құрал – сайман, өндірістік мүлік және жабдықтар, шаруашылық мүлік, жұмысшы және өнім беретін  мал, көп жылдық екпе ағаштар, шыққан күрделі шығын басқа да негізгі  құралдардың есебі №6 БЕС сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдардың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды. Түгендеу объектілері негізгі құралдардың есеп бірлігі болып табылады. Түгендеу объектісі күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады. Негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру (орнын ауыстыру) акті негізгі құралдар құрамына жекелеген объектілерді енгізу үшін; қолданылып жүрген заңға сәйкес олардың енгізілуі ерекше тәртіппен рәсімделуге тиіс жағдайлардан басқасы, оларды пайдалануға берілуін рәсімдеу үшін; негізгі құрал – жабдықтардың, бір цехтан (бөлімнен, учаскеден) екіншісіне орын ауыстыруын рәсімдеу үшін; негізгі құралдарды қоймадан (қордан) пайдалануға берілуін рәсімдеу үшін, сондай – ақ басқа да субъектілерге берілген кезінде оларды негізгі құралдардың құрамынан шығару үшін қолданылады.  

    Өндірістік  процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.

    Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс  тікелей қатысатын объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген  кезде еңбек құралдарына (машина, құрал – жабдық, құрал – саймандар  және тағы басқалар) әсер ету жүзеге асады немесе өндірісті жүргізу  үшін қажет материалдық жағдайын жасайды.

        Өндірістік емес кәсіпорынның  жабдықтарын тұтынуға арналған  құрал – жабдықтар. Олар ұжымның  мәдени – тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын – үй, комуналдық шаруашылық, деңсаулық сақтау мүлкі тағы  басқалар) қажеттіліктерін ұзақ  мерзім бойы өтеуге арналған. 
 
 
 
 

3.   Негізгі құралдарды жөндеу

    Негізгі құралдарды  жұмыс жағдайында ұстау  үшін оларды мерзім сайын жөндеу қажет. Мұның өзі машиналардың, жабдықтардың, үйлердің  және негізгі құралдар басқа түрлерінің жекелеген бөлшектерінің  тозуы біркелкі еместігіне байланысты болады. Бухгалтерлік есеп орындалған жөндеу  жұмыстарының көлемі мен  оның құны туралы ақпаратпен, сондай-ақ жөндеуге жұмсалатын қаражаттарға бақылау  жасауды қамтамасыз етуге тиіс. Ұйымдастыру - техникалық белгілері бойынша жөндеу:

    а) күрделі жөндеу;

    б) шағын (ағымдағы) жөндеу болып бөлінеді.

    Күрделі жөндеу дегеніміз жалпы объектіні  салыстырғанда тозу мерзімі аз негізгі  құралдар жекелеген бөлшектерін  қалпына келтіру.

    Бір жылдан артық мерзім сайын жүргізілетін, нәтижесінде агрегат  толықтай бөлшектелетін, алмастырылатын немесе тозған барлық  тетіктері мен желілері қалпына  келтірілетін, агрегат жинақталатын және сынақтан өтетін жөндеу машиналардың, жабдықтар мен көлік құралдарының күрделі жөндеуі болып саналады. Машинаның агрегаттарына (қозғалтқышқа, шестеріне, қозғалу қорабына) күрделі  жөндеу машина маркасына байланысты белгіленген жүрістен кейін жүргізіледі. Үйлер мене ғимараттардың күрделі  жөндеуі әдетте жөнделетін объектілерді шамалап қайта құрумен ұштасады, мұндай кезде тозған конструкциялар мен тетіктер алмастырылады. Шамалап  қайта құру  немесе жаңғырту негізгі  құралдардың бастапқы құнын өсірмейді. №6 БЕС - ке сәйкес негізгі құралдар объектілерінің бастапқы құнын өсіру  кейінгі күрделі салымдардың  нәтижесінде объект күйі жақсартатын  жағдайларда ғана жүргізіледі. Мұндай кезде оның бастапқы бағалаудың нормативтік  көрсеткіштері: қызмет мерзімі, өндірістік қуаты артады. Объектінің техникалық күйін сақтау және ұстау мақсатында негізгі құралдарды жөндеуге жұмсалған  шығындар бастапқы құнды өсірмейді, олар пайда болған сәтте ағымдағы шығындар ретінде танылады.

    Мысал: автомашинаның бастапқы құны 1 500 000 теңге, ұтымды пайдалану мерзімі 8 жыл, ал 5 жылдан кейін автомашинаға  құны 2 900 000 теңге болатын жаңа қозғалтқыш орнатылды, оң жақ қапталы 45 000 теңгеге алмастырылды. Қозғалтқышты алмастыру нәтижесінде қызмет мерзімі 2 жылға артады, сөйтіп 2 900 000 теңге сомасындағы шығындар бастапқы құнды өсірді, ал 45 000 сомадағы шығындар ретінде танылды.  

    Ағымдағы  жөндеу негізгі құралдар жұмыс жағдайында ұстау үшін, оның тозған тетіктерін немесе түзетуден тұрады. Оны негізгі  құралдарды пайдалану процесінде жүргізеді. Негізгі құралдарды сақтандыру мақсатымен белгіленген мерзімдерден ертерек  жүзеге асырылатын жоспарлы - ескерту  жөндеуінің маңызы зор болмақ.

    Жөндеудің есебі барлық жұмыстардың құжатпен ресімделуін, жұмыстардың көлемі мен  өзіндік құнын анықтауды, жөндеуге арналған қаражаттардың мақсатқа сай пайдаланылуына бақылау жасауды қамтамасыз етуге тиісті. Жөндеуді үш әдіспен жүргізеді:

1. Мердігерлік. Бұл әдіс кезінде негізгі құралдарды арнайы  субъектілер (автожөндеу, жөндеу-шаруашылық субъектілері) жөндейді.
2. Шаруашылық. Бұл әдіс кезінде жөндеу субъектінің өз күші және қаражаттарымен жүзеге асырылады.
3. Аралас. Аралас әдіс кезінде жөндеу жұмыстарының бір бөлігі өз күштерімен, екінші бөлігін арнайы ұйымдар жүзеге асырады.

    Мердігерлік ұйымдармен шарт негізінде мердігерлік  әдіспен орындалған негізгі құралдар  күрделі және ағымдағы жөндеуі кезінде  субъект жөнделетін жерге және кері қарай жеткізу жөніндегі шығындарды қоса алғанда, объектіні жөндеу  жөніндегі  аяқталған жұмыстарды төлейді. Жабдықтар мен көлік  құралдарын жөндегені үшін мердігерлермен есеп айырысуды жалпы объект бойынша  аяқталған жұмыстар үшін толықтай жүргізеді. Негізгі құралдар күрделі жөндеуден, қайта құрудан және жаңғыртудан  қабылдау-өткізу актісімен (НҚ) №2 нысанындағы  «Жөндеген, қайта құрылған және жаңғыртылған объектілерді қабылдау-өткізу актісімен» ресімделеді. Субъектінің негізгі  құралдарын қабылдауға уәкілетті қызметкері мен жөндеуді жүргізген субъектінің  өкілі қол қойған акт бухгалтерияға  өткізіледі. Акт екі данада жасалып, бас бухгалтер қол қояды және объект басшысы бекітеді. Негізгі  қорлардың жөнделген объектісінің техникалық паспортына күрделі жөндеуді, қайта құруды және жаңғыртуды жүргізуге  байланысты объект сипатындағы қажетті  өзгерістерді енгізу керек.

    Жұмыстарды  жүргізудің шаруашылық әдісі кезінде  негізгі құралдар ақау ведомосі жасалады. Оның негізінде негізгі құралдарға жөндеу жүргізуге наряд-тапсырыс жасалады. Кәсіпорынның жөндеу цехтарына (ЖЦ, РММ, РСУ) әрбір жөнделетін объектіге  көп бағандық карточкалар ашылып, онда жөндеудің шығындары жинақталады. Жөндеу жұмыстары аяқталғаннан кейін (НҚ) №2 нысаны бойынша объектілер тапсырыс берушілерге табыс етіледі. Негізгі  құрал объектілері жөндеуден  мерзімінде алуды бақылау мақсатында (НҚ) №6 нысанындағы инвентарлық  карточкаларды объектілерді жөндеу кезінде карточканың «жөндеуде» деген бөліміне орналастырылады. Жөндеу карточкаларын бұл бөлімнен негізгі  құралдар топтары бойынша картотеканың тиісті бөлімдеріне көшіреді.

    Өндірістік  негізгі қорларды жөндеуге жұмсалатын шығындарды есепке алу үшін 8044-шот (негізгі  құралдарды жөндеу) қолданылады. Әлеуметтік саланың негізгі құралдарды жөндеу шығындары 8044-шотта (негізгі құралдарды жөндеу) ескеріледі. Жалпы  шаруашылық мақсаттағы негізгі құралдарды жөндеу шығындары 7210-шотта (жалпы және әкімшілік  шығындар), тауарларды сататын жерінде  сақтауға арналған негізгі құралдарды жөндеу шығындары – 7210-шотта (тауарлар мен қызметтерді сату жөніндегі  шығындар) көрсетіледі.  
 
 

2. Түгендеу  ұғымы

            Инвентарлау, инвентаризация (латын тілінен inventarium – шаруашылық заттар), түгендеме, түгендеу – қолда  бар нақты мүліктің бухгалтерлік есеп деректеріне сай келуін несиегерлер  алдындағы міндеттемелердің есептік  құжаттарының толық не ішінара, жоспарлы түрде не кенеттен жасалуы мүмкін. Меншік нысанына, қызмет түріне және жұмыс режиміне қарамастан барлық шаруашылық субъектілер  түгендеуді жүргізеді. Құралдардың жағдайын жылдық есеп беруде (есепті жылдың 10 қазанынан кейін) объективті түрде көрсету үшін жылына кем дегенде бір рет жүргізеді. Түгендеу тексерудің көлеміне қарай жалпылама және талдамалы, уақытына қарай – уақытылы және аяқасты болып бөлінеді. Кәсіпорынның басшысы, оның орынбасары немесе бас бухгалтері түгендеуді ұйымдастырады және оның жүргізілуіне басшылық жасайды. Түгендеуді тұрақты жұмыс істейтін түгендеу комиссиясы жүргізеді, оның құрамына әкімшіліктің, бухгалтерияның өкілдері, өндірістік қызметкерлер (инженерлер, техниктер тағы басқалар) кіреді. Мүлікті түгендеуге  материалдық жауапты адам міндетті түрде қатысады.

      Түгендеу Қазақстан Республикасындағы  бухгалтерлік есеп пен есеп  беру туралы ережеге және негізгі  құралдарды, тауарлы – материалдық  қорларды, ақша қаражаттары мен  есеп айырысуларды түгендеу жөніндегі  негізгі ережелерге сәйкес жүргізіледі.

      Осы құжаттарға сәйкес кәсіпорындар  негізгі құралдарға, күрделі салымдарға, аяқталмаған күрделі құрылысқа,  күрделі жөндеуге, аяқталмаған өндіріске,  тауарлы – материалдық құндылықтарға,  ақша қаражаттары мен бухгалтерлік  балансқа түгендеу жүргізуге  міндетті.

      Кәсіпорындағы тиесілі емес тауарлы  – материалдық құндылықтар, жауапты  сақтаудағы құндылықтар, жалға  алынған негізгі құралдар, сондай  – ақ қандай да бір себептерге  байланысты ескерілмей қалған  құндылықтар түгенделуі тиіс.

    Түгендеудің негізгі міндеті болып табылатындар:

• негізгі құралдардың, тауарлы – материалдық құндылықтардың, ақша қаражаттары мен бағалы қағаздардың нақты қолда барын, сондай – ақ аяқталмаған өндіріс көлемін айқындау;
• нақты қолда барын бухгалтерлік есептің деректерімен салыстыру арқылы тауарлы – материалдық құндылықтар ақша қаражаттарының сақталуына бақылау жасау;
• сапа стандартына жауап бермейтін, яғни өзінің бастапқы сапасын ішінара жоя бастаған тауарлы – материалдық құндылықтарды анықтау;
• материалдық құндылықтар ақша қаражаттарын сақтау ережелерінің, сондай – ақ машиналарды, жабдықтарды және басқа негізгі құралдарды ұстау мен пайдаланудың ережелерін орындауды тексеру;
• баланста ескерілген тауарлы – материалдық құндылықтардың шынайы құнын, кассадағы, есеп айырысу шотындағы, валюталық шоттағы, басқа шоттардағы ақша қаражаттарының сомаларын, алынған және берілген вексельдер бойынша, қаржы орындарына салықтар бойынша дебиторлық және кредиторлық берешектерді және баланстың басқа баптарын тексеру. 

      Мүлікті тексеруді қамту толығына  қарай түгендеу толық немесе  ішінара болуы мүмкін.

    Толықтай  түгендеу кезінде мүліктің барлық түрлері  тексеріледі. Ол жылдық есептемені жасамас  бұрын жыл соңында міндетті түрде  жүргізіледі.

    Ішінара түгендеу кезінде белгілі бір  сақтау орындарындағы мүліктердің  бір немесе бірнеше түрі тексеріске түседі.

    Өткізу  негізіне қарай түгендеу жоспарлы және жоспардан тыс болып бөлінеді. Жоспарлы түгендеулер бухгалтерлік есеп пен есеп беру туралы ережеге  және негізгі құралдарды, тауарлы  – материалдық қорларды, ақша қаражаттары  мен есеп айырысуды түгендеу жөніндегі  негізгі ережелерге сәйкес жүргізіледі.

    Жоспардан тыс түгендеулер аяқасты, қажеттігіне  қарай жүргізіледі. Түгендеуді тұрақты  жұмыс жасайтын түгендеу комиссиясы жүргізеді. Комиссияның құрамына түгенделетін мүлікті, бағаның қалыптасу тәртібін, бастапқы есепті жақсы білетін, тәжірибелі қызметкерлер енуге тиіс.

    Ғимараттарды  түгендеу кезінде, көрсетілген объектілерді ұйым меншігінде орналасқаның растайтын  құжаттарды тексереді. Жер алаңы, учаскелерге  құжаттардың бары, суаттар және табиғи қорлар басқада объектілер тексеріледі. Айқындалмаған тозу объектілердің  техникалық күй – жағдайын бағалау, актілермен тіркеледі.