Нарықтық экономика жүйесіндегі қаржы жүйесі

Жергiлiктi бюджеттер- тѕсiмдер мен бюджет тапшылығын (профицитiн  пайдалану) қаржыландыру есебiнен қалыптасып, конститутциямен, заңдармен және Қазақстан Републикасы Президентiнiң және Қазақстан Республикасы үкiметiнiң актiлерiмен жѕктелген мiндеттердi жѕзеге асыру ѕшiн жергiлiктi атқарушы органдар белгiлейтiн жергiлiктi бюджеттiк бағдарламаларды қаржыландыруға арналған тиiстi маслихаттың шешiмiмен бекiтiлген әкiмшiлiк- аумақтық бөлiнiстердiң ақша қорлары болып табылады.

Жергiлiктi атқарушы органдар тиiстi әкiмшiлiк -аумақтық бөлiнiстердiң  бюджетiн өздерiнiң аумағына жұмыс iстейтiн арнайы экономикалық аймақтарды ескере отырып, бiрiнғай бюджеттiк жоспарлау негiзiнде әзiрлеп дербес атқарады. Жергiлiктi атқарушы органдар тиiстi қаржы жылына арналған бюджеттi және өткен қаржы жылына тиiстi жергiлiктi бюджеттiң атқарылуы туралы есептi қарап бекiтедi. Облыс бюджетiн және аудандар мен қалалар бюджеттерiнiң арасындағы кiрiстерiнiң бөлiнуiн жергiлiктi атқарушы органдар белгiлеп,  тиiстi жергiлiктi өкiлдi органдар қарайды және аудандар мен қалалар бюджеттерiнiң арасындағы кiрiстердi бөлудiң тұрақты нормативтерiн анықтауды және тиiстi жергiлiктi өкiлдi органдар бекiтуi мѕмкiн.

Облыс бюджетiнiң және аудандар мен қалалар бюджеттерiнiң  арасындағы кiрiстердiң бөлiнуiн тиiстi жергiлiктi атқарушы органдар белгiлеп, тиiстi жергiлiктi өкiлдi органдар қарайды  және бекiтедi.  

Тиiстi жергiлiктi атқарушы органдар обыс бюджетiнiң  және аудандар мен қалалар бюджеттерiнiң арасындағы кiрiстердi бөлудiң жалпы нармативтерiн  анықтауды тиiстi жергiлiктi өкiлдi органдар бекiтуi мѕмкiн.

1. Жергiлiктi бюджеттердiң кiрiстерi (арнайы эканомикалық аймақтардың қаржы қорларына есептелетiн сомалардан басқа) олар мыналардан тұрады;

а) салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетiн басқада  мiндеттi төлемдердiң тѕсiмдерi:

-заңды тұлғалардан  алынатын табыс салығы-50%;

-акциздер;

-спирттiң барлық тѕрлерi-50%;

-арақ-50%;

-ликер арақ iшiмдiктерi-50%;

-шарап-50%;

-коньяктар-50%;

-шампан шарабы-50%;

-сыра-50%;

-кѕшейтiлген iшiмдiктер,кѕшейтiлген  шырындар мен бальзамдар-50%;

-шарап материадары-50%;

-ойын бизнесi;

-жеке адамдардан алынатын  табыс салығы;

-әлеуметтiк салық;

-заңды және жеке  тұлғалардың мѕлкiне салынатын  салық;

-жер саллығы;

-көлiк құралдарына  салынатын салық;

-жасалған келiсiм шарттарға  орай жергiлiктi бюджетке тѕсетiн  бөлiгiнде өнiм боу бойынша Қазақстан  Республикасының ѕлесi;

-кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке адамдарды тiркеу ѕшiн алынатын алым;

-жекелеген қызмет  тѕрлерiмен айналысу құқығы ѕшiн  аынатын лицензиялық алым;

-заңды тұлғалларды  мемлекеттiк тiркеу ѕшiн аынатын  алым;

-аукциондық сатудан  аллынатын алым;

-рыноктарда тауарлларды сату құқығы ѕшiн алынатын алым;

-заңды және жеке  тұлғалардың Алматы қаласының  рәмiздерiн өздерiнiң фирмалық  атауларында қызмет көрсету таңбаларында, тауар таңбаларында заңға сәйкеспайдаланғаны  ѕшiн алынатын алым;

-су ѕшiн төленетiн  алым;

-орманды пайдаланғаны ѕшiн төленетiн төлем;

б) Салықтық емес түсiмдер:

-коммуналдық меншiк  болып табылатын акциялардың  пакеттерiнен алынатын дивиденттердiң  тѕсiмi;

-жергiлiктi өкiлдi органдардың  лотереяларын өткiзуден алынатын  кiрiстердiң тѕсiмi;

-жергiлiктi бюджеттерден кредиттер бергенi ѕшiн алынған сыйақылар(мүдделер);

-жергiлiктi өкiлдi және  атқарушы органдарға сондай-ақ  жергiiктi атқарушы органдарға бағынышты  мемекеттiк мекемелерге тиесiлi  мѕлiктi сатудан түсетiн түсiмдер;

-жергiлiктi атқарушы органдарға  бағынышты мемекеттiк мекемелер  көрсететiн қызметтердi сатудан тѕсетiн тѕсiмдер;

-коммуналдық меншiк  мѕлкiн жалға беруден тѕсетiн  тѕсiмдер;

-жергiлiктi атқарушы органдарға  бағынышты мемлекеттiк мекемелер  заңға сәйкес ұйымдастыратын  мемлекеттiк сатып алуды жѕргiзуден тѕсетiн ақша тѕсiмдерi;

-жер учаскелерiн жалға  беруден тѕсетiн тѕсiмдер;

-қоршаған ортаны ластағаны  ѕшiн, қоршаған ортаны қорғаудың  жергiлiктi мемлекеттiк қорларына-50% мөшерiнде төленетiн төлемдер;

• мемлекеттiк баж;
• өзге де әкiмшiлiк алымдары;
• жергiлiктi атқарушы органдарға бағынышты мемлекеттiк  мекемелер алатын, қазақстан республикасының заң актiлерiнде көзделген әкiмшiлiк айыппұлдар мен санкциялар;
• Қазақстан республикасының заң актiлерiнде көзделген өзге де салыққа жатпайтын және басқа түсiмдер;

в) капиталмен жѕргiзiлетiн операциялардан түсетiн түсiмдер;

• аймақтардың өзiн-өзi қамтамассыз ету ѕшiн сатып алатын астықты сатудан тѕсетiн түсiмдер;

2. Жеке және заңды тұлғалардан немесе шет мемлекеттерден;

жоғары тұрған бюджеттерден алынған трансферттер;

3 Бѕрын жергiлiктi бюджеттерден берiлген кридиттер бойынша негiзгi борыштың өтемi;

Жергiлiктi бюджеттердiң  қаражаты;

• мектепке дейiнгi жалпы бастауыш, жалпы негiзгi,
• жалпы орта, қосымша және кәсiптiк бiлiм берудi;
• әскери қызыметке тiркеу және шақыру жөнiндегi шараларды;
• жергiлiктi деңгейдегi төтенше жағдайлар бойынша жұмыстарды;
• жергiлiктi жердегi құқық қоғау қызыметiн;
• халыққа тегiн медициналық қызымет көрсетудiң кепiлдiк көлемiн;
• жергiлiктi деңгейдегi арнаулы медициналық бағдарламаларды;
• мәслихаттардың шешiмдерiне сәйкес әлеуметтiк-қамсыздандыру саласындағы әлеументтiк бәсiрелi көмек көрсетудi;
• жұмысты қамту бағдарламасын;
• жергiлiктi деңгейдегi өнеркәсiп және обьектiлер құрылысын;
• жергiлiктi деңгейдегi қоршаған ортаны қорғауға;
• жергiлiктi деңгейдегi жобалау iздестiру жұмысын жѕргiзудi;
• елдi мекендердi көркейтудi, қала жолдары мен көшелерiнiң құрлыстарын;
• жергiлiктi маңызы бар жолдарды пайдалану мен қайта құруды;
• жергiлiктi бюджеттерден республикалық бюджетке берiлетiн ресми трансферттердi;
• жергiлiктi атқарушы органдардың бұрыштарына қызымет көрсетудi;

     

Қазақстан Республикасының  қаржы жѕйесi

 

Мемлекеттiк бюджеттiң екi жағдайы:

• әдеттегi қарапайым: егер шығыс табысқа тең болса;
• тапшылықты: егер шығыс табыстан жоғары болса

Мемлекеттiк   бюджеттiң тапшылықтарының себептерi:

• экономикалық дағдары жағдайында табыстың төмендеуi  және Ұлттық табыстың өсуiнiң азаюы;
• мемлекеттiк бюджетке тѕсетiн акциз салығының  азаюы;
• бюджет шығыстарының өсуi;
• қаржы-  экономикалық саясаттың  тұрақсыздығы;

Бюджет тапшылығының төмендеу шаралары:

• конверсия;
• қаржыландырудан несие  беруге өту;
• зиянды кәсiпорындарға дотация берудi жою;
• мемлекеттiк басқару шығынын азайту;
• салық салу жүйесiн өзгерту;
• жергiлiктi бюджеттiң  ролiн арттыру.

Мемлекеттiк бюджет тапшылығын жабатын  3 дәстүрлi амал бар:

• мемлекеттiк заем шығару;
• салық салудың қатаңдығы;
• ақша өндiрiсi немесе ²сеньораж² , яғни ақша басу. Бiрақ қазiргi кезде бұл әдiс тиiмсiз инфляцияға әкеледi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

II. Оңтүстiк Қазақстан облысының бюджетiнiң кiрiстерi мен шығыстары және  оның құрылу принциптерi

1. Оңтүстiк Қазақстан облысының бюджет тапшылығының     баланстылығына талдаулар

Облыс бюджетiнiң кiрiстерi мен шығыстарының көрсеткiштерiн  ескере отырып бюджеттiң баланыстылы  айқындалады.

Оңтүстiк Қазақстан  Облысының ерекешлiгiн мысалын  алып қаралық. Қазiргi бюджеттiң маңызды  ерекшелiгiнiң бiрi Елбасы Н.Назарбаевтың оның халыққа жолдауарында айқындалған басымдылықтарды жүзеге асыруына бағытталынған. Шын мәнiне келгенде оны жѕзеге асыру бюджетке  бѕкiл резервтердi жұмылдыруды, мемекеттiк қаржылық тәртiптi қатаңдатып және бүкiл барысын реформалауды талап етедi. Оңтұстiк Қазақстан Облысының бюджетiнiң қалыптасуы да осы мәселе тїңiрегiнде болып отыр. Облыс бюджетiнiң құрылымы мыналардан тұрады.

• тѕсiмдер;
• кiрiстер

алынған ресми  трансферттер (гранттар);

   бұрын бюджеттен  берiлген кредиттер бойынша  негiзгi    

    борышты өтеу;

• cалықтық түсiмдер;
• салық емес түсiмдер;
• капитал операцияларының кiрiстерi;
• арнайы трансферттiк алымдар;
• берiлген негiзгi несиелiк қарыздарды жабу;

 

 

 

 

 

 

Облыс бюджетiнiң орындалуы

Көрсеткiштер	Жылдар
	2002	2003	2004
I Түсiмдер Кiрiстер Соның iшiнде  Салықтық түсiмдер Салық емес түсiмдер Капитал операцияларының  кiрiстерi Арнайы трансферттiк  алымдар Берiлген негiзгi несиелiк  қарыздарды жабу II Шығындар мен несиелер Шығыстар Соның iшiнде Жалпы маңыздағы мемлекеттiк қызметтер Қорғаныс Қоғамдық тәртiппен қорғаныс Бiлiм Денсаулық сақтау Әлеуметтiк қамсыздандыру  және әлеуметтiк көмек Коммуналдық үй шаруашылығы Мәдениет спорт және ақпараттық құралдар Ауыл су, орман, балық  шаруашылығыжәне қоршаған ортаны қорғау Өндiрiстiк энергетика құрылыс және аяқталмаған өндiрiстер Транспорт және байланыс Басқалары Несиелендiру III бюджеттiң тапшылығы (артуы)	14172752 7998642   7586701 363328 48613   6071818 102292   13865669 13187122     638819 199712 597493 6407955 2869093   1333770 375625   522136     31724   2000 159957 488318 678547 307083	21413713 12838819   12536127 274142 28550   8274039 300855   21733707 20928266     873699 263865 920524 8412773 4842667   1672452 606973   1878143     13187   10000 580908 734435 805441 -319994	25804479 12996558   12221382 550060 225116   12460712 347209   25621339 25356766     833712 381391 875828 10798842 4408780   3781294 943289   826232     282296   12900 655607 1556595 264573 183140

Оңтүстiк Қазақстан облыстық бюджетiнiң шығыс бөлiгi:

• шығыстар;

•  соның iшiнде;
• жалпы маңыздағы мемлекеттiк қызметтер;
• қорғаныс;
• қоғамдық тәртiппен қорғаныс;
• бiлiм;
• денсаулықсақтау;
• әлеуметтiк қамсыздандыру және әлеуметтiк көмек;
• коммуналдық үй шаруашылығы;
• мәдениет спорт және ақпараттық құралдар;
• ауыл су, орман, балық шаруашылығыжәне қоршаған ортаны қорғау;
• өндiрiстiк энергетика құрылыс және аяқталмаған өндiрiстер;
• транспорт және байланыс;

Оңтүстiк Қазақстан  облысы бойынша келтiрiлген мысалдарда, бюджет тапшылығының 2000 жылы байқалғанын  көруге болады. Негiзгi себеп, 1999 жылығы өндiрiс салалары мен кәсiпорындардың шаруашылық қызметтерiнiң қиыншылық жағдайына, баға өсiмiне, жанар-жағар майдың, шикiзаттар мен материалдардың қымбаттауынан болып отыр. Облыс әкiмi шешiмiмен осы шаралардың негiзiнде бiрнеше мiндеттемелер мен жұмыстар атқырылды орта және шағын кәсiпорындар мен жеке және заңды шаруашылық негiзiндегi меншiк иелерiне мемлекеттiк қарызды күшейте отырып дамытуды көздедi.      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Қазақстан Республикасының  дмуының негiзгi принциптерiнiң бiрi Қазақстан Республикасының бюджет құрылымын жетiлдiру. Яғни, бюджет құрылымындағы өзгерiстермен, кiрiс шығыс арасындағы айырмашылықтарды ескере отырып, бюджет тапшылығына тиесiлi шаралар мен әдiстер қолдану. 

Оңтүстiк Қазақстан  облысы бойынша келтiрiлген мысалдарда, бюджет тапшылығының 2000 жылы байқалғанын көруге болады. Негiзгi себеп, 1999 жылығы өндiрiс салалары мен кәсiпорындардың  шаруашылық қызметтерiнiң қиыншылық жағдайына, баға өсiмiне, жанар-жағар майдың, шикiзаттар мен материалдардың қымбаттауынан болып отыр. Облыс әкiмi шешiмiмен  осы шаралардың негiзiнде бiрнеше  мiндеттемелер мен жұмыстар атқырылды  орта және шағын кәсiпорындар мен жеке және заңды шаруашылық негiзiндегi меншiк иелерiне мемлекеттiк қарызды кѕшейте отырып дамытуды көздедi.  Қазақстан Респубикасының аумағында Қазақстан республикасы  Президентiнiң шешiмiмен, қажет болған жағдайда Қазақстан Республикасының мемлекеттiң барлық қаржы ресурстарын қамтитын бюджеттi енгiзуi мѕмкiн. Төтенше бюджет қолданылған уақытта республикалық бюджет тураы заңның және барлық денгейдегi бюджеттер туралы шешiмдердiң кѕшi тоқтатылады.  Төтенше бюджеттiң қабылданғаны туралы Қазақстан республикасы парламентi дереу хабардар етедi. Қазақстан Республикасының Президентiнiң шешiмi бойынша Қазақстан Республикасында төтенше жағдайдың енгiзiлуi немесе ғаамдық таралу сипаты бар, табиғи немесе техногендiк тұрғыдағы төтенше оқиғалар нәтиiжесiнде экономикаға келтiрiлген елеулi  экономикалық және қаржылық зиян төтенше бюджеттi енгiзуге негiз болып табылады.