Меншікті капиталдың аудиті

Акционерлік қоғамдар немесе басқа да ұйымдар  өздерінің тапқан таза пайдасының есебінен әр түрлі бағыттарға байланысты қорлар құруына болады. Бұндай бағытта құрылған қор сомларын керекті уақытында жұмсағаннан кейін қайта қалыптастыру кәсіпорын үшін міндетті болып саналмайды. Ол аталған қорлардың есебі «Басқадай резервтік капитал» деп аталатын шота жүргізіледі. 
 

     Кәсіпорындар  мен ұйымдардағы  резервтік капитал шоты бойынша жүргізілетін операциялар

     Басқа да резервтік капитал есебі, 552-ші «Басқа да резервтік капитал» шотында жүргізіледі. Бұл шоттан заң тәртібімен көзделген ең төменгі мөлшерден тыс жасалған резервтік капиталдар есептелінеді. 552-шоттың дебеті мен кредиті бойынша шоттар корреспонденциясы 551-шоттың корреспонденциясына ұқсас. Бұндай резервтер кәсіпорынның өз қалауы бойынша қалыптастырылады. 

     1.6   Бөлінбеген және  жиынтық табыстың (жабылмаған  зиян) есебі

     Бөлінбеген  табыстың (жабылмаған зиян) есебі бухгалтерлік есептің Бас есеп-жоспарындағы 56 бөлімшесіндегі шоттарында жүргізіледі. 5410-шот «Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)». 5430-шот «Өткен жылдардың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)». Енді  осы келтірілген шоттар бойынша жасалатын операцияларын қарастырып көрейік. Есепті жылдың бөлінбеген табысының (жабылмаған зияны) есебі есеп берілетін жылда пайда болған бөлінбеген табыс немесе жабылмаған зиянының сомасының қолда бары және қозғалысы туралы ақпараттарды жинақтауға арналған 5410 шоты пайдаланады.

     Есеп  берілетін жылдың соңында 5410-шотқа жыл ішінде есептелген табыстың немесе зиянның сомасы жазылады: жыл ішінде алынған табыс сомасына 571-ші «Жиынтық табыс (зиян)» шоты дебеттеліп,5410-ші «Есепті жылдың бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)» шоты кредиттеледі. Жыл ішінде алынған зиян соиасына жоғарыдағы жазу керісінше жазылады. Сонымен  қоса, 5410 шоттың кредит және 551 шотының дебеті – есепті жылдағы алынған зиянды өтеуге бағытталған резерв капиталының сомасын көрсетеді: 561 шоттың кредиті және 5320 шоттарының дебеті – есептен шығарылған негізгі құралдар бойынша қайта бағалаудың сомасы, қызмет барысында бұрындары таратылмаған табыстың сомасын және ұзақ мерзімді инвестицияның сомасын көрсетеді; 5410 шоттың кредиті және 521 шоттың дебеті - өз акцияларын  қайтып сатып алған кезде, номиналдық құнынан төмен болған соманың айырмасы көрсетіледі. 5410-шоттың дебеті бойынша мынандай шаруашылық операциялары көрініс табады: 551-ші «Заңмен белгіленген резервтік капитал», 552-ші «Басқа да резервтік капитал» шотының кредиті қолданылып жүрегн заңдарға сәйкес құрылтай құжаттарында белгіленген мөлшерінде резервтік  капиталға аударылған сомасы; 621-ші «Жай акциялар бойынша есеп айырысулар», 4430-ші «Басқа да кредиторлық қарыз және есептесулер» шоттарының кредиті – жай және артықшылығы бар акциялар бойынша дивидендтерге, сондай-ақ шаруашылық серіктестіктердің қатысушыларына табыс төлеуге, есепті жылда жұмсалатын бөлінбеген  табыстың сомасы; 521-ші «Қайтарылып алынған капитал» шотының кредиті – акционерлерден  өз акцияларын олардың атаулы (номиналды) құнынан жоғары бағаға сатып алғаннан түскен айырма сомас. Есепті жылдың бөлінбей қалған табысы  (зияны) есептен былайша шығарылады: бөлінбеген табыс сомасына: 5410-шот дебеттеледі, 5430-шот кредиттеледі; бөлінбеген зиян сомасы: 5430-шот дебеттеледі, 5410-шот кредиттеледі. Жоғарыда келтірілген жазбалардан кейін 5410-ші шот бойынша қалдық қылмауы керек,сондықтан ол міндетті түрде 571 шотымен жабылады. Өткен жылдардың   бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны) есеп берілетін жылдан бұрынғы жылдары пайда болған бөлінбеген табыс немесе жабылмаған зиян сомаларының қолда бао және қозғалысы туралы ақпаратты жинақтауға арналған, ол 5430-шота жүргізіледі. 5430 шоттың  кредиті бойынша келесідей шаруашылық  операциялары:  өткен жылдардың белгіленген тәртібінде таратылмаған табыстың сомасы  5410 шоттың дебетінде; өткен жылдардағы өтелмеген зиянды өтеу үшін бағытталған резервтік капиталдың сомасы 551,52 шоттарының дебетінде көрініс табады.

5430 шоттың  дебеті бойынша төмендегідей  шаруашылық операциялары:

     - өтенк жылдардың белгіленген тәртібінде  жабылмаған (өтелмеген) зиянның сомасы 5410 шоттың кредитінде; шаруашылық  серіктестіктерінің қатысушыларының табыстар мен жай және айрықша акциялар бойынша төленетін дивидендтердің есепті жылдағы алынған  табыстың есебінен  өтеуі 621,622,4430 шоттрының кредитінде; жарғылық капиталды толықтыру үшін өткен жылдарда алынған табыстан аталған мақсатқа бағытталған сомасы 501,502,5010  шоттарының кредитінде көрініс табады.

     Жиынтық табыстың (зиянның) есебі. Есепті кезеңнің жиынтық табысын немесе зиянын есепке алу үшін 571 «Жиынтық табыс (зиян)» шотын пайдаланады. Егер де кәсіпорын табысы болса, онда шот активті болуы мүмкін. Жыл ішіндегі әртүрлі қызмет түрлерінен түскен табыстар 70-ші «Негізгі қызметтен түскен табыстар» бөлімшесінің 6010-709 шоттарында, 72-ші «Негізгі емес қызметтен түскен табыс» бөлімшесінің  6210-6280 шоттарында, 80-ші «Сатылған тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны» бөлімшесінің шоттарында, оған 7010-808 шоттар кіреді, сондай-ақ 7110,7210,7410,7470,7700,861,871 шоттарында жыл бойы жалпы алынған     табыстан алынатын шығыстар жинақталады. Жыл аяғында алынған табыстар сомасына шоттардың мынандай корреспонденциясы жасалады: 70-ші «Негізгі қызметтен түскен табыстар» бөлімшесінің (6010-709 шоттар) және 72-ші «Негізгі емес қызметтен түскен табыс» бөлімшесінің шоттары  (721-727 шоттар) дебеттеледі, 571-ші «Жиынтық табыс (зиян)» шоты кредиттеледі. Төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан алынған табыстар сомасына шоттардың  мынандай корреспонденциясы анықталады:   86-шы «Төтенше жағдайлардан түскен табыстар (зиндар)» бөлімшесінің 861-864-шоттары және 87-ші «Басқа ұйымдарға үлестік қатынастан түскен табыстар (зиян)»шоттары дебеттеліп, 571 «Жиынтық табыс (зиян)» шоты кредиттеледі.

     Жыл аяғында 80-бөлімшенің 7010-808-ші,7110,7320,7410-7470-ші шоттарының кредитінен есептелінген шығыстар 571-ші «жиынтық табыс (зиян)» шотының дебетіне көшіріледі. 71-ші «Сатылған тауарлардың қайтарылуы және сату кезінде берілетін жеңілдік, осындай-ақ бағаны кеміту бөлімшесінің шоттары бойынша табыстар мен зияндар болулары мүмкін. Табыс сомаларын 71-бөлімшенің 711-6030 шоттарының дебеті бойынша және 571 шотының кредиті бойынша көрсетіледі; зиянды 71-бөлімшенің 711-6030 шоттарының кредитінен 571-шоттың дебетіне көшіріледі. 571-ші «Жиынтық табыс (зиян)» шоты салыстырушы операциялық шоты болып табылады: онда табыстар (571-шотың кредиті) және зияндар (571 -шоттың  дебеті) салыстырылады. Табыс 571-шоттың дебеті бойынша және 5410-ші «Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян)» шотының кредиті бойынша көрініс табады. Шығын  571-шоттың кредиті және 5410-ші «Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)» шотының дебеті бойынша көрініс табады.

     Кәсіпорындар  мен ұйымдардағы бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) шоты бойынша жүргізілетін операциялар 

     2.1 Меншік капиталын аудиттеу көздері

     Меншікті  капиталды қалыптастыру мен пайдалануды оқып-білу шаруашылық  жүргізуші субъектінің іс-қызметін ұйымдастыру аудитінің маңызды бағыттарының бірі болып саналады. Меншікті капиталдың көлемі бухгалтерлік баланста көрсетілген активтер мен міндеттемелердің құнын бағалауға байланысты. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру  туралы» заңында бұл терминге мынадай анықтама берілген: «Меншікті капитал – субъектінің міндеттемелері шегерілгеннен кейінгі активтері». Меншікті капиталдың ерекшелігі – ол шаруашылық жүргізуші субъектінің актив көзі  ретінде үнемі алға шығуы, соған орай оның бар-жоғы білінбейді (оны қолмен ұстауға болмайды). 30 «Қаржылық есеп беруді ұсыну» БЕС-де меншікті капиталға мыналар жатады деп көрсетілген : жарғылық резервтік қосымша төленген және қосымша төленбеген капитал, бөлінбеген табыс (жабылмаған  зиян).

     2.2   Жарғылық капитал  аудиті

     Меншік  капиталы отандық бухгалтерлік есептің  жаңа объектісі болып табылады, яғни ол аудит үшін де жаңа. Жаңа бухгалтерлік есеп – 2-де  «Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп берудегі негізгі ашулар», меншік капиталына : жарғылық капитал, қосымша төленген және төленбеген капитал, таратылмаған табыс (жабылмаған зиян)  кіретіндігі көрсетілген.                Бұл меншік капиталының  элементтерінің  әр қайсысы маңыздыболғандықтан,бұлардың әр қайсысының  аудитіне жеке тоқталамыз.

Жарғылық  капитал меншік капиталының негізгі  элементі болып табылады,өзімен қатысушылардың  (иелік етушілердің) субъект құруда оның қызметін қамтамасыз ету үшін  салымдарын   білдіреді. Жарғылық капиталдың орындалатын функциялары мен құрылуы өндірістің ұйымдастырушы-құқықтық формаларына байланысты. Шаруашылық субъектілердің үш негізгі функцияларын белгілеуге болады. Біріншіден, ол   субъектінің қызметінде меншіктің негізі болып табылады, яғни бастапқы капиталы. Екіншіден,жарғылық капиталының құрылуы құрушылардың (акционерлердің) субъекттідегі  қатысу  бөлігін (процентін) анықтайды, оған жалпы жиналыстағы қатысушылардың дауыс көлемі  және оның табыс көлемі (дивиденді) сай. Үшіншіден жарғылық капитал үшінші жаққа міндеттердің орындалуына кепіл береді, сондықтан заң бойынша  оның минималды мөлшері белгіленген. Толық көлемде жарғылық капитал  бұл функцияларды жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерде және акционерлік қоғамдарда орындайды, яғни жарғылық капитал қатысушылардың салымдары мен акцияға жазылуларына байланысты құрылады. Жарғылық капитал толық және командитті серіктестіктектерде бір ғана функцияны орындайды – меншік негізі болып табылады. Меншік салымы өндіріс кооперативінің бастапқы капиталы  және қызметті ұйымдастыру және оны құруда кететін шығыстарды жабу   үшін арналған.  Мемлекеттік кәсіпорынның жарғылық капиталы – бұл мүлік сомасы, меншік иесімен бекітілген (республикалық немесе жергілікті басқару органымен) өндірістік қызметтердің орындалуы үшін. Бұл меншік бөлінбейді,салымдар бойынша үйлестірілмейді, сәйкесінше бұған жұмыс коллективі де,бөлек  еңбек өндірістерінің  де құқы жоқ.