Еңбек ақы бойынша өндірістік шығындар есебі

                                                  Кіріспе

 

Бұл курстық  жұмыстың тақырыбы:шығындардың жіктелуі,оның мақсатары мен мәні. Курстық жұмыста шығын ұғымы мен басқару есебінде және өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін шығындардың жіктелуі, сонымен қатар өндіріс шығындар есебі туралы жазылған. 1 - бөлімінде жалпы шығын ұғымы мен оның жіктелуі жайында түсінік, шығын мен шығыс түсініктерінің бір-бірінен айырмашылығы сипатталып берілген. Ал 2-бөлімінде өндіріс шығындар есебі, калькуляция баптары бойынша есебі және құрылымдары, аяқталмаған және көмекші өндірістердің есебі туралы.  

      Қазақстанның салауатты экономикалық өрлеу стратегиясы мықты, тұрақты нарықтық экономиканы қалыптастыру, дамыған 50 елдің қатарына қосылу және бірінші Азиялық Барыс болу болып табылады. Бұл стратегияны жүзеге асыру үшін Қазақстан отандық кісіпорындардың тұрақты экономикалық дамуынсыз, ішкі тексерусіз, сапалы өнім шығарып, қаржылық жағдайды жүйелі түрде жоспарлаусыз, шет ел тәжірибесіз жедел экономикалық өрлеу мен жаңартуға қол жеткізу керек тігін көз алдымызға елестету қиын. Елдің экономикасын басқару құралына аса қажетті әр түрлі кәсіпкерлік саладағы шаруашылық жүргізуші субьектілер қызметін ұйымдастыру, жоспарлау, тексеру жоғары нәтижеге алып келеді. Қазіргі кезде отандық кәсіпорындар мен серіктестіктер үшін өнімнің өзіндік құнын төмендету — бұл пайданы жоғарлатудың және саланың рентабельділігін көтерудің маңызды резерві болып саналады. Сондықтан, қазіргі кезде отандық бухгалтерлік есептің тәжірибесінде өндірістік шығындардың құрамын нақты анықтау, өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын калькуляциялау, кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін жүйелі түрде ұйымдастыру басты мәселелердің бірі болып табылады.

   Нарықтық экономика жағдайында өндіріс шығындарын жүйелі есептеу кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін зор табысқа кенелтеді. Кәсіпорынның алға қойған басты міндеттерін анықтауға өндіріс шығындар есебі келесідей мүмкіндікте береді: жеке өнім түрлерін және өндіріс тиімділігін анықтауға; ішкішаруашылық есепті нақты жүргізуге; өзіндік құнды төмендету қорларын анықтауға; өнімге баға белгілеуге; өндірісте жаңа өнім түрлерін өндіруге немесе сатуға тиімсіз ескірген үлгілерді өндірістен шығаруға шешім қабылдауға; мемлекет көлемінде ұлттық табысты есептеуге; қажет болған жағдайда жаңа техника, технологияны қолдануға негіз болады.

   Өнімнің өзіндік құны кәсіпорынның өндірістік қызмет нәтижесінің басты көрсеткіші болып саналады. Берілген көрсеткіш – пайданы басқарудың негізгі құралы болып табылады, ал пайда — коммерциялық кәсіпорын жұмысының басты мақсаты болып табылады. Өзіндік құн құрамын дұрыс есептеу үшін өндірістік шығындарды анықтаудың ролі зор. Нақты өзіндік құнға дұрыс баға бермей, тиімді әрі дұрыс басқару мүмкін емес. Өндірістік шығындарды анықтау - көп салалы процесс, материалдарды сатып алудан – дайын өнімді өткізуге дейінгі барлық шаруашылық қызметтің аспектілерін қамтиды.

    Нарықтық қатынастардың кең етек жаюы жағдайында, өзіндік құн кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінде ең маңызды көрсеткіш болып саналады. Бұл көрсеткішті есептеу жоспардың орындалуына баға беру үшін және кәсіпорын қызметінің әртүрлі көрсеткіштерін дұрыс анықтау үшін қажет: өндірістің және жеке өнім түрінің рентабельділігін анықтайды; ішкі шаруашылық есептілікті жүргізу; өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтерін анықтау; өнімге баға белгілеу; өндіріске жаңа өнім түрін енгізіп және өндірістен ескірген өнім түрін шығарып шешім қабылдау үшін маңызды.

   Өнімнің өзіндік құнын басқару жүйесінің негізгі элементтері болып болжау мен жоспарлау; шығындарды мөлшерлеу; калькуляция және есеп жүргізу; өзіндік құнға бақылау және талдау жасау болып табылады. Бұлардың барлығы бір-бірімен тығыз байланыста болады.

Курстық жұмыстың басты мақсаты — өндірістік шығындар есебін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды анықтау. Осы мақсатқа жетудің басты жолдары: өндірістік шығындардың және өнімнің өзіндік құнының калькуляциялау; өндірілген өнімнің, атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметтің көлемі, ассортименті және сапасына бақылау жасау және жоспар бойынша осы көрсеткіштердің орындалуын анықтау; өндірістік шығындардың есебін жүргізу және шикізат, материал, еңбек және басқа да ресурстардың бекітілген шығындар сметасына сәйкес келуін анықтау; өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өзіндік құн бойынша жоспардың орындалуын тексеру; өзіндік құнды төмендету бойынша шаруашылық бөлімшелердің қызмет нәтижесін бағалау; өзіндік құнды төмендетудің резервтерін анықтау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    

 

             1.Тарау. Шығындар-басқару есебінің негізгі бір обьектісі ретінде

 

1.1. Басқару есебінде қолданылатын шығындарды жіктеу

 

Кәсіпорынның  өндірістік қызметінің мақсаты - өнім шығару, оны өткізу мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс тиімділігін сипаттайтын  көрсеткіштердің жалпы жүйесінде  басты орын құрамы оны қалыптастыратын шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі. Өндіріс шығындары - өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өндіру мен өткізуге жұмсалган қоғамдық еңбек шығындары.

Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі  мақсатын орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор.

Шығындар - басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданган жөн.

2 «Қорлар»атты Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес (2003 ж. 28 қаңтардағы №27 өзгерістермен бірге) шығындар былайша жіктеледі:

• пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша есепті ұйымдастыру мен өнімнің (жүмыстың, көрсетелген қызметтің) өндірістік өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
• шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс, көрсетілетін қызмет) бойынша - өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;
• өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша;

а) экономикалық элементгер бойынша - өнім өндірісіне нақты не жұмсалғанын көрсетеді 2 «Қорлар»-ке сәйкес бұған мынадай экономикалық элементтер жатады:

•    материалдық  шығындар;

•    еңбекті  өтеуге жұмсалатын шығындар;

•    ақша аударулар;

•    құралдардың тозуы;

•    басқадай шығындар.

ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік құнын есептеу үшін қолданылады. 2 «Қорлар» ХҚЕС бойынша бұларға:

•    материалдар;

•    еңбекті  өтеу;

•    ақша аударулар (аударымдар);

•    қосымша  шығыстар.

Көрсетілген топтарды салыстыру 1-кестеде келтірілген.

 

 

 

Кесте 1. Элементтер мен калькуляция баптары бойыиша шығындарды топтастыру, мын теңге

 

Экономикалық  элементтер	Сома	Калькуляция	Сома
1. Материалдық  шығындар	78000	1. Материалдар	25200
2. Еңбекті өтеуге шығатын шығыңдар	17000	2. Сатылатын  жартылай өнім	41000
3. Ақша аударулар (аударымдар)	3060	3. Қайтарымды қалдықтар (ұстап қалынады)	2400
4. Құралдардын  тозуы	7220	Технологиялық   мақсатгарға арналған отын мен энергия	9100
5. Басқадай-шығындар	11720	5. Еңбекті өтеу	10000
Барлығы	117000	6. Ақша аударымдары	1800
6. Өндірістік емес шоттарға (-) (қайтарымды қалдықтар құны, ақауға кінәлілерден шығынның орнын толтыру және т.б.)	(3600)	7. Өндірісті дайындау мен игеруге шығыстар	4600
Бітпеген өңдірістің қалдығын (+) өзгерту	600	8. Қосымша шығыстар	17500
		9. Ақаудан болған шы-ғыстар	1390
		10. Басқадай өндірістік шығыстар	1010
Барлығы	114000	Барлыгы	114000

 

Экономикалық  элементтер (117000 теңге) және калькуляция  баптары (114000 теңге) бойынша шығындар өндірістік емес шоттарға есеп өзгерту бөлігіне түзету элементтері бойынша жиынтыққа кірмей тұрып сандық жағынан бірдей болмайды. Шығындардағы айырмашылықтар сондай-ақ ұқсас атаулардың элементтері мен калькуляция баптары бойынша да болады. Мысалы, экономикалык элемент бойынша "Еңбекті өтеу шығындары" 17000 теңге болып, ал "Еңбекті өтеу" калькуляциясының бабы бойынша 10000 теңге болып көрсетілген. Айырма жабдықты күтумен щұғылданатын еңбекшілердің еңбегін өтеу шығыстарында, яғни қосымша шығыстарда ескерілген.

Алайда экономикалық элементгер мен шығын баптары  бойынша шығыи есебіндегі топтасулар өзара байланысты екендігін байқаған жөн, өйткені олар субъектінің бірдей шығындарын кұрамы (элементтер) және мақсатгы белгілеуі (калькуляция баптары) бойынша сийаттайды.

Бұл есепте тұтастай шаруашылық жүргізуші субъект бойынша  ақпаратгы элементтік тұрғыда қалыптастыруға және оны шығындардың пайда болу орны мен өнім (жұмыс, қызмет көрсету), түрлері, калькуляция баптары бойынша  мұқият қарастыруға, өзіндік құнды  анық есептен шығаруға, кәсіпорын шығындарын бақылауды жақсартуға мүмкіндік береді. Экономикалық элементтер бойынша топтастыру олардың құрылымын оқып-үйрену, өндірістік шығыстардың сметасы қолданылады. Екі топтасу да бірін-бірі толықтырады және өнім өндірісіне жұмсалған шығынды есептеуге, өзіндік құнды есептеу мен талдауға мүмкіндік береді.

Өндіріс шығындары  бірқатар басқа белгілер бойынша  жіктелуі мүмкін (2-кесте):

 Кесте 2. Өндіріс шыгындарын жіктеу

 

№	Жіктелуші топ	Шығындар (шығыстар)
	Өндіріс процесіндегі экономикалык рөл бойынша	негізгі қосымша
	Өнімнің өзіңдік құнына жаткызу тәсілі бойынша	тікелей жанама
	Құрамы  (біртектілігі) бойынша	бірэлементтік кешенді
	Өндіріс көлеміне байланысты	өзгермелі тұрақты
	Пайда болу мерзімділігі бойынша	ағымдағы бір жолғы
	Өндіріс процесіне қатысуы бойынша (басқару міндеттері бойынша)	өндірістік әкімшілік коммерииялық
	Тиімділігі бойынша	өндірістік өндірістік емес
	Бақыланатын мүмкіндігі бойынша	реттелетін реттелмейтін
	Орташалау дәрежесі бойынша	жалпы орта
	Пайданы генерациялау кезеніне шығындарды жатқызу тәртібі бойынша	өнімге кезеңге

 

Негізгілер - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар: шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.

Қосымшалар - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға байланысты пайда болады.

Тікелейлер - өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі материалдар, аударымдар (ақша аударулар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы - автосервис бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында қолданылатын бояудың құны - тікелей бояу цехының шығындары).

 Жанамалар - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін және жанама (шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар жанамалар (жарнамаға шығындар - субъектінің әрбір бөлімшесінің жанама шығындары) деп аталады.

Шығындар бір  бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (завод менеджерінің еңбек ақысы - кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.

Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті ұйымдастыруға, өнімнің  өзіндік құнының калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада - барлық шығындар тікелей байланысты).

Бірэлементтілер - бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар, ақша аударулар).

Кешенділер - бірнеше элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске құрамның еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).

Өзгермелілер - мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай (пропорциональды) өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, технологиялық энергия, отын және т.б.) және осы кезеңдегі өнім өндіруге сайма-сай бөлінеді.

Мысалы, егер өндіріс  көлемі 10%-ке көбейсе, жалпы өзгермелі  шығындар да 10%-ке ұлғаяды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1*-суреттен және 3-кестеден көрініп тұрғандай,  өзгермелі шығындар өндіріс көлеміне сайма-сай (пропорциональды) өседі. Өндіріс көлемі екі есе 100-ден 200 бірлікте дейін өссе, жалпы өзгермелі шығындар 1000-нан 2000 теңгеге дейін ұлғаяды. Алайда өзгермелі шығындар өнім бірлігін есептегенде көлем өзгергенде тұрақты болып қалады. Бірінші, екінші, оныншы бірлік болғанына қарамастан. Сондықтан өзгермелі және тұрақты шығындар шартты-өзгермелі немесе шартты-тұрақты деп саналады, өйткені олар қосарлы рөл атқарады, бірақ әр түрлі көзқарас тұрғысынан.