9

 

     Ұзақ мерзімді міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, бір жылдың ішінде өтелуге тиіс бөлігін қоспағанда, мыналар жеке ашылып көрсетілуге тиісті:

а) қамтамасыз етілген несиелер;

ә) қамтамасыз етілмеген несиелер;

б) еншілес серіктестіктер үсынған несиелер;

в) төлемі кейінге қалдырылған салықтар.

      Түсіндірме  жазбада проценттік ставканы, несиені  өтеудің мерзімін өтеудің тэртібін және шартта көзделген басқа да талаптарды көрсету керек.

Ағымдағы  міндеттемелер.

      Ағымдағы  міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, кредиторлардың талабы бойынша төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың ішінде өтелуге тиісті ұзақ мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса алғанда, мынадай баптар ашылуға тиіс:

а) қысқа мерзімді несиелер немесе овердрафт;

ә) салықтар бойынша берешек;

б) төлеуге арналған диведендтер;

в) еншілес серіктестерге берешек;

г) акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларына берешек;

д) өзге кредитор л ык берешек.

      Төлеуге есептелген шығындар - болжанбаған жағдайлар бойынша есептелген төлемдер.

      Алдағы  кезеңдердің табыстары - бұл бапта  есепті жылы алынған, бірақ болашақ есепті кезеңге жатқызылатын (жылдық төлем) қаражаттар көрсетіледі.

     Егер  заңды түлға міндеттемені үзақ мерзімді негізде кайта қаржыландыруға шешім қабылдаса, ұзақ мерзімді міндеттемелердің ағымдық бөлігі ағымдағылардан алынып тасталады. Мұндай жағдайда міндеттемелердің сомалары мен қайта қаржыландыру сомалары ашып көрсетіледі.

көздеріне сәйкес келеді. Бухгалтерлік балансты жасаған кезде бұл баптар топқа, топтар бөлімдерге бірігеді. Бірігу олардың экономикалық мағынасына қарай жүзеге асырылады. Баланс баптарының аты субъекті мүліктерінің қаржы қорларының эртүрлі міндеттемелерінің атымен аталады. Есеп жұмысының барысында ол баптар баланс тізбек жолы деп аталады.

  Қазіргі кезде, халыкаралық талапқа сай анықталған бухгалтерлік стандартқа үйлес, Қаржы министрлігінің құрамындағы "Бухгалтерлік есеп жөніндегі ұлттық комиссиясының" дайындап және бекіткен "Бухгалтерлік есеп стандарты" нақты бухгалтерлік есеп жұмысында заң ретінде қолданып, іске асырылуда. Бұл заң 1.01.1997 жылдан бастап күщіне енді. Осы заңға сәйкес, бухгалтерлік стандарт №2 "Бухгалтерлік балансы және қаржы есеп беруіне түсінікткме", осы стандарт талабына сэйкес бухгалтерлік баланстың активі екі бөлімнен, пассиві үш бөлімнен түрады. 

 
  Жоғарыда  көрсетілген әрбір бөлім баланс баптарынан қүралады. Мысалы, үзақ мерзімді активтер бөліміндегі баланс бабы: негізгі күрал, материалдық емес активтер, үзақ мерзімдегі инвестициялар, дебитор сомасы және т. б.

  Ағымдағы  активтер бөліміндегі баланс баптары: материалдар мен шикізаттар, тауар, касса, есеп айырысу шоты және т. б.

  Меншікті  капитал бөліміндегі баланс баптары: жарғылық қор, бөлінбеген табыс (пайда), резервтік капитал және т. б.

  Ұзақ  мерзімдегі міндеттемелер бөліміндегі  баптар: банк несиесі, кейінге қалдырылған салық сомасы т. б.

  Ағымдағы  міндеттемелер бөліміндегі баптар: жабдықтаушылар, бюджетпен есеп айырысу, жүмысшылар еңбек ақысы және т. б.

  Баланстың активі мен пассиві бойынша жиынтықтар баланс валютасы дпп аталады. Баланс активі мен пассивінің аталып өткен әрбір бөлімінде тиісті баптар болады.

  Баланс туралы түсінікті және оның мағынасын толықтыру үщін, оның барлық экономикалық бөлімдеріне және баптарына түсінік беру қажет. Баланс активінде кәсіпорынның материалдық қоры, яғни мүлкі көрсетіледі. Сол мүліктердің мазмүнына қарай, оның кай шаруашылық кәсіпорын екенін анықтауға болады. Сол үшін баланстың эрбір экономикалық топтағы бөлімдерінің мазмүлына анықтама беріп, оның негізін талдау керек.

  Бухгалтерлік  баланста актив пен пассивтің қорытынды сомасы тепе-тең болады. Олай болу себебі, активте де және пассивте де негізіндегі бір өлшемдегі көрсеткіштер, тек қана активте мүлік түрінде де, ал пассивінде қаржы көзі ретінде. Жұмыс бабында, баланс- кәсіпорын айнасы, деген түсінік бар. Олай деп айтылу себебі, баланста субъектінің кандай түрлі мүлкі бар, қандай мөлшерде екені, қаржы көзінің күрамы, қаржылық жағдайы көрсетіледі. Сол көрсеткіштерді талдау үшін, мазмұнын түсіну үшін балансты оқи білу керек. Ол үшін біліктілік, бухгалтерлік жүмыс тәжірибесі болу қажет. 

1.3 Баланстың құрылымы және оның баптарының мазмұны

  Жоғарыда  аталып өткендей, экономикалық мағынасы бойынша біртектес баптар топтарға, ал топтар - бөлімдерге бірігеді. Бөлімдердің мазмүны шаруашылық қорлары мен олардың көздерінің жіктемесіне сэйкес келеді.

Актив құрамы.

1-бөлім. Бұл бөлімде ұзақ мерзімді активтер көрсетіледі:

  Материалдық емес активтер- бұл бап бойынша үзақ мерзімді кезең бойы (1 жылдан астам) шаруашылық қызметте қолданылатын және табыс келтіретін материалдық емес объектілерге кәсіпорын салатын салымдар көрсетіледі. Бұл орайда түсіндірме жазуларда амортизация есептеудің әдісі, есептеу мерзімі, сондай-ақ есепті кезеңдегі: гудвилл-патенттердің, тауар таңбаларының және басқалардың есептен шығарылуы көрсетіледі.

  Негізгі құралдар - бұл материалдық салада, сондай-ақ өндірістен тыс салада қызмет мерзімі бір жылдан аспайтын материалдық активтер.

Мұнда мынадай  баптар ашылуы тиіс:

а) жер;

б) үйлер мен ғимараттар;

в) машиналар мен жабдықтар;

г) жіктемесіне сэйкес негізгі қүралдардың басқа да түрлері;

д) жинақталған тозу;

е) аяқталмаған күрделі қүрылыс.

  Бүған қоса түсіндірме жазуларда үзақ мерзімді жалға алынған негізгі қүралдар мен төлемі кейінге қалып, сатып алынған негізгі қүралдар бөлек көрсетіледі.

  Ұзақ мерзімді инвестициялар- кәсіпорынның табысты активтеріне (бағалы қағаздар: акциялар, облигациялар және т. б.) жарғылық қорына және басқа кәсіпорынға салған ұзақ мерзімді (1 жылдан ұзақ) инвестициялары, өзге кәсіпорындарға берілген қарыздар көрсетіледі. Онда.

а) еншілес серіктестіктерге берілген инвестициялар;

б) тәуелді заңды үйымдарға берілетін инвестициялар;

 в) ағымдағы  құнды  көрсетілген  өзге де  инвестициялар,  бұл  олардың 
баланстык қүнынан ерекшеленеді.

2-бөлім. Ағымдағы  активтер.

  Өңдеу және сату мерзімдеріне қарамастан тауарлы-материалдық  қорлар (шикізат калдығы, негізгі және көмекші материалдар, отын, сатып алынатын жартылай фабрикаттар, қосалқы бөлшектер).

  Алдағы  кезең шығындары - есепті күннен бастап 1 жыл ішінде есептен шығарылуы  мүмкін.

  Аұша  қаражаттары. Пайдаланылуына шек қойылған ақша қаражаттарынан шектеулер 1 жыл ішінде алынып тасталса, олар ағымдағы активтерге қосы лады.

Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары - мерзімдері 1 жылға дейін.

Дебиторлық  берешек - есепті күннен бастап 1 жыл  ішінде алынуы мүмкін.

Мұнда мынадай  баптар ашылуы тиіс:

а) аванстық төлемдер;

б) алуға арналған шоттар мен вексельдер;

в) еншілес серіктестіктердің дебиторлық берешегі;

г) лауазымды тұлғалардың дебиторлық берешегі;

д) өзге де дебиторлық берешектер.

  Сомасы 1 жыл ішінде алынбаса, дебиторлық берешек  ағымдағы активтерге толықтай қосылады.

Пассив курамы.

1-бөлім. Меншікті  капитал.

  Баланс  пассивінің 1-ші бөлімінде меншікті капитал туралы акпарат ашылып көрсетіледі. Жарғылық капитал - кәсіпорынның құрылтай құжаттарына сэйкес, оның меншік иелерінің (қатысушыларының, құрылтайшыларының) салымдары есебінен қүралған жарғылық қор.

  Түсіндірме  жазуларда есепті кезеңде жаргылық капиталда болган өзгерістер жайлы ақпаратты ашып көрсету керек.

Акционерлік қоғамдарда мынадай ақпараттар ашылып көрсетілуге  тиіс:

 а) мәлімделген, шыгарылган  және  айналымда жүрген (мәлімделген, жазылатын және төленген капитал) акциялардың саны мен сомасы;

б) төленбеген капитал;

в) акцияның номиналдық және ағымдағы күны;

 г) оларга ие адамдардың қүкығы, девидендтерді бөлу мен мүлік бөлігін төлеудің шарттары;

д) ерекшеленген акциялар бойынша төленбеген девидендтер;

е) өтелімі төленіп алынған меншікті акциялар;

15

 

ж) болашақта шығаруға мәлімделген акциялар.

 Өзге меншікті капитал: а) номинал құнынан артық төленген капитал; б негізгі құралдар мен қаржы инвестициясын қайта бағалау сомасы.

  Резервтік капитал. Бұл бап бойынша кәсіпорынның қалыптасқан резервтік капиталдың қалдығы көрсетіледі.

Бөлінбеген  кіріс (жабылмаған зиян).

2-бөлім. Ұзақ мерзімді міндеттемелер.

  Ұзақ  мерзімді міндеттемелерді ашып көрсеткен  кезде, 1 жылдың ішінде өтелуге тиіс бөлігін қоспағанда, мыналар жеке ашылып көрсетілуге тиісті:

а) қамтамасыз етілген несиелер;

б) қамтамасыз етілмеген несиелер;

в) еншілес серіктестіктер ұсынған несиелер,

г) төлемі кейінге қалдырылган салықтар.

  Түсіндірме  жазбада проценттік ставканы, несиені  өтеудің мерзімін, өтеудің тэртібін және шартта көзделген баска да талаптарды корсету керек.

3-бөлім. Ағымдағы  міндеттемелер.

  Ағымдағы  міндеттемелерді ашып көрсеткен  кезде, кредиторлардың талабы бойынша төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі 1 жылдың ішінде өтелуге тиісті ұзақ мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса алғанда, мынадай баптар ашылуға тиісті:

а) қысқа мерзімді несиелер немесе овердрафт;

б) ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі;

в) салықтар бойынша берешек;

г) төлеуге арналған девидендтер;

д) еншілес серіктестіктерге берешек;

е) акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларына берешек;

ж) өзге де кредиторлық берешектер.

  Төлеуге есептелген шығындар - болжанбаған  жағдайлар бойынша есептелген төлемдер.

  Алдағы  кезеңдердің табыстары - бұл бапта  есепті жылы алынған, бірак болашақ  есепті кезеңге жатқызылатын қаражаттар көрсетіледі.

  Егер  заңды тұлға міндеттемені ұзақ мерзімді негізде қайта қаржыландыруға шешім қабылдаса, ұзақ мерзімді міндеттемелердің ағымдық бөлігі ағымдағылардан алынып тасталады. Мұндай жағдайда міндеттемелердің сомалары мен қайта қаржыландыру сомалары ашып көрсетіледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды

     Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп, бухгалтерлік есеп стандарты, кәсіпорын қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп Бас шот жоспары мен Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің бұйрығы бойынша бекітілген. Бухгалтерлік есеп Типтік шот жоспарында белгіленген жалпы принциптер мен ережелер және Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп жөніндегі» Заңына, сонымен қатар Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі өкілетті ұйымдары қабылдаған қаулылар мен ұсыныс, талаптарға сай жүргізіледі.