Басқару есебі түсінігі

Экономика саласында басқарушы  есептің ролінің артуымен қоса жүретін  бизнестің одан әрі дамуы әр түрлі елдерде қолданылатын қағидалары мен оларды есептеудің алгоритмі есепті одан әрі жетілдіру мен түсіндіруге белгілі бір талаптар қояды. Дәл осы кезінде елдің нарықтық экономикаға өту барысында және ұйымдар (кәсіпорындар), акционерлік қоғамдар және т.б. деңгейінде шетел инвесторларымен іскерлік контрактілерді қалыптастыруда біздің мамандар бухгалтерлік есепті жүргізудің біршама тауқыметтерімен бетпе-бет қақтығысады.

Бүгінде әлемдік есеп жүйесінде, оның ішінде бақсарушы есепте де, өмір талабына сай келмейтін жақтары аз емес, бұл мәселе тек Қазақстанға ғана тән емес. Ол ауқымды сипатқа ие. Сондықтан кейінгі кезде басылған бухгалтерлік есп бойынша аздаған оқулықтарда, ғылыми-практикалық публикацияларда, монографиларда, конференция мен дискуссияларда, ресми бухгалтерлерді дайындау мен аттестациялау бағдарламасында жаңа «басқарушы есеп» ұғымы талқыланып жатыр. Басқарушы есеп бухгалтерлік есептің ішкі жүйесі ғана болып табылады, бірақта ол басқару деңгейінде ұтымды қабылданған шешімдердің қажеттіліктері сай келетіндей етіп ұйымдастырылуы қажет. Бұрынғы стандартталған процедураға сүйене бағыты, бүгінде ол шаруашылық субъектілердің мүмкіндіктерін талдауға бағытталған икемді сеп жүйесіне орын босатып берді.

Сәйкесінше, толық ауқымды басқарушы  есепке көшу тек шаруашылық субъектінің барлық деңгйеіндегі есеппен қатар, эккаунтинг жүйесі шеңберідегі функционалдық жәе құрылымдық жекелеген бөлімшелірдің деңгейіндегі есепті де қарастырады.

«Батыс бухгалтерінің бағалауы бойынша, деп жазады Карминский А.М. және т.б. – тек басқарушы есептің жолға қойылуы мен жүргізіліуі ресурстар мен уақыттың 90 пайызына жуығы кетеді, ал дәстүрлі қаржы есебіне қалған уақыт бөлігі кетеді». Осыған ұқсас пікірлерді проф. БезрукихП.С. пен Кондраков Н.П. растайды, жалпы экономикалық ақпараттардың жиынтығында, 2/3 жуығын бухгалтерлік есептің мәліметтерін құрайды, және олар басқару шешімдерін қабылдау үшін қажет. Бірақта, есептің екі түрі де өз кезеігнде мынадай жүйе элементтерінен тұрады: алғашқы құжаттау мәліметтері бойынша ақпараттарды өңдеу; әр түрлі өндіріс сипатын немесе оның жекелеген бөліктерін өлшеу; бақылау қызметтерін орындау кезінде тура және кері байланысты көздейтін және тағы басқа реттеуші ролін атқарады және ол оны атқарып та жүр.

Жоғарыдағыны растау үшін бухгалтерия  мен кәсіпорын службаларының және бөлімшелерінің арасындағы есеп беру құжаттамасының қарқынды қозғалысын айтсақ болғаны. Одан басқа, соңғы жылдары ақпаратпен қаныққан башылар шаруашылық субъектінің ішіндегі есептік пен қаржылық қызметтердің интеграциялануына байланысты, бухгалтерлік есептің дәстүрлі процедурасының тиімділігін арттыру мәселелеріне баты назар аударып отыр. Осыдан, «оларды саналы түрде бөлудің нақты жолдары жоқ, өйткені екі жағдайда да ақпарат әдетте менеджменттің жалпы ақпараттық жүйесінен келіп түседі» - дейді Боб Райан.

Қаржы мен басқарушы есептері буъгалтерлік еептің өзара тәуелді және өзара  уәделескен біртұтас компоненттерін білдіреді. Есептің екі түрін біріктіретін маңызды ероекшілігі болып, олардың  ақпараттарды негізінген шешім қабылдау үшін пайдаланады.

Есеп түрінің әр қайсысында өзіндік  ерекшеліктердің болуына қарамастан, оның құру қағидаларында, қолданылатын әдістерінде ортақ сипаты болады, ең бастысы басқарушы және қаржы  есебінде ағымдағы өндірісті бақару процесінде біртұтас объектәілер ретінде  еңбек құралы және еңбектің өзі, яғни материалдық және еңбек ресурстарды алға шығады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Басқару есеп шешім қабылдаудың негізі ретінде

 

 

1. Шешім қабылдау және шектелген факторлар

 

Өндірістік бағдарламаның  құрылуында шектелген өндірістік қуаттылығы бар жағдайында, ең көп пайда әкелетін өнімдердің анықталған түрлерін жиі таңдау қажет. Пайданы максимизациялау мақсатында қандай өнімді өндіретінімізді анықтау үшін маржиналдық пайданы пайдалану керек. Ең алдымен әр өнімге маржиналдық пайданы есептейміз, содан кейін шектелген ресурс бірлігіне маржиналдық пайданы есептейміз.

Мысалы. Компания екі  түрлі Х және У өнімін шығарады.

Берілген мәліметтер:

Көрсеткіштер	Х өнімі	У өнімі
Бір бірлік бағасы, теңге	20	30
Бір бірліктің айнымалы шығындары, теңге	14	18
Бір бірліктің маржиналдық  пайдасы, теңге	6	12
Маржиналдық пайданың деңгейі, %	30	40

Кестедегі мәліметтер бойынша  У өнімі үлкен маржиналдық  пайда әкеледі, сондықтан біз  соны өндіріске жіберу керекпіз. Бірақ  егер өндірістік қуаттылық 1000 машина –  сағатпен шектелгені және бір сағат ішінде 4 Х өнімін немесе 1У өнімін өндіруге болатындығы белгілі болса, онда лимиттік фактор туралы ақпаратты ескере отырыпталдауды жалғастыру қажет. Бұл жағдайда – ол машина – сағаттары.

 

Көрсеткіштер	Х өнімі	У өнімі
Бір бірлік бағасы, теңге	4	1
Бір бірліктің айнымалы шығындары, теңге	6	12
Бір бірліктің маржиналдық  пайдасы, теңге	24	12
Маржиналдық пайданың деңгейі, %	2400	12000

 

Енді Х өнімін таңдау керек екені  түсінікті, себебі оны өндіруде лимиттік фактордың бірлігіне үлкен маржиналдық пайда қолын жеткізеді. Осыған қарай, шектеулі ресурстар жағдайында компанияның пайдасын максимизациялау критериясы болып осы ресурстар бірлігінің ең үлкен маржиналдық пайдасы табылады.

Тәжрибедегі көп жағдайларда лимиттік факторлардың біреуі ғана емес, бірнешеуі жұмыс атқарады. Онда пайданы максимилизациялау мәселелері сызықтық бағдармалау көмегімен шешіледі.

Шектелген ресурстар жағдайындағы сатылудың құрылымын талдау және анықтау – ол кәсіпорынның бірнеше  өнім өндіретін немесе бірнше қызмет атқаратын жағдайдағы өнімдердің және қызметтердің едәуір пайдалық әрекетінің анықталуын көрсетеді. Бұндай жағдайларда шешім қабылдауға ойдағыдай маржиналдық пайдасын анықтау қажет. Талдаудың мына сатысын аяқтап, осындай тиімді өнім сұранысының жоғарғы шектеулерін анықтау үшін басшылық осы өнімнің түрі бойынша нарықты зерттеп білу керек, содан кейін соңғы шешімді қабылдау керек.

Сатылу құрылымының талдауымен тығыз байланысты болып пайдасыз өндірістік сызықты, қызметтерді немесе кәсіпорынның толық бөлімдерін жою мәселесі табылады. Егер бірінші жағдайда мақсат – шектелген ресурстар жағдайындапайданы максимизациялау болса, онда екінші пайдасыз өндірістік сызығын болғызбауына немесе кәсіпорынның сегментіне екпін апарылады.

Сегмент немесе арнйы өнімге тікелей апарылатын, шығындарға көбіне үйлеспейтін, жойылатын шығындарды белгілеп қою өте маңызды.

Жойылатын шығындар дегеніміз –  ол өсу шығындары, себебі олардың  орны бөлімдер бар кезде ғана болған.

Жойылатын шығындардың мұндай сомасын  анықтау мәнін түсіну үшін осы бөлім жұмысын тоқтатаын кезде, басшылар С бөлімінің тәлімгерлері басқа бөлімге ауысады деп болжаймыз. С бөлімінің 16500 теңге тұрақты шығындарынан алынатын қызметкерлердің еңбекақысы 1200 теңге құрайды. Біздің болжауымыздың нәтижесі бойынша С бөлімінің жойылу әсері өзгереді.

 

Жойылу жағдайындағы ұтым: айнымалы шығындардың азаюы тұрақты шығындардың азаюы	7500 4500
Ұтым жиынтығы	1200
Жойылу жағдайындағы шығын: үлестіру түсімінің азаюы С бөлімін жойылу нәтижесіндегі пайданың азаюы	1500 3000

  

Біздің болжауымыз бойынша енді жойылатын тұрақты шығындар С бөлімінің жойылу жағдайында 4500 теңге құрады. Жалпы айтқанда, маржиналдық пайда жойылатын тұрақты шығындардан асып кетсе, қызметтің бір сегменттің жою тиімді емес. Бұл ереже пайданың өсулік талдауының негізгі идеясын анықтайды. Егер біз бұл ережені АВС кәсіпорындарымен бірге қолдансақ, онда талдау келесідей болады:

 

С бөлімі	теңге
Маржиналдық пайда  Жойылатын тұрақты шығындарды алғандағы Пайданың өзгеруі	7500 4500 3000

 

С юөлімінің жойылу жағдайындағы АВС кәсіпорындарының пайдасы 3000 теңгеге шынында да төмендейді. Бұндай қорытынды әділетті, С бөлім қызметінің есебінде көрсетілген 9000 теңге зиянға қарамай.

Сондықтан, пайдасыз сегменттің жойылуы  туралы шешімге талдаудың екі  құралы қажет: 1) маржиналдық жақындықты пайдаланып есепті жасау; 2) өсулік талдау. Бірінші құрал – осы шешімде релеванттық болатын, жойылған тұрақты шығындарды анықтауға көмек береді, ал екіншісі сегменті қалдыру керек пе немесе оны жою керек пе деген екі альтернативтің операциялық нәтижесін салыстыруға мүмкіндік береді.  

 

 

2. Шешімдер қабылдаудағы басқару есебінің ролі

 

Нарық жағдайында кәсіпорынның шаруашылқ  механизмін талдау өндірістің экономикалық тиімділігіне, оның зиянсыздығына, талдау өндірістің экономикалық тиімділігіне, оның зиянсыздығына, табыстылығына, яғни оған: баға мен сұраныс; өндіру көлемі мен өнімді өткізу; кәсіпорынның тұрақты шығындары; өнім бірлігіне есептелген айнымалы шығындардың үлесі шешуші әсер ететінін көрсетеді. Бұл кезде кәсіпорынның тұрақты шығындары мен өнімнің бірлігіне шаққан айнымалы шығындар кәсіпорынның экономикалық тиімділігіен мүлде әр түрлі әсер етуі мүмкін. Сондықтан кәсіпорынды тиімді және ұтымды басқару шаруашылық субъектілерінде жүргізілетін есептің жүйесіне тәуелді болып келеді.

Осы кезге дейін Қазақстанда аталған мәселе өз жәрежесінде ескерілмей келеді, ал бухгалетриядан алынатын ақпарат, кәсіпорынның шаруашылық жағдайын тиімді басқаруға қолайлы болып келе бермейді.

Қазақстандағы әрекет етуші  бухгалетрлік есеп жүйесі салық пен  алымдар бойынша мемлекеттік кіріс Министрлігінің мақсаттарына бейімделген, бірақ шаруашылық субъектісін ұтымды басқарудың қажеттілігі өз дәрежесінде ескерілмеген.

Негізінен мемлекеттік  органдар үшін іске асырылып жүрген бухгадлетрлік  есеп жүйесі, мақсатқа лайықты деген пікірмен келісуге болады. Сондықтан, бүгінгі таңдағы мемлекеттік органдарында қабылданып жатқан бухгалетрлік есеп беру нысандарының (формуласының) мәселесін қозғамай-ақ, шаруашылық субъектілерін басқару жөнінде дәйекті шешімдер қабылдау үшін, қажет болатын басқарушы есеп жүйесі бойынша шаруашылық субъектісінң басшылығының нұсқауымен жүргізу болады.

Басқарушы есепті бүгінде  бизнестің бір бөлігі ретінде  қабылдауға болады, бірақ осы жөнінде  бухгалтерияның бухгалтерлері мен  қызметкерлері шексіз шарасыздықты танытып отыр. Үкімет пен орталық жоспарлаушы органдар үнемі бухгалетрлік есепті жүргізудің тәртібін белгілеп отырды. Бухгалтерлер табыс табуға (үлес қосуға) бағытталған өз қарастарын енгізуге мүмкіндіктер берілген жоқ, сондықтан олардың көзқарастары да өз деңгейіне танылған жоқ.

Бухгалетр, ақпарат беретін  бірыңғай апараттың қызметкері ретінде  қарастырылды. Олар басқару шешімдерін қабылдауға өте сирек қатыстырылды. Бірақ, бизнестің нарыққа бағытталған  тұсында бухгалтерлер өздерінің  жауапкершілігінің аймағының өскенін сезді және басқарушы есеп оған өте жақын қызмет етушіжүйе ретінде танылды.

Бәрімізге белгілі, бақарушы есеп қолданыстағы тұжырымдамаға сәйкес – бұл сапалы жаңа құбылыс, ол бухгалетрлік есептің бір бөлігі ретінде (бірақ, бұл арада қаржы есебінің жетекші ролі сақаталады,) жедел-экономикалық талдау элементтерін, сондай-ақ болашақ оқиғаларды болжау сияқты ресурстарды бақалаудың синтездік нәтижесін қамтиды.

Нарықтық қатынастардың  құрылымында, сондай-ақ оларды реттеу механизмінде басқарушы есеп маңызды ролт атқарады. Ол – нарықты қатынатардың ажырамас бөлігі және бір мезгілде экономикалық саясатты жүзеге асырудың маңызды құралы. Міне, сондықтан, бүгінгі таңда бақсарушы есептің табиғатын, тереңірек олардың функционалдық ерекшеліктерін түсінуді, олардың ішінен кәсіпорынды тиімді бақсару мүддесіне толық сай укелетін әдістерін көре білу қажет.

Осыдан келіп, біздің пайымдалыуымызша, өндірісті бақару жүйесінде басқарушы есептің  атқаратын ролі ең алдымен «бақарушылық шешімдері жаау» мәселесін шешумен анықталады,, бірақта бұл үшін бір мезгілде, өндірісті басқаруда жақсы жағдайы болу үшін, екі бапты бірден түсіну керек:

Бірінші бабы мынадай  бақсару элементтерінен тұрады:

• мәселесінің қойылуы (ақпарат жинау, басқарудың синтездеу, жоспар құру шешім қабылдау, яғни бақаша айтқанда бұлардың барлығы инновациялық жәрдем беруді білдіреді);
• қойылған мәселелерді жүзеге асыруға басшылық ету (ұйымдастыру, мәліметтер алмасу, дәйектеу, шаруашылық субъектінің бағыты бойынша кеңестер беру, яғни басқаша айтқанда бұл, біріншеден, бірінші бағыттың бастапқы екі элементін бір тұтас біүгінге үйлестіруді, екіншіден, қол астындағылардың оқыту және оларды даярлауды білдіреді);
• нәтижелерді өлшеу (бақылау, бағалау).

Екінші бабы басқарушы  есептің техникалық жақтарымен байланысты, ал егер дәлірек айтсақ, күрделі (капиталдық) жұмсалымдардың сметаларын жасау және олардың өтелімін анықтау, смета-жоспарларын, (нормаларын) құру, запастарды бақару және т.б.

Демек, бақарушы есептің  ролі – бұл екі бапты үйлестіру  немесе өндірісті басқарудың барлық шешуші элементтерін, бизнесті ірі жетістікке жетуге бағышталған бір бүтінге айналдыру.

Сонымен қатар, шаруашылық субъектіні тиімді басқаруда, яғни жоғарыда баяндалған мәселелерді жету үшін, басқарушы есептің індік проблемалары да жеткілікті. Сондықтан бұл параграфта басқарушы есептің роліне баты назарды аударамыз, өйткені бұл дұрыс шешім қабылдау үшін, жалпы және жедел бақшылықты жүзеге асыратын менеджерлердің қажеттіліктеріне сай келеді, ал қаржылық менеджменттегі қаржының қызметі, сондай-ақ қаржылық есепте өз бетінше дербес зерттеуді қажет етеді.