ҚАРЖЫЛЫҚ ИНВЕСТИЦИЯЛАР ЕСЕБІ

Тәуелді серіктестерге салынатын  инвестициялар есебі мына төмендегі  екі тәсілдің бірін қолдану арқылы жүргізіледі:

• үлестік қатысу әдісімен;
• құндық әдіспен.

 

Үлестік қатысу әдісін қолдану  барысында инвестициялық сома ең әуелі инвесторлардың нақтылы жұмсаған шығындарынан құралған өзіндік құнымен  немесе зияндағы инвестордың үлесі  сомасының өзгерісімен түзетіліп  отырады. Яғни инвестордың алатын пайдасы  немесе шеккен зиянның құрамында, инвестордың  үлесі түрінде есепке алынады.

Тәуелді серіктестіктердің  жинақталған таза табысының жалпы  сомасынан есептелінген дивидендтік сомалар инвестициясының баланстық құнын азайтып отырады.

Мысалы. «Дәулет» акционерлік  қоғамы 1 қаңтар 2005 жылы «Арна» акционерлік  қоғамының айналысқа түсірген қарапайым  акциясының (1800 акцияның 450 ін) 25%  675 000 мың теңгеге сатып алды. «Дәулет» акционерлік қоғамы «Арна» ұйымның қаржылық және операциялық шешім қабылдануына едәуір әсет етеді. Есепті жылдың соңында «Дәулет» АҚ 400 000 теңге таза пайда тауып, төленетін тиісті салық сомасы ұсталынғанннан соң 150 000 теңгенің дивидендін жариялады.

«Дәулет» АҚ 675 000 теңгенің инвестициясын алған сәтінде бухгалтерлік есепке нақтылы жұмсалған шығындар сомасымен көрсетіледі. «Арна» АҚ таза пайдасындағы  инвестордың үлесі 100 000 теңге (400 000*25%). Осы сомаға инвестициясының баланстық құны көбейді де, үлестік қатысудан түскен табыс болып танылады. Жарияланған диведенттік сома 37 500 теңге (150 000 * 25%) инвестициясының баланстық құнын азайту мәнінде көрсетіледі.

Қазақстандық бузгалтерлік есеп жүргізуге арналған счеттар  жоспарына сай активтерді қайта  бағалау нәтижесіндегі инвестициялардың баланстық құнының көбеюі меншікті капитал құрамында қосымша төленбеген капитал сапасында көрсетіледі. Инвестициялардың баланстық құнының азаюы қосымша төленбеген капитал сомасын қайта бағалау деңгейіндегі сомаға азайтады.

Үлестік қатысу әдісі бойынша, біздер инвестор өз қаржысын тәуелді  серіктестікке тек дивенденд  алу мақсатында ғана емес, сонымен  қатар инвестор өзінің есептілігіне тәуелді серіктестіктің таза пайдадағы (шеккен зияндағы) тиісті үлесін көрсететіндігін  білдік.

Тағы бір мысал. 2005 жылдың науырыз айында «А» ұйымы «Б»  ұйымның барлық акцияларнының 30% алды. Алынған инвестициясының сомасы 60 000 теңге. «Б» ұйымының қызмет нәтижесінде 2005 жылы тапқан табысы 120 000 теңгені құрады. «Б» ұйымының жариялаған дивидентінің сомасы 80 000 теңге.

Осы мысалдарға сай 01.01.2006 жылдағы  «А» ұйымындағы инвестицияның баланстық  құнын анықтау керек.

Бұл үшін кесте құрамыз.(1.1 кестені)

«А» ұйымының инвестициясын, «Б» ұйымы есепті жылда таза табыс  алған жағдайда бағалау

 

 

Инвестицияның сатып алу  құны	«Б» капиталындағы «А»  ұйымның үлестік қатысуы	«Б» ұйымның таза табысы	«Б» ұйымның жарияланған  дивиденттік сомасы	«А» ға есептелінетін «Б»ның таза табысының сомасы (4*2)	«А»ға есептелінген «Б» ның  дивиденттік сомасы (4*2)	01.01.2006 «А» ның инвестициясының  баланстық құны (1+6-6)
1	2	3	4	5	6	7
60 000	30%	12000	80 000	36 000	24 000	72 000

 

2005 жылдың соңында «А»  ұйымының балансындағы инвестициясының  құны 72 000 (60 000+36 000-24 000) болып есептелінеді.

Егер келесі жылы «Б» ұйымы  өз қызметі нәтижесінде 50 000 теңге зиян шексе, дивидент жарияланбайды, осы жағдайда байланысты «А» ұйымның инвестициясының баланстық құны төмендегіше есептелінеді (1.2 кесте).

«А» ұйымның инвестициясын  «Б» ұйымы есепті жылы зиян шеккен жағдайда бағалау

«А» ның есепті жыл басындағы  инвестициясының құны	«Б» капиталындағы «А» ның үлестік қатысуы	«Б» жариялаған дивиденттік сомасы	«Б» жарияланған дивиденттік сомасы	«А» есебіне жатқызылған «Б» ның шеккен таза зияны (3*2)	«А» есептелінген «Б»ның дивиденттік сомасы (4*2)	01.01.2006 «А» ның инвестициясының баланстық құны (1-5)
1	2	3	4	5	6	7
72 000	30%	50 000	-	150 000	-	57 000

 

Жоғарыда айтылған құндық әдісті қолдану. Инвестор балансында инвестициялар  сомасы сатып алу бағасымен бағаланады.

Осы әдіске тән негізігі таным:

1. Инвесторлардың алған инвестициясы сатып алу бағасымен есепке алынады.
2. Тәуелді серіктестік қызметінің нәтижесінде есептелінген дивиденттер инвестордың инвестициялық қызметінен түскен табыс түрінде танылып, пайда және шеккен зиян есептілігінде көрсетіледі.

Мысал. 2005 жылдың қаңтар айында «А» компаниясы «Б» компаниясының  барлық акцияларының 30% алды. Сатылып алынған инвестициясының қызметі құны 70 000 теңге. 2005 жылғы «Б» компаниясының қызметі нәтижесінде алған таза табысы 100 000 теңге. «Б» компаниясының жариялаған дивиденттік сомасы 90 000 теңге. 2005 жылғы «А» компаниясының негізгі қызметтен алған табысы 300 000 теңге. Осы мәліметтер негізінде 01.01.2006 жылға «А» компаниясына инвестициясының жиынтық табысын анықтау керек.

7.3. кесте.

«А» ұйымның инвестициясын  бағалау «Б» ұйымы есепті жылы табыс алған жағдайда

Инвестицияның сатып алу  құны	«Б» капиталындағы «А»  ның үлестік қатысуы	«Б» жариялаған дивиденттік  сомасы	«А» төленетін «Б» дивиденттік  сомасы (3*2)	«А» негізгі қызметтен  алған табыс (3*2)	«А» жиынтық табысы (5+4)	01.01.2006 «А» ның инвестициясының  баланстық құны
1	2	3	4	5	6	7
72 000	30%	90 000	27 000	300 000	327 000	70 000

2006 жылдың соңында «А»  компаниясы инвестициясының құны  бұрынғысынша 70 000 болып есептелінеді.

Еншілес серіктестіктердегі инвестициялар есебі. Еншілес серіктестіктер негізгі серіктестіктердің бақылауында  болады. Бақылау процесі орынды болады, егер инвестор еншілес және тәуелді  серіктестіктер арқылы тікелей немесе жанама бақылау нәтижесінде инвестицияланған ұйымның 50% жоғары дәрежедегі акциясына иелік еткен жағдайда. Кейбір жағдайда акцияға мұндай дәрежеде иелік ету бақылау процесін анықтамауы немесе орындамауы да мүмкін. Сондықтан, бақылау процесін пайдалану, немесе іске асыру үшін арнайы келісім-шарт жасалуы керек.

Инвестицияланған ұйымның  жарты немесе жартыдан аз болмайтын  дауысына ие болған жағдайда бақылау  жұмыстары іске асырылып отырады. Сонымен қатар, басқада инвесторлармен келісілген жағдайда, жартыдан жоғары дауысқа иелік етуші инвестор инвестицияланған ұйымның жарғысына сай немесе осы ұйыммен келісу жағдайларына сай инвестицияланған ұйымның қаржы-шаруашылық қызметі нәтижесін анықтауда инвестордың өкілеттілігі көрсетіледі. Өкілетттік ету құқығы бар инвестор директорлар кеңесі мүшелерін ауыстыру немесе тағайындау, сондай-ақ директорлар кеңесінің жиналысына ұсыныс енгізіп, көп дауыспен директорлар кеңесі құрамын өзгертуге құқылы.

негізігі серіктестіктің қаржылық қорытынды есебі құрамындағы  еншілес серіктестіктегі инвестиция (біріктірілген (консолидация) қаржылық есептілікке қосылаған), ұйымының қабылданған  есеп саясатына қарай төмендегі  екі әдістің бірін қолдану  арқылы бағаланады:

• үлестік қатысу әдісімен;
• ұзақ мерзімді инвестиция есебінің есебінің әдіснамасын қолдану әдісі.

Негізгі серіктестік еншілес  ұйымды инвестициялау негізінде  біріктірілген қаржылық есептілік  жасауы керек. Яғни негізгі және еншілес  серіктестіктердің қаржылық есептілігі біріктілген бір ғана серіктестіктің қорытынды есебі түрінде дайындалып тапсырылуы керек.

Егер еншілес серіктестік  жақын арада сату мақсатында алынған  болса, онда еншілес серіктестік  жақын арада сату мақсатында алынған болса, онда еншілес серіктестік қызметі негізгі серіктестіктің бақылауында уақытша жүргізіледі.

 

2.2 Бірлесіп бақыланатын ұйымдағы инвестициялар есебі

 

ХҚЕ 31 «Бірліскен қызметке қатысу»  стандарты бірлескен қызметке қатысу операциялары есебіне тән қолданылатын әдіснамаларға сай жүргізілетін бухгалтерлік есеп саласына арналған. Осы стандартта қаралған мәселелердің ең негізгі мақсаты-инвестиция сатушылардың бірлескен ұйымдағы (бірлескен кәсіпорынға қатысушылар) алынған табыстар мен таза активтердегі қатысу үлесін ақпараттар пайдаланушыларға белгілеп көрсету болып табылады. Стандарт бірлескен  ұйымдағы қатысу үлесінің есебін жүргізу принципіне, сондай-ақ бірлескен ұйымның активтері, міндеттемелері, табыстары және шеккен зияны жөніндегі есептілік жасау үшін (ұйымның құрылымына қарамстан) қолданылады. Бірлескен ұйым деп-экономикалық қызмет атқарушы екі немесе одан да көп жақтардың қызметін бірлесіп бақылау үшін жасалған аралық келісімді айтады.

Келісілген келісім-шартта қойылған талаптарға сай бірлескен  ұйым қызметінен айырықша мағынада жеке қаралады. Келісілген келісім жазба  түрде жасалынып, мына төмендегі  сұрақтарға жауап беру керек:

1. бірлескен ұйым қызметінің сипаты және қызмет өрісінің үздіксіздік мерзімі, сондай-ақ бірлескен қызмет нәтижесін көрсетуші есетілік даярлаудың жолдары;
2. директорлар кеңесін тағайындау, сондай-ақ дауыс берудің тәртібін белгілеу;
3. бірлескен ұйымның капиталына және мүлікіне салынатын инвестициялық қаражаттар көлемін белгілеп отыру;
4. қатысушылар арасында табыстарды, шығындарды, бірдескен ұйым қызметінің нәтижесін, сондай-ақ өндірістік көлемді, түскен пайданы, қажетті жағдайда өзара мүліктерді бөлудің тәртібі анықталып белгіленуі керек.

Бірлескен қызмет әртүрлі  ұйымдық үлгіде және әртүрлі ұйымдық  құрылымдар бойынша жүргізілуі мүмкін. Бірлескен қызмет бірлесіп бақыланатын  операциялардан және активтер қозғалысы  есебінен қалыптасады.

Бірлесіп бақыланатын  операциялар екі немес одан да көп компаниялар немсесе кәсіпкерлер  бірлесіп, өнімдер өндіру қызметтер  көрсету және бұларды сату мақсатында пайда болады. Операциялар орындау  үшін жаңа компания құралмайды. Бірлесіп бақыланатын операциялар өрісінде әрбір қатысушы өздерінің негізіг  құралдарын, тауарлы-материалды ресурстарын  пайдаланады, сондай-ақ шығындарының белгілі  бір бөлігін жұмсап, міндеттемелерді жауып отырады. Егер бірлескен операциялар орындау нәтижесінде қатысушы жақтың біреуі өнімдер сатып, табыс келтірумен ғана айналысатын болса, онда түскен табыс өзара қабылданған келісімге сай басқа қатысушыларға да беріледі. Аса көп мөлшерде өнімдер немесе қызметтер сатылған жағдайда түскен табыс қатысушылар арасында төлеу құжатын рәсімдеу арқылы таратылады.

Мысал. Бірлескен үш ұйым бидай өндіріп, ұн тартып, нан өнімдерін  өткізу жөнінде келісті. Нан өнімдерн сатып алушы сауда орыны нан  өндірушілерге 5 млн. теңгенің тапсырысын берді. Мұның ішінде бидай өндірілген кезде 60%; ұн тартылған кезде 20%; ал нан өндірілген кезде 20% ақша төлейтін болып , екі жақты келісім жасалды.

Бірлескен ұйымдағы фирмалар орындалатын операцияларды бірлесіп орындауға келісті. Әр фирма өздері атқаратын операцияларды өз күштері  және өз қаражаттарын жұмсап орындайды. Түскен табыс бірлескен ұш ұйымдар  арасында: 45% , 35%, 20% дәрежеде бөлінетін болды. Бидай өндірілген кезде нан өнімдеріне тапсырыс беруші 3млн. ақша аударды. Бұл сома бидай өндірушінің счетына 1,35млн; ұн тартушының счетына – 1,05 млн, ал нан өндірушінің счетына – 0,6 млн. сомада таратылды. Әр орындаушы өздері жұмсаған шығындарын өз қаржылық есебінде көрсетіп, алынған пайданы өз меншігінің пайдасы сапасында таниды.

Бірлесіп бақыланатын  операцияларға қатысушы әрбір заңды  тұлға өзінің қаржылық есебінде, бірлесіп орнындаған операциялардан туындаған өзгерістерді активтер және міндеттемелер құрамына жазып, бірлескен операцияларға байланысты түскен табыстар мен жұмсалған шығындар есебін жүргізіп отырады.

Бірлесіп бақыланатын  активтер (мүліктер). Белгілі бір  мақсатты орындау және қосымша ұтысмдылық бірлесіп пайдаланылатын активтерін бірлесіп бақыланатын активтер деп айтамыз. Әрбір бірлесушілер бірлесіп қалыптастырылған активтерді (мүліктерді) пайдалану жөніндегі шығындарды жұмсап отырады.

Мысалы, бірнеше бірлескен  ұйым кеңсе ғимараттарын салып, ғимаратты  қалыпты жағдайда ұсату шығындарын бірлесіп жұмсап, осы ғимаратты өз мақсаттарына пайдаланылады. Ғимараттағы  бос бөлмелерді жалға береді.