Экологиялық туризм

табиғи территорияларға  баратын адамдар;

• Үшінші топқа  табиғаттың қашық  бұрыштарына – ерекше саяхат  үшін 

баратын адамдар;

• Төртінші топқа табиғатқа шығу  өте үлкен саяхаттың ажырамайтын 

бөлігі деп  есептейтін  адамдар жатады.

Экологиялық туризмді тұрақты  туризм деп қарастыруға болады, яғни бұл – жергілікті жердің шынайы түрде сақталуының тек табиғи, мәдени-тарихи көрікті жерлерімен танысу үшін ғана емес, өскелең жіне келешек  жас ұрпақ үшін шынай ортаның  алғашқы қалпында әрі қарай сақтау мақсатында сапар шегу. Экологиялық  туризмнің басқа туризм түрлерінен негізгі айырмашылығы осыдан тұрады. Экологиялық туризм үнемі бұқаралық  туризмнің баламасы ретінде қарастырылады.

Экологиялық туризм жиі көпшілік туризмнің альтернативасы ретінде  қарастырылады, және қазіргі уақытта  ол туристік қызметтің ең перспективалы  және динамикалық түрде дамып  келе жатқан формасы болып табылады.

 Экотуризмнің  даму тарихы және қалыптасу  алғышарттары

 

Экотуризмнің пайда болу алғышарттарының ішінде ең басты  рөлді табиғи, мәдени-тарихи туристік ресурстарға антропогендік әсердің  ұлғаюы ойнайды. Бұл ауыртпалықтар  туристік келу өсімі қарқынына  тікелей  пропорционалды өседі. Бүкіләлемдік Туристік Ұйымның (бұдан кейін БТҰ деп  қолданылады) XX1 ғасырда туризмді дамытудағы көрсеткіштеріне сүйенсек, туристік сұранысты қанағаттандыру және туристік ресурстарды тиімді пайдалану сұрақтарында қарама-қайшылықтар туындайды.

Жаппай туризмнің қоршаған ортаға және туристік ресурстарға кері әсері 1970 жылдары шетелдік және отандық  зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған. Қазіргі кезде антропогендік  прессинг және оның дамудағы тежеуші  әсерлері туристік индустрияның барлық секторында және туризмнің барлық түрінде, әсіресе туристік аудандардың басым  көпшілігінде кездеседі. Мысалы, 1973-1983 жылдарда Польшада осы себептерге байланысты өзендер мен көлдерге туристік маршруттар 40 %-ға, ал теңіздерде 70 %–ға қысқарды. Ластанған ормандар ауданы 60 %–ға  өсті. 1976 жылдан бастап АҚШ-тағы Балингер каньонындағы туристерге қызмет көрсететін автокөлік қозғалысының нәтижесінде  топырақты және грунтты судың  шайып кетуінің орташа қарқыны әдеттегіден 86 есе өсті.

Әлемдік шаруашылық ғаламдануының  өсіміне сәйкес жердің географиялық қабықтарында кері өзгерістер де өсті, мысалы:

• климаттық өзгерістер;
• топырақ және жер деградациясы;
• экожүйенің бұзылуы және биоәртүрліліктің азаюы;
• су, топырақ, ауа ластануының ұлғаюы;
• адамның іс-әрекетімен пайда болған табиғи апаттар;
• халықтың бақылаусыз өсімі және әлеуметтік-экономикалық дамудағы

теңсіздіктің күшеюі;

• азық-түлік қауіпсіздігі және халықтың денсаулығына қауіптердің өсімі;
• энергия және басқа да табиғи ресурстар қорларына шектеу;

Осы мәселелердің ғаламдық сипаттарын ескере отырып, оларды аймақтық немесе ұлттық деңгейде шешу мүмкін емес.

Неміс кеңесшілер Кеңесі ғаламдық өзгерістер бойынша әлемнің көптеген аймақтарында кездесетін мәселелердің қарапайым моделін атап өтті:

1. Утилизация синдромы. Мысалы, маргиналды жерлерді шектен тыс  өңдеу (Саха синдромы) немесе рекреациялық  даму және табиғатты бұзу (жаппай  туризм синдромы).

2. Даму синдромы. Мысалы, дамытудың әртүрлі бағдарламаларын  жүргізуден пайда болған ландшафтардың  экологиялық бұзылуы (Арал синдромы) немесе жедел экономикалық дамудағы  экологиялық стандарттарға көңіл  бөлмеу («Азия жолбарыстары» синдромы).

3. Қалдықтар синдромы. Мысалы, қалдықтарды бақылаумен немесе  бақылаусыз көмудегі қоршаған  орта деградациясы (дампинг синдромы).

Мәселелердің көкейкестілігі ұлғайды, сонымен қатар табиғи, мәдени-тарихи туристік объектілерді тиімді пайдалануға  байланысты конференциялар, жиналыстар, жарияландырулар көлемі де күрт өсті. 1999 жылға дейін шетелде осы  тақырыпқа байланысты 400 жұмыс жарияланды. Оның ішінде БТҰ-ның Туризм және Саяхат жөніндегі бүкіләлемдік кеңесі, «Жасыл әлем»ұйымының 1986 жылы жарыққа шыққан 21 ғасырдағы туризмнің тұрақты  даму тұжырымдамасы: «Agenda 21 for travel and tourism industry». Бұл туризм жөніндегі ұлттық әкімшіліктерге, туристік, сауда ұйымдарына, сонымен қатар туристік қызметті тұтынушыларға бағытталған. Тұжырымдама  «туризм және саяхат индустриясы  үшін 21 ғасыр күн тәртібіне» негізделеді. Бұл 1992 жылы 14 маусымда ББҰ-ның қоршаған ортаны қорғау және дамыту жөніндегі  Конференциясында 182 үкіметтің жан-жақты  бағдарламасымен бекітілген (UNCED).

Тұрақты даму деп туристік ресурстарға зиянын келтірмейтін үрдістерді айтамыз. Ол мақсатқа жету үшін қандай жылдамдықпен пайдаланса, сондай жылдамдықпен қайта жаңарту немесе баяу қайта жаңаратын ресурстарды жылдам қайта жаңаратын ресурстарға көшумен басқарылуы тиіс.

«Күн тәртібі 21» төмендегідей ережелерден тұрады:

-туристік бизнес ядросы  болып табылатын табиғи және  мәдени ресурстарды қорғаудағы  туризм және саяхат индустриясының  қызығушылығын белгілеу;

-ұзақ мерзімді даму  стратегиясын жасау үшін үкіметтің,  индустрияның және үкіметтік  емес ұйымдардың біріккен күшін  реттеу маңыздылығы;

-алдыңғы қатарлы салалардағы  анықталған мақсатпен іс-әрекеттер  және оған жету жолындағы қадамдар  тізімі;

-үкіметпен, өнеркәсіппен  және үкіметтік емес ұйымдар  арасындағы серіктестіктермен маңыздылығы  көрсетіледі; Туризм мен саяхаттың  стратегиялық және экономикалық  маңыздылығы талданады, туристік  индустрияның өмір сүру қабілеттілігін  жасаудан түсетін үлкен табыс  жарияланады.

Бұл құжат туризмді дамытудағы мына қағидаларды пайдалануды ұсынады:

-туризм және саяхат  халыққа табиғатпен тепе-теңдігін  сақтауда көмек көрсету керек;

-туризм және саяхат  экожүйені сақтауда, қорғауда және  қалпына келтіруде өз орнын  алу керек; 

-туризм және саяхат  өндіріс пен тұтынуда өмірге  қабілетті модельге негізделу  керек;

-туризм және саяхат  саласындағы протекционизм саясаты  түгелімен өзгерісте болу керек;

-туризмді дамыту үрдісінде  қоршаған ортаны қорғау бөлінбейтін  бөлігін құрау керек; 

-туризмді дамыту мәселесі  қызығушы азаматтардың (жергілікті  халықтың) қатысуымен шешілуімен, шешімдерді  жоспарлаумен жергілікті деңгейде  қабылдану керек;

-мемлекеттер туристер  мен туристік салаға тікелей  әсер ететін табиғи апаттар  жөнінде бір-біріне ескерту керек;

-туризм және саяхат  әйелдер мен жергілікті халыққа  жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік  жасау керек;

-туризмді дамыту жергілікті  халықтың мәдениеті мен қызығушылықтарына  қолдау көрсетіп және қамтамасыз  ету керек;

-туризм және саяхат  индустриясы қоршаған ортаны  қорғаудағы халықаралық құқыққа  негізделу керек.

Туризм бойынша ұлттық әкімшіліктер тоғыз облыстың алдыңғы  қатарлы бағыттары жұмыстарын атап өтті:

1.Өмірге қабілетті туризмді  қамтамасыз ету мақсатындағы  туристік инфрақұрылым сыйымдылығына  баға беру;

2.Туристік ұйымды дамытудағы  экономикалық, әлеуметтік, мәдени, табиғи  құрамына баға беру;

3.Тұрақты даму үрдісіндегі  оқу, білім, қоғамдық түсінік;

4.Туризмді өмірге қабілетті  дамытуды жоспарлау; 

5.Дамыған және дамушы  елдер арасындағы өмірге қабілетті  туризм технологиясымен, тәжірибесімен,  ақпараттарымен алмасу;

6.Қоғамның барлық секторының  даму үрдісіне қатысуды қамтамасыз  ету;

7.Туризмнің даму үрдісінің  бөлінбейтін бөлігі негізінде  тұрақты даму қағидасын сақтай  отырып туристік өнімді жасау;

8.Жергілікті деңгейде  өмір сүруге қабілетті дамуға  жету қарқынын есептеу;

9.Өмір сүруге қабілетті  даму үшін серіктестік.

Өз кезегінде туристік компаниялар үшін 10 міндеттер қарастырылды:

1.Табиғи туристік ресурстарды  пайдалану үрдісіндегі рециркуляция, қайта пайдалану, минимумдау;

2.Пайдаланатын энергияны  басқару және сақтау;

3.Тұщы су ресурстарын  басқару;

4.Ағынды сумен басқару;

5.Қауіпті заттармен басқару;

6.Көлікпен және тасымалдаумен  басқару;

7.Жерді пайдаланумен басқару  және жоспарлау;

8.Қоршаған орта мәселелерін  шешуде жергілікті халықты, тұтынушыларды,  жұмысшыларды тарту;

9.Тұрақты даму жобасын  жасау;

10.Өмір сүруге қабілетті  даму үшін серіктестік.

Үкіметке, өнеркәсіпке, үкіметтік  емес ұйымдарға және бұқаралық ақпарат  құралдарына бағытталған құжаттар көп таралған. Құжат қабылданғаннан кейін бес жылға есептелген алға даму бағдарламасы орындала бастады. Лондонда (1997 жыл, ақпан) және Джакартада (1997 жыл, қараша) өткізілген бірінші екі жиналыстан төмендегідей қорытындылар жасалды:

-туризм индустриясы тиімді  басқарумен және ақылмен реттеумен  өмір сүруге қабілетті басқаруда  өзінің орнын алатын әлеуеті  бар. «21 ғасыр күн тәртібі»  саланың дамуы жөніндегі негізгі  құжат ретінде кең таралу керек  және ережелерді барлық жақтардың  орындалуымен ынталандырылуы қажет.

-тұтынушылар, қоғам, жеке  сектор және туристік ұйымдар  арасындағы жақын серіктестік  талап етілу керек;

-тұрақты даму мақсатында  алға жылжуды есептеу жүйесінің  үлкен көлемде болуы қажетті;

-тұрақты даму үшін  туристік инфрақұрылымды кеңейту  үрдісімен басқару қажет;

-экологиялық салықтар  әділетті және дискриминациялық  емес  болу

керек  және одан түсетін  түсімдер туризм инндустриясына қоршаған ортаны қорғау жөнінде бағдарламалар  үшін бөліну керек; 

-халықаралық, ұлттық және  жергілікті қаржылық органдар  экономикалық қолдау көрсетілетін  критерийлер бөлігі ретінде өмір  сүруге қабілетті дамуды қамту  керек;

-тұрақты дамудың қазіргі  заманғы зерттеулері туроператорлық  қызметке енгізілу керек;

-қоршаған ортаны қорғау  саласындағы білім күшейтілу  керек, әсіресе қонақүй және  туристік фирма қызметкерлерін  дайындайтын жоғарғы оқу орындарында;

-жарнама тұтынушыларды  талаптандыруда үлкен рөл ойнайды  және индустрияны мәжбүр етеді,  сонымен қатар жаңа қағидалармен  жұмыс істеуге мәжбүр етеді.  Оны мыналар арқылы жүзеге  асыру қажет: ұшақтар мен аэропорттарда  видеофильмдер көрсету, демалушылар  үшін билеттерде, жолда жүру аксессуарларында, парақшаларда пайдалы кеңестер, хабарландырулар жариялау.

Келесі семинарлар әлемнің  басқа аймақтарында «21 ғасыр күн  тәртібін» белгілі бір шарттарға  сәйкес қағидалардың қолданылуын зерттеу  үшін өткізілу керек.

Туризмнің тұрақты даму қағидалары туризмнің ғаламдық этикалық кодексінде де көрініс табады. Ол жұмыста БТҰ-ның  сарапшылары 1997 жылдан бастаған. Ол құжаттың преамбуласында «салтанатты түрде  оны, БТҰ мүшелері, әлемдік туристік индустрия жетекшілері, мемлекеттер, территориялар, кәсіпорындар, мекемелер  мен ұйымдар делегаттары қабылдай отырып, барлық халықтың қоғамдық таңдауына  сыйластықпен саяхат пен демалысқа  құқықтарын жүзеге асыру негізінде  тұрақты, бәрінің қолы жетерлік, жауапкершілікті  дамуға мақсатты болу керек» деп айтылған.

Тұрақты даму мәселесі әсіресе  өте сирек кездесетін табиғи объектілер мен құбылыстар, табиғи резервацияларға  өзекті болып табылады. Осындай объектілердің  жанындағы территорияларда тұратын  халықтың көпшілігі  туристерден  түсетін түсімдермен ғана күн  көреді. әсіресе бұл таулы территорияларға  тән. БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының  шешімі бойынша 2002 жыл халықаралық  тау жылы және халықаралық туризм жылы деп бекер жарияланбаған. Бұл  екі іс-шараны өткізуде мейлінше көп  нәтижеге жететін барлық қызығушы жақтардың  бірігуіне үлкен мүмкіндік туғызады.

Сонымен қатар тұрақты  даму тұжырымдамасы көптеген туризм сарапшыларымен сыншылдықпен қабылданған. Оған едәуір деңгейде түрткі болған - аса  мағыналы емес «тұрақты (статикалық, қозғалыссыз) даму (қозғалыс, динамика)» сөз тіркесі. «Өмір сүруге қабілетті даму»  деп айтқан дұрыс болар еді.

Одан басқа, аймақтық деңгейде «даму» өмірдің батыс стандарттарына жетуге ұмтылу деген мағынада түсінуге болмайды, жергілікті қауымдастықтардың  әлеуметтік-экономикалық қозғалысының бағыты тұрғындардың өздерімен анықталады. Осы орайда жарнамалық уәделерге  емес, дәстүрлі есепке алу қажетті. Экотуризм жөніндегі американдық  сарапшы Рон Мадер айтқандай: «Даму - бұл батысқа еліктеу емес. Бұл тек қана қаржы-өнеркәсіптік кешен емес, химиялық тыңайтқыштар емес және де алып су-энергетикалық кешендер емес. Адам жанын ешқандай тұтыну тауарларына және де жылдам баю схемасына сатуға болмайды.  Даму -  бұл өзінің ішкі байлықтарын және қоғам мен тұлғаның  нағыз  әлеуетін  тану».