Мемекеттің салық жүйесіндегі акциздер: жағдайы мен даму перспективалары

 

 

Мемекеттің  салық жүйесіндегі акциздер: жағдайы  мен даму перспективалары

 

 

 

 

Кіріспе

 

1. Бюджет кірісін қалыптастырудағы  салықтардың атқаратын 

рөлі.                                                              

   1.1 ҚР салық  жүйесі құрылымы және қалыптасуы

          1.2  Салық жүйесінің элементі  ретіндегі жанама салық – акциз  және 

оның  ерекшеліктері

          1.3 Акциздің және оны пайдаланудың  шетелдік тәжірибесі 

 

2. «Астана қаласы салық басқармасы.» бойынша бюджет кірістері мен

шығыстарына экономикалық талдау  

          2.1  Акцизді есептеу механизмі

          2.2  Алматы ауданы бойынша Салық комитетінің мәліметтері

               бойынша акциздер түсіміне талдау

         2.3  Алматы аудан бойынша салықтық түсімдердегі акциздердің үлесіне талдау

 

3. Қазақстандағы салықтық  түсімдер проблемалары және жетілдіру жолдары

           3.1Акциздік салықтың мәселелері мен оларды жетілдіру жолдары

           3.2 Қазақстандағы акциздік салықты  оптимизациялау

 

Қорытынды

 

Қолданылған әдебиеттер

 

Қосымшалар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                               

 

Кіріспе

 

Ұйымдық –құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен  заң жүзінде белгілеген, белгілі  бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз  сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер

Көптеген экономикалық нарықтардың iшiнде ең басты жердi салықтар алады. Салықтар - әрқашанда мемлекет пен  халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын қанағаттандыру және өндiрiстi дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы iшкi өнiмдi, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнiмдi қайта бөлуге байланысты экономикалық қатынастарды көрсетедi. Салықтар барлық салықтық жүйе сияқты нарық жағдайында экономиканы басқару құралы болып табылады.

Салық салу сұрақтарына  ғылыми әдебиеттерде үлкен көңіл  бөледі, себебі, салық және салық салу арқылы ұлттық табыс бөлігінің мемлекеттендірілуі болады және олар бюджет құрылымы арқылы жүзеге асырылатын салық төлеушілермен мемлекет арасындағы қызығушылық өзара әсерін көрсетеді. Салықтар алымдар процессі ретінде де, әлеуметтік құбылысы ретінде де, экономикалық категория ретінде де қарастырыла алады. Бұл жерде төлие өзінің зерттеу жүргізу процессінде қандай мақсатты көздейтініне байланысты.

Салықтың және салық  салудың өзара байланысқан түсініктерінің көп мағыналы болуы, тура және жанама салықтардың арасындағы байланысын, салық аумағындағы мемлекеттік саясат мәселелері бойынша пікірталасқа алып келеді. Қазақстанда салық салу мәселесіне үлкен мән беріледі, бірақ салық салу ұйымы жиі өзгеріп отырады, ал кейбір мәселелер іске асырылмаған болып қалады.

Негізгі мәселе болып  салықтар, көбінше акциздер табылады. Бюджеттің барлық деңгейлері үшін бұл  берілген салық топтарының фискалды мағынасын қайта бағалау өте  қиын. Келесі жағынан бұл салықтың спецификасы келесі тұжырымда тұйықталады: акциздер – кең көлемдегі тауарларды қолдануды және өндіруді мемлекеттік реттеуге бейімделген. Акциздер бұрынғысынша Парламеттегі дебаттардың себебі болып қалған, баспасөзде кеңінен қарастырылады, бірақ та отандық ғылыми журналдарда және жарияларда бұл мәселенің жанынан өте шығады. Қаншалықты қайғылы болмаса да, қазіргі уақытта дәлелденген және ғылыми салық салу үшін теориялық негіздер ұсынатын бірде-бір нақты еңбек әлі күнге дейін жоқ.

Егер де экономикалық сөздікті алып қарайтын болсақ, онда акциз  – бұл қолданыс бұйымдарына және қызметтерге басымды жанама салық түрі деп берілген. Тауар бағасына және қызмет тарифтеріне қосылатын мемлекеттік бюджеттің негізгі қайнар көзі. Жалпы қолданыстағы тәжірибеде қатты немесе спецификалық, пайыздық немесе адвалорлы қойылымдар қолданылады. Акцизді төлеушілер болып акцизді тауарларды өндіретін немесе мемлекет территориясына импортталынатын заңды және жеке тұлғалар болып табылады.

Бұл салық түрі әлемдегі көптеген мемлекеттерде қолданылады  және де ол осы елдердің бюджетінің кіріс бөлігін құрайды. Қазақстанда акциз екінші туынды рөльді атқарады, бірақ оны бір мәнсіз деуге болмайды, себебі оның түсімдері тұрақты және кейбір жағдайларда жоғары көрсеткіш болып табылады.

Дамыған елдердің экономикалық әдебиеттерінде акциз салу мәселесіне недәуір көңіл бөлінеді. Ол өз кезегінде бұл мәселе соншалықты қиын емес екендігін көрсетеді, сонымен қатар бұл аймақтағы зерттеулер қоғамның үлкен бөлігімен ізденіп алынған.

Зерттеу бұйымы болып  акциз салығы, оның салық жүйесінде  алатын орны мен рөлі табылады.

Зерттеу әдістемесі. Салық  жүйесінде акцизді зерттеу негізіне талдау әдісі салынған. Дипломдық  жұмысты жазған кезде заңнамалық және нормативтік актілер, Қазақстан  Республикасы Президентінің Жарлықтары, сонымен қатар салық салу аймағындағы  шетелдік мамандармен ғалымдардың еңбектері, статистикалық мәліметтер қолданылады. Бұл жұмыста сондай-ақ қаржы және салық салу аймақтарындағы қазақстандық ғалымдардың еңбектері қолданылады: Карагусова Д.Г., Сейдахметова Ф.С., Ынтықбаева С.Ж., Ильясов К.К., Өмірбаев С.М., Оспанов М.Т., Идрисова Э.К., Жумабаева, Абдуқадыр М.

Бұл жұмыстың мақсаты  болып жанама салықтың теориялық  және әдістемелік дәлелденуі табылады. Қойылған мақсат келесі тапсырмаларды  шешуге алып келетін дипломдық жұмысымның мазмұнын анықтайды:

-салық жүйесіндегі акцизді бағалау және талдау;

-акциздің басқа жанама  салықтардан ерекшеліктері;

-акцизді есептеу;

-алу мәселелері және оның даму болашағы,

-акцизді жетілдіру  жолдары алдағы жылдарға болжамдау.

Осы салықтың қонымды  құрылымы болып, менің ойымша, мазмұндама баяндалған құрылым табылады.

Бірінші тарауда акциздің теориялық негіздері жаналып  өтеді, сонымен қатар акциздің басқа  жанама салықтардан айырмашылығын  анықтауға әрекет жасадым және оның ерекшеліктерін айқындадым.Акцизді төлемдердің шетелдік тәжірибесі Ұлыбритания мысалы ретінде әлемдік акциз салу тәжірибесі.

Екінші тарауда бюджетте акциздердің мағынасын көрсететін статистикалық мәліметтер келтірілген. Есептеу механизмінде көрініс тапқан ең негізгі нормативтік құжаттарды атап өттім. Сонымен қатар, мен акциздерді кім төлейтінін және олар көбінесе кімге жататын мәселені жанап өттім.

Үшінші тарауда Қазақстандағы  акциздік салықты жетілдіру жолдары  көрсетілген және де көрсетілген және алдағы жылдарға акциздердіі түсімдер болжау және оны жүзеге асыруға дайындалған жобаларға тоқталдым.

1.  БЮДЖЕТ  КІРІСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫҢ  ОРНЫ

1.1 Қазақстан  Республикасы салық жүйесiнің  құрылымы және   қалыптасуы

 

Мемлекеттiң өсiп-дамуының және болмысының материалдық базасы - қаржыларды қалыптастыратын негiзгi қайнар көздерге салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердiң жататыны белгiлi. Сонымен қатар, салықтар экономика аясын реттеудiң таптырмас құралы және мемлекеттiң мызғымас атрибуты саналады. Осыған орай «мемлекет бар жерде салық алынады, салық (салық жүйесi) бар жерде мемлекет бар» деп тұжырымдауымуға болады.

Салықтардың экономикалық табиғатты мен құқықтық құбылыстарын жете бiлу және ойдағыдай меңгеру  үшiн осы сала бойынша зерттеу-зерделеудi жүзеге асырған мамандардың, ғалымдар мен оқымыстылардың еңбектерiндегi ұғым-түсiнiктердi, пiкiрлер мен көзқарастарды және тұжырымдарды талдап, талқылау арқылы өз  көзкарастарымызды қалыптастырып, қорытынды беруiмiз қажет (1).

Көптеген ғалымдардың  «салық» жөнiндегi түсiнiктерiнiң жалпы  мәнi бiрдей болғанымен, кемшiлiк, олқылықтары да жоқ емес. Осы берiлген түсiнiктердiң негiзгiлерiн қарастырып өтсек. Мысалы, Воронова Л.К. «Салықтар - мемелекеттiң өкiлеттi органдардың актiлерiнiң негiзiнде, белгiлi мөлшерде және белгiленген мерзiмде жалпы мемлекеттiң мүқтаждықтарды қанағаттандыру үшiн заңды тұлғалар мен азаматтар бюджеттерге енгiзетiн төлемдер» деп түсiндiредi. Бұл жерде айтылмай кеткен салықтың белгiлерi (өзiне тән): мiндеттiлiк, қайтарымсыздық және баламасыздық (2).

Қаржылық құқық саласының  белгiлi ғалымы Худяков А.И. өз еңбегiнде салықтардың түсiнiгiн берiп қана қоймай, олардың басқа төлем түрлерiнен ажыратуға қажеттi ерекшелiктерiн ашып көрсеткен. Бұл ерекшелiктер салықтардың өз құқылық және экономикалық табиғатына тән белгiлер болып табылады:

Салық - әрқашанда  мемелекет  тарапынан енгiзiлiнедi және алынады. Бұл жерде мемлекет саяси билiк субъектiсi ретiнде көрiнедi.

Салық - мемлекеттiң бiржақты түрде белгiлейтiн төлемi. Бұл жерде  мемлекет салық төлеушiлердiң келiсiмiн  қажет қылмайды.

Салық - әрқашанда ақшалай  түрдегi төлем. Осы белгiсi бойынша салық әртүрлi мүлiктiк мiндеттемелерден - тәркiлеу, реквизициялаудан ерекшеленiп тұрады.

Салық - әрқашанда ақшаларды  ерiксiз алу. Бұл жерде салық  төлеушiге оның ақшаларын ерiксiз  алу механизмi құрылады.

Салық - заң жүзiнде  белгiленген ақшаларды алу. Мемлекет салықтарды ашықтан-ашық, заңда негiзделген күйде алғандықтан жеке меншiктегi ақшалар мемелекет меншiгiне ауысады.

Салық - мiндеттi төлем. Салық  төлеушiнiң салық төлеу жөнiндегi мiндетi салық кызметi органдарының төленген салықты қабылдау жөнiндегi мiндетiмен ұштасады.

Салық - тек құқықтық нысанда  кездесетiн төлем. Салықтар нормативтiк  сипаттағы заң актiлерiмен белгiленедi.

Салық - тек мемелекеттiк  кiрiске түсетiн төлем.

Салық - тұрақты ақша мiндеттемелерiн  туындататын төлем.

Салық - баламасыз төлем. Яғни, салық қандай да болмасын көрсетiлген қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтiн төлем емес, ал ақысыз төлем.

 Худяков А.И-дың  айтуы бойынша салықтардың басты  белгiсi меншiк иесiнiң, меншiк  нысанының ауысуы болып табылады. Мемлекеттiк емес заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың салық төлеу кезiнде мемлекет қарамағына өтетiн ақшалары мемлекет меншiгiне айналады. Ал мемелекеттiк заңды тұлғалардың салықтары мемлекет қарамағына түскенiмен, олардың - заңды тұлғалардың, ақшалардың иесi мемлекет болып қала бередi. Бұл жерде мемлекет салықтарды белгiлеу және алу процесiнде саяси субъектi ретiнде, ол мiндеттi төлемдердi белгiлеу және алу кезiнде меншiк иесi ретiнде көрiнiс табады. Салықтарды алу кезiнде мемлекеттiк мәжбүрлi түрде меншiк нысаны өзгертәледi. Қорыта келiп айтсақ, салықтар бөтен кiрiстердiң бiр бөлiгi болғанда, мiндеттi төлемдер мемлекеттiк кiрiстердiң бiр бөлiгi болып табылады.(8)

Көбiнесе  Худяков А.И  сипаттап өткен салық ерекшелiктерiн  дұрыс деп қосыла отырып С.М.Найманбаев өзi тұжырымдаған, сондай-ақ салықты басқа мiндеттi төлемдермен ажырататын мына белгiлердi ұсынған:

• Салық - тек мемлекеттiк - өктем түрде белгiленетiн төлем. Салықтарды белгiлеу және алу кезiнде мемлекет салық төлеушiлердiң келiсiмiн, ерiк бiлдiруiн қажет қылмайды;
• Салық - ерiксiз түрдегi төлем. Салық төлеушiлер мемлекеттiң бiржақты- өктем ерiк бiлдiруiнiң нәтижесiнде салықты ерiксiз түрде төлеуге мәжбүр болады;
• Салық - мiндеттi төлем. Салық заңда белгiленген тәртiп бойынша, қатаң белгiленген мерзiмде және мiндеттi түрде бюджетке аударылады;
• Салық - ақшалай нысандағы төлем. Заңды және жеке тұлғалардың табыстарының белгiленген бөлiгi тиiстi бюджетке ақшалай аударылады;
• Салық - меншiк нысаны ауысатын төлем. Мемлекеттiк емес заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың меншiгiндегi ақшалар мемлекет меншiгiне айналады;
• Салық - заңды төлем. Мемлекеттiң жоғарғы өкiлдi органы шығаратын заңның негiзiнде белгiленген төлем;
• Салық - нақты заңды және жеке тұлғалардаң алынатын төлем. Мемлекеттiк заңды тұлғалардың салықтары мiндеттi аударымдар түрiнде көрiнiс табады. Бiрақ заң шығарушы бұлай деп бөлмеген.

Салықтар - әрқашанда  мемлекет пен халықтың жан-жақты  мұқтаждықтарын қанағаттандыру және өндiрiстi дамыту мақсатында ұлттық табысты және iшкi өнiмдi, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнiмдi қайта бөлуге байланысты экономикалық қатынастарды көрсетедi. Сондықтан, олар мемлекеттiң заңды және жеке тұлғалармен арасындағы экономикалық (қаржылық) қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып табылады.

Салықтар мен басқа  да мiндеттi төлемдердiң экономикалық-құқықтық маңызы олардың құрамындағы қаржылық экономикалық және құқықтық қатынастар арқылы көрiнiс табады. Қаржылық - экономикалық қатынастар салық төлеушiлердiңтиiстi бюджетке белгiленген ақша қаражаттары сомасын берулерi кезiнде, ал қаржылық-құқылық салық заңдарымен белгiленген салықтық қатынастарға қатысушы мемлекеттiк салық қызметi органдары мен салық төлеушiлердiң арасында туындайды.

Худяков А.И. кезiнде айтқан пiкiр, көзкарастарына жаңаша сипаттама  бере отырып, салықтың мына келесiдей  түсiнiгiн берген және оның өзiне тән экономикалық, құқықтың белгiлерiн атап көрсеткен:»Салық-бұл мемлекеттiк өкiлеттi орган тарапынан бiржақты тәртiппен және қажеттi құқықтың нысанда белгiленген, салық субъектiсi белгiленген мерзiмде және белгiлi мөлшерде жүзеге асыратын қайтарымсыз, баламасыз және тұрғылықты түрдегi, төленуi мемлекеттiк мәжбур ету шараларымен қаматамасыз етiлген, мемлекет кiрiсiне төленетiн ақшалай немесе натуралды мiндеттi төлем». (1)

Салықтың белгiлерi жөнiнде  Худяков А.И олардың тығыз байланысты болатынын ескере отырып, арақатынастарының өте жақын екенiн айта келiп кейбiр жағдайларды есепке ала отырып бөлуге мүмкiндiк тапқанын айтады. Ол салықтардың экономикалық сипаттарына мына белгiлердi жатқызған:

• ақша түрiнде төленетiн төлем;
• қайтарымсыз төлем;
• баламасыз төлем;
• салық салу объектiсi белгiлi төлем;
• салық субъектiсi айқындалған төлем;
• төлеу мерзiмдерi белгiлi төлем;
• салық катынастарының тұрақты туындататын төлем;
• салық мөлшелерi айқындалған төлем;
• салық мемлекет кiрiсi болып табылатын тәлем.
• Салықтың заңды белгiлерiне мыналар жатады:
• салық мемлекет белгiлейтiн төлем;
• салық тек құқықтың нысанда болатын төлем;
• салық мәжбүрлi сипатта болатын төлем;
• салықты ақша түрiнде алу құқыққа сай әрекет;
• салықты төлеу кезiнде мемлекеттiк бақылаудың болуы;
• салық - тиiстi органмен және актiмен белгiленетiн төлем;
• салықтың төленуi мемлекеттiң жауапкершiлiк шараларымен  қамтамасыз етiлетiн төлем;
• салықтар тұрақты қаржылық мiндеттемелердi туындататын төлем;
• салықтарды төлеу заңды мiндет болып табылады;
• салық - мiндеттi төлем;
• салық мемлекеттiң бiр жақты ерiк бiлдiруiнiң нәтежиесі болып    табылады.