Қосылған құн салығы бойынша салықтық міндеттемелер есебінің теориялық негіздері

    Сонымен қатар бұл салық бөлу жүйесіндегі  ең нашар звенодан ұсталады, өндірістік сатып алу, сату барысында тек  кассалық ведомость қана құжат бола алады. Көбінесе нақты ақшаға тауар  сатып алу барысында бұл фактіні  ешкім тіркемейді және тиісті сома банкіге өткізілмейді, сәйкесінше салық  төленбейді.

    Өндірістік  шығындар жиынтығы мен және түсім  арасындағы айырмаға тұтыну табысына салықты енгізу жөнсіз деп қарастыруға  болады. Өйткені салық төлеушілердің  бұл салық түрінен талонда  көптеген әдістерін біледі.

    Мысал ретінде, алынған жалпы пайданы, өзіне және жұмысшыларына қосымша  еңбекақы ретінде (жәрдемақы, материалдық  көмек, сыйақы) төлеуі мүмкін.

    Қосылған  құн салығы көптеген тауарлар мен  қызметтерді қоса кең салық салу базасы бар және ол шот–фактура  негізінде жүйесінің барлық өзгерістік шығындарын шегеріп қоймай тек алдыңғы  кезеңдегі өндірісте шикізат  және материал сатып алу шығындары  шегеріледі. Осының бәрі бюджетке шығын  келтірмей және өндірісті ауырлатпай ең төмен жарнаны енгізуге көмек  береді. Сондықтан қосылған құн салығы тұрақты және пайдалы 12-30 пайыз мемлекеттік түсім әкеледі және жалпы ұлттық өнімнің 5–10 пайызын құрайды. Жоғарыда айтылғандардың барлығы Қазақстанның басынан өткен. Салықтық реформалаудың арқасында қосылған құн салығының жарналары 28 пайыздан 20 пайызға, одан 16 пайызға, кейін 12 пайызға төмендетілді, соның өзінде бюджет түсімінің 25пайызын әкеледі.

    Қосылған  құн салығы осыншама жұмыс бәсеңділігі  басқа салықтарға қарағанда экономикалық жағдайға байланысты таптырарлық емес, әсіресе табыс салығының базасы шектеулі, ал, негізгі жергілікті шикізат  табыстарының тұрақсыздығымен ерекшеленетін  мемлекеттерде, әрине кәсіпорындарда қосылған құн салығын өндіру кезінде  инфляциялық жоғалтуларды болдырмау  мақсатында қайтарып беру сомалары өз уақтылы төленсе жақсы болар  еді.

    Айта  кететін жай қосылған құн салығының  негізгі ерекшелегі: өндірістік процестің  интенсификациялануының эффекті ынталандырушысы, тәжірибесінде әмбебапты және ең негізгі аяқталмаған өндірістің көлемін қысқыртудағы әкімшілік  емес реттеушісі болып табылады. Әрине  қосылған құн салықтың несие ретінде  өз уақтылы төлеген әрбір өндіруші өндіріс немесе өнімді сату арқылы сол соманы барынша тез қайтаруға  тырысады.

    Салықтың  мәнін толық түсіну үшін, олардың  экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал, салықтың экономикалық маңызы олардың  атқаратын қызметтеріне тікелей  қатысты.

    Қосылған  құнға салынатын салықтың негізгі 2 қызметтері бар:

    1) Фискалдық

    2) Реттеушілік

    Бүгінгі таңда біздің елімізде, Тәуелсіз Мемлекеттер  Достастығында бұл салықтың тек  фискалды функциясы байқалады. Яғни, бюджет кіріс көздерін толтыру болып  табылады.

    Фискалдық немесе бюджеттік қызметі - бұл арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады, яғни бюджеттің кіріс көзін құру болып табылады.

    Реттеушілік қызметі - салықтың ең негізгі қызметі болып табылады. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады.

    Салықтық  реттеудің ең басты мақсаты- өндірістің дамуына ықпал ету. Салық ставкалары, жеңілдіктері және тағы басқалары салықтық реттеудің тетіктері болып саналады. Жоғарыда аталған салықтық реттеудің  тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар  ақша және баға саясаты, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен  тығыз байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкасы мен салық  жеңілдіктерініңі алатын орыны ерекше. Себебі, ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен  қойылған ставкалар салық төлеушілердің  жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады.

    Бір сөзбен айтқанда, салықтық реттеу қызметі  арқылы, салықтар арқылы мемлекеттің  экономикаға араласуы, оларға ықпал  етуі болып табылады.

    Әрбір салық сияқты қосылған құн салығының  да өзіне тән артықшылықтары мен  кемшіліктері бар, ол келесідей:

    Артықшылықтары:

1. Мөлшерлеменің өзгеруіне қарамастан салық түсімдерін бағаның өсуімен тікелей байланыстырады және де бюджеттік қаржының инфляциялық құнсыздану процесін болдырмайтын бірден – бір тиімді амалы болып табылады.
2. Мөлшерлеменің дифференциациялау әдісі арқылы мемлекетке қосылған құн салығы тұтынушылар сұранысының іс - қимылын реттеуге мүмкіндік береді.
3. Фискальдық қызметті атқара отырып, мемлекеттің атынан бағаны еркіне жіберу және құнсыздануды реттеуімен сәйкес келеді.

    4)  Әлемдік тәжірибеде өндірісті тоқтату, ұстап тұру элементі нарықтан әлсіз өндірушілерді шығарып тастауды жеделдетеді.

    5) Мемлекеттің экономиканы реттеуші құралы ретінде қызмет атқарып, ұдайы өндірістегі дағдарысқа төтеп бере алады.

    6) Әлемдік тәжірибеде қосылған құн салығының мөлшерлемесі тек қана деңгейі бойынша емес, саны бойынша да есептеледі. Төмендетілген мөлшерлеме сауда- саттықта қолданылса, жоғарылатылған- заттарға қолданылады.

    Кемшіліктері:

1. Қосылған құн салығының жоғары мөлшерлемесі тұрғындардың сатып алу қабілетін төмендетеді және өндіруші үшін өткізу нарығын тарылтады. Сонымен қатар сатып алушылардың шектеулі мүмкіндігіне байланысты өндірушілердің өз тауарын тез өткізуге мүмкіндік бермейді.
2. Ең соңғы тұтынушыға салынғандықтан бұл белгілі бір деңгейде регрессивті жанама салық болып табылады.
3. Шикізат пен материалдарды жабдықтаушылардың қосылған құн салығын төлеу уақыты мен сатып алушылардан түскен өткізілген тауарлардың бағасындағы қосылған құн салығының уақыты сәйкес келмейді.
4. Реттеу мүмкіндігін және ішкі мәнін дұрыс қолданбау кәсіпкерлік қызметке кері әсерін тигізеді.
5. Салық есебіндегі қаржы аудару әдісінің нәтижесінде салықты төлеу үшін өзіндік айналым қорларын жұмсауға тура келіп отыр.
6. Қосылған құн салығының жоғарғы мөлшерлемесі өзін - өзі қаржыландыру үрдесін жасамай, бағаның көтерілуін тездетеді. 

    1.2 Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтың қалыптасуы мен дамуының алғы шарттары

    Қазіргі кезде қосылған құнға салынатын  салық өзінің жалпы нысанында  келесі 39 елдің салық - бюджет жүйесінің  құрамдас бөлігі болып табылады:

    Қосылған  құнға салынатын салықтың кең  таралуының себептері сан алуан, бірақ олардың негізгілері мыналар:

1. Тұтынуға салынатын салық арқылы кіретін мемлекеттік кірістерді ұлғайту мақсатында қосылған құнға салынатын салықтың әлеуетті кең салық базасы бар;
2. өндірушілердің тауар мен қызмет өндіруге байланысты шығындарына емес соңғы тұтынушылардың шығындарына салық салу мақсатында;
3. басқару мен қадағалау шығындарының аздығы;
4. бұл салықтан жалтарудың қиындығы;
5. Европалық Экономикалық қауымдастыққа кіруге қойылатын талап, ол мемлекеттің қосылған құнға салынатын салық салық жүйесінде болуы талап ретінде қойылуына байланысты.

    Әлем  елдерінде таралып, осыдан келіп қосылған құнға салынатын салық Қазақстан Республикасына да келіп жетті.

    1991 жылы Қазақстан Республикасының  салық жүйесіне енгізілген элементтің  бірі - қосылған құнға салынатын салық. Осы кезеңде Қазақстан егемендік мәртебеге ие болды. Одақтық, бұрынғы мұрагерлік негізде қалған қаржы – несие жүйесі бұрынғы әкімшілік топтар жүйесі сипатына ие болды және ол экономикалық дамудың нарық жолын таңдаған жаңа жас мемлекет талаптарына жауап бермеді. Осыған байланысты, алғашқы рет республика жоғарғы Кеңесімен «Қазақстан Республикасының салық жүйесі» және «Бюджет жүйесі туралы» заң құжаттары қабылданды, онда тек қаржылық жүйе реформаланып қоймай, жаңа әлем тәжірибесіне сәйкес салық салудың прогрессивті ағымдары пайда болды [11, 125 б.].

    Салықтың  айналымға ену барысын талдауға келсек, бұл төлем осы кіріс  нысандарын бөлуді бірыңғайландыру  негізінде, қоғамның таза кіріс нысаны сыртқы қатынаста салықтық емес сипатқа  ие осындай төлемдерден пайда  болды.

    Салықтар  айналымын біріктіретін барлық төлемдер жеке қайнар көз ретінде қоғамның таза кірісін құрады. Салық айналымын  құру кезеңімен бірге қоғамның таза кірісін бір топқа біріктіру  негізінде пайда болғанын көрсетеді. Айта кететін бір жайт, салық айналымын  құру кезеңінде жалпы таза кіріс  нысандары халық шаруашылығы  салаларының маңызды өсу пайдалылығымен байланысты. Салық айналымын қалыптастыру тарихы заңдылықпен ұштасады.

    Салықты төлеу сатылған тауарға мемлекеттік  банк мекемесінің есебі негізінде  мемлекеттік бюджет есебіне төлейтін салық төлеушінің контокоррентті есеп сомаларын бөлу жолымен жеке операциялар  жүзеге асырылды.Сатылған тауарға мемлекеттік  банк мекемесінің есебі кәсіпорын  тиісті операциялардың салық сомаларын  білдіреді. Мұндай тәртіп салық төлеудің кезеңі айналымына максимальды жақындауға мүмкіндік береді (онда кәсіпорынның салық айналымын есептемегенде).

    Айналымға енген контингент тауарлар бағасы, оны төлеу көлемдері маңызды  өзгерістерге ұшырады.

    Салық реформасымен қоғамның таза кіріс бөліктерін айналым қабілеті жоқ тауарларға қатысты (мұндай кәсіпорындар болып  пайда немесе табыс салығы шегерімдерін төлеушілер болды) бөлу көрсетілген жоқ. Бұл кәсіпорынға тауарлық емес операцияларды қаржы органдарымен ағымдық емес бақылауда көрсеткіштер санымен жоспарды орындау бөлігін көрсетті, төлемдер пайдасы орталықтан алынып отырды.

    Нарық қатынастарының дамуы шаруашылық субъектілерінің  меншік нысандарының түрлерін дамытуға, өндірістік аралас нысандардың пайда  болуына әсер етті. Құнның өсуі негізінде  әрекет ететін делдалдық қызметтің  дамуы мемлекеттік қазынаның  өсуінің бір бөлігі болып табылатын  универсалды (әмбебап) салықтың қолданылуын  талап етті. Әкімшілік басқару  жүйесіндегі қаржы саясатында айналым  салығы өзінің бастапқы қадамдарына  ие болды. Айналым салығын қолдану  аймақ бойынша заңсыз кіріс түсімдерінің түсуіне әкеліп соқты және базалық  салаларға ие дамыған өндіріс  өнімдерін тұтынуды әлсіретіп, мүліктік жағдайға итермеледі.

    Осындай негізде салық айналымын қолдану  аймақтар арасында қайшылықтарға әкеліп соқтырды. Қосылған құн салығының  мүлкін объективті есептеу және жанама салық салуды толығымен қаржы  әлеуметтік теориясы бойынша жанама салық салмауға итермеледі.

    Қосылған  құн салығын алудың елеулі артықшылықтары: барлық өндіріс сатыларында шотты  қолдану бағасы дамыды, бұл салық  үлесінің маңызды аргументі салық  жүйесін құрудың шетел тәжірибесі болып табылады. Дамыған шет мемлекеттер  тәжірибесі көрсеткендей жанама салықтар біртіндеп тең негізде бөлінген қоссылған құн салығының құны қандайда бір ауыртпалық әкелмейтін тауарларға, халық шаруашылығында қаржы  пропорциясына ыңғайланды. 

    Қосылған  құнға салынатын салықты көбінесе «Европалық салық» деп атаған. Себебі, Европа елдерінде бұл салық түрі бюджет кіріс көздерінің ең негізгі құрамы болып табылған. Бұл салық түрі Европа елінің 33 елдерінде қолданылады. Сөйте келе бұл салық біздің елімізге келіп жетті.

    «Қосылған құнға салынатын салық» Қазақстан Республикасында 1 қаңтар 1992 жылы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес енгізілді.

    Сонымен айта келе, қосылған құнға салынатын  салық - тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіру және олардың  айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын  айналым  құнының бір бөлігін  бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан  Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды  білдіреді.

    Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге  тиісті қосылған құн салығы сатылған тауарлар  (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін есептелген қосылған құн салығынын сомасы мен алынған  тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін төленуге тиісті қосылған құн  салығының сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады.