Литоуски трыбунал

Літоўскі трыбунал

 

 

Уводзіны

 

Сістэма судовых органаў Вялікага Княства Літоўскага складалася паступова, але ў завершаным выглядзс сфармавалася ў XVI ст. Суды, як і ўсе дзяржаўньія органы ў ВКЛ былі закліканы охранять існуючы правапарадак і забяспечваць інтарэсы дзяржавы, пра - большай эліты і пануючай царквы. У старажытных беларускіх діяржавах судовыя функцыі, як правіла, аыконваў князь і яго службовыя асобы. У перыяд фарміравайня Вялікага княства Літоўскага захоўваўся ранейшы парадак, хоць выішэйшай суддзёй дзяржавы лічьіўся вялікі князь (гасудар). У центральных землях дзяржавы (як было разгледжана, у асноўньім гэта былі беларускія землі) вялікі князь засяродзіў у сваіх руках закона ^ давальную, выканаўчую і судовую ўладу (з паступовым абмежаваннем гэтай улады). Аднак разам з князем судовыя функцыі ажыццяўлялі службовыя асобы цэнтральнага і мясцоаага кіравання, а таксама землевла-дзялкі-гаспадара і царква ў алносінах да залежным ад іх асобам.

Паступова па меры цэнтралізацыі дзяржавы судовая ўлада вялікага князя распаўсюджвалася на ўсе землі дзяржавы. Адняк зямлі, валодаю абцяжарваюиь пэўнай аўтаноміяй (« прыс лу хоу ваючыя ды таго панству»), захавання нили права ўласнага суда. Асобы, нездаволеныя рашэннем мясцовага суду, мелі права скардзіцца вялікаму князю.

У ХV-ХVI ст. ст. у Беларусі існавалі дзве сістэмы судовых органаў - агульныя суды для ўсяго насельніцтва, заснаваныя на старажытным звычайным праве а таксама суды для асобных груп насельніцтва – духавенстма, мяшчан, сялян, татараў, габрэяў, якія не анрымалі дастатковага адлююстравання у Статуце 1588 года года, так як дзейнічалі на аснове царкоўнага права (Бібліі, Карана, Торы). Спецыяльных нарматыуных актаў ці старажытнытнага звычаевага нрава

Галоуны суд (Літоўскі трыбунал)

 

Галоўны суд (Трыбунал) найвышэйшы суд ВКЛ быў утвораны з мэтай разгрузіць гаспаларскі суд, граматай караля Стэфана Баторыя ад 1 сакавіка 1581 г.. 3 утварэннем Галоўнага Трыбуналу судовая ўлада вялікага князя і паноў-рады абмежоўвалася. Гэга з'ява ўказвае на пастаянную тэндэнцыю да аслаблення ўлады вялікага князя ў дзяржаве і ўмацавання ролі шляхты. Мяркуем, што з утварэннем Галоўнага суда ўзмацняўся і суверэнітэт Вялікага княства Літоўскага.

Ва  ўводнай часты закона 1581 г. "Способ прав трибунальских" абгрунтоўваецца неабходнасць утварэння Галоўнага суда, акрэсліваецца яго кампетэнцыя. У разделе "Способ обирания судей" разглядаецца парадах фарміравання і склад Літоўскага трибунала.

Трыбунал ВКЛ (Галоуны суд) ствараўся для апеляцыйнага перагдяду спраў, але асобныя справы ён мог разглядаць у парадку першай інстанцыі. Пастановы яго мелі сілу пастаноў сойма. Галоўны суд складаўся, як правіла з суддзяў-дэпутатаў, якія выбіраліся на сойміках з мясцовай шляхты, па два ад кожнага павета, тэрмінам на адзін год. Пры гэтым трэба адзначыць што выбраннымі маглі быць толькі шляхцічы, якія мелі ўласныя зямельныя ўладанні (аседласць), засведчаныя ў праве і мясцовых звычаях.

Кожны член Галоўнага суда павінен быў прымаць удзел у яго рабоне не меньш 6 месяцаў і потым мог не з’яўляцца на сесіі, як выканаўшы свае абавязкі. Колькасць суддзяў - членаў Галоўнага суда - пры разглядзе спраў не адзначалася дакладна і магла бымь рознай, але кворум суда па грамадзянскім справам адзначаўся ў 6 чалавек. Па заканчэнню тэрміну паўмамоцтваў асоба магла быць зноў абрана членам Галоўнага суда толькі праз 6 гадоў. Члены Галоўнага суда з сваўго ліку абіралі старшыйю, які мог зноў абіраіцца на гэтую насаду тольхі праз 4 гады.

Галоўны суд разглядаў апеляцыі на рашэнні (выпакі): 1) гродскіх, земскіх і падкаморскіх судоў; 2) панскіх судоў у адносінах служылых шляхцічаў, прыгавораных да пакаранню смерцю, турэмнага зняволення ці буйных грошавых штрафаў. ("Однако же апеляция допускается по сему статуту на обе стороны как истцовой, так и ответной без припятствия в главный суд". р, III, а, 11; р. IV, арт. 40,36).

Толькі з узнікненнем Галоўнага Суда канчаткова афармляецца адзін з асноўных прынцыпаў, уласцівых сучаснаму судаводству - ніхто не можа быць суддзёй па сваей справе. Раней Вялікі князь меў права вырашаць усе спрэчкі, у тым ліку і тыя, якія тычыліся яго самаго. I толькі з увядзенем ў дзеянне Літоускага трибунала у ВКЛ завяршаецца працэс аддзялення судовай улады ад адміністрацыйнай і заканадаучай (для шляхецкага саслоўя ў першую чаргу).

Па першай інстанцыі Галоўны суд разглядаў справы, якія раней былі ў кампетэнцыі вялікакняскага суда "вси справы пришлые, которые кольвек на суд наш господарский приподати бы имели"). Асаблівую катэгорыю спрау складалі скаргі на незаконныя дзеянні і злоўжыванні мясцовых асоб і суддзяў. Галоўны суд разглядау і тыя спрявы, якія былі адкладзены гаспадарскім судом да 1581 г.

Пад юрысдыкцыю трыбунала пападплі таксама справы, звязанныя з іскаміз-за царкоўнай маёмасці. Пры разгледжанні такіх спраў стваралася сумесная калегія у якую уходзілі члены Галоўнага суда і прадстаўнікі духавенста, якіх прызначалі спіскамі.

Акрамя разляду судовых спраў Галоўны суд займаўся і натарыяльнымі клопатамі: завяряў завяшчанні, сведчыў дагавары пязыкі, куплі-продяжу маёнткау і г. д.

Сесіі Галоўнага трыбунала праходзлі пад старшынствам выбранага суддзямі маршалка. На пасаду старшыні звычайна рэкамендаваўся Рядай адзін з паноў.

Справы разглядаліся судовай калегіяй з 2-7 чалавек, аднак магла быць і іншая колькасць суддзіяў у калегіі; але не меиш чым два. Пастановы ці рашэнні (дэкрэты) трыбунала пымаліся большасцю галасоу на аснове Статута, соймавых канстытуцый і звычаёвага права. Не прымалі ўдзелу ў разглядзе справы члены суда з таго самага павета, што і бакі ў спрэчцы. Як адзначалася, рашэнні (дэкрэты) Галоўнага суда мелі сілу соймавых пастаноў, таму яны не маглі быць абскарджаны, адменены нават Вялікім княіем. Выкананне рашэнняў праводзілася паветавымі судамі або паветовымі старастамі.

Месцам работы Галоўнага суда (сесій) былі Вільня (штогод), Менск і Навагародак (па чарзе праз год). Да 1588 г. сесіі праходзілі і ў Троках. Кожная сесія (кадэцыя) магла працягвацца не болей як 22 тыдні, пасля суддзі пераязджалі ў чарговы горад.

Акрамя  Галоўнага трибунала было яшчэ некалькі судоў вышэйшай інстанцыі, у прыватнасці, суд літоўскай скарбавай камісіі, або "Скарбавы трибунал". Ён быў утвораны ў ВКЛ пазней, у 1609 г. і складаўся з падскарбіяў (земскага і дворнага), з аднаго сенатара і сямі шляхцічаў выбраных на соймс. Скарбавая камісія збіралася 4 разы на год на пасяджэнні на 4 тыдні кожная. Да кампетэнцыі скарбавага трибунала адносіліся ўсе справы. якія тычылісі гандлёвых кантрактаў, спрэчак паміж купцамі і іскаў па векселях, злачынных дзеянняў накіраваных супраць службовых асоб, дзяржаўнага скарба. Нарэшце, гэгаму трибуналу належалі справы, звятаныя з нявыплатай дзяржаўных падаткаў. У 1726 г пастановай Гродзенскага сойма частка функцый скарбавага трыбунала была перададзена Галоўнаму літоўскаму трыбуналу.

 

Вынік

 

Таісім чынам можна зрабіць вынік. што судовая рэформа XVI ст. у ВКЛ значна ўдасканаліла судовую сістэму дзяржавы. Яна ўнесла значныя прагрэсіўныя змены ў судовы лад і судаводства. Былі рэфармаваны існуючыя і створаны новыя суды. Яны ствараліся на падставе замацавання прынцыпу падзелу ўлад, былі выбарнымі і дзейнічалі зголна з ідэяй аддзялення судовай улады ад выканаўчай. Судовая рэформа ў большай ступені пашырала правы шляхты, але ж яна таксама закранала і правы шырокіх пластоў насельніцтва. У судовым працэсе быў замацаваны шэраг прагрэсіўных прававых прынцыпаў: прэзумпцыя невінаватасці (распаўсюджваўся і на простых людзей), прынцып галоснасці і публічнасці судаводства.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ВЫШЭЙШЫЯ  СУДОВЫЯ ОРГАНЫ

ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА

Да  канца XV — пачатку XVІ ст. у Вялікім княстве Літоўскім дзейнічаў тыпавы для раннефеадальнага перыяду прынцып, згодна з якім органы дзяржаўнай улады адначасова выконвалі судовыя функции. На праішгу XVI ст. назіраецца адыход ад гэгага парадку. У выніку склаліся дзве сістэмы судовых органаў: агульнасаслўныя суды, што былі заснаваны на звычаёвым праве і законе, і саслоўныя суды (для духавенства, шляхты, мяшчан, сялян). Саслоўныя суды для шляхты былі аддзелены ад адміністрацыі і дзейнічалі на падставе закона ў адпаведнасці з тэорыяй аб падзелу ўлады. Астатнія саслоўныя суды дзейнічалі на аснове Бібліі, Карана, Торы, спецыяльных нарматыўных актаў ці старажытнага копнага права

Вышэйшым  агульнасаслоўным судом лічыўся вялікакняжацкі (гаспадарскі) суд, а таксама суд паноў-рады і камісарскі суд Апошнія з’яўляліся рознавіднасцю гаспадарскага суда.

Кампетэнцыя гаспадарскага суда была вельмі шырокай. Ён разглядяў справы як па першай, так і па другой інстанцыі. У якасці суда першай інстанцыі разгляліся справы аб дзяржаўных злачынствах, «споры о силе и значении различных жалованных грамот, затрагивающих интересы государственной казны», аб прыналежнасці да саслоўя шляхты, аб палітычных злачынствах, аб скаргах на незаконныя дзеянні вышэйшых службовых асоб і інш. Выключив да падсуднасці гаспадарскага суда адносіліся справы аб злачынствах супраць паноў-рвды, ваявод кашталянаў, стараст, суддзяў у час выканання імі сваіх службовых ябавязкаў.

У якасні суда другой інсганцыі гаспадарскі суд разглядаў любыя справы, яям прыходэілі ў парадку анеляныі на рашэнні мясновых судоў, Р&зодкд аіраў у гаснадарскім судэе вёўся пры ўдзелс аялікага княія і радных гшноў Рашжй* гаспадарскага суда лічыліся канчатковымі і абскарджанню не падлягалі

Па даручэнню вялікага князя суд пшюў-рагіы мог ранлядаііь тыя с правы, яня паступалі на імя гаспадара. Па сутнасні. як адзначалася ныппй, гггм суд бмў 'ражавіднасцю гаспаларскага суда. Суд гшноў-рады мог раіглядаш» спрмм незалежна ад колькасцІ членаў рады, якія прысутнічалі на судовым пасядж жмі

Калі суд паноў-рады па даручэнню гаспадара разглядаў розныя справы, то камісарскі суд утвараўся ім для рашжня спраў, якія наступал! на імя вялікага княтя і тычыліся толькі іямельных спрэчак фсадалаў, што чакраналі інтарэсм вялікакняжацкіх уладанняў. Спецыяльна нры жачаныя камісары выязджалі на месш і там разглядалі спрэчку па сутнасці справы і прымалі па ёй раш жне

Соймавы суд першапачаткова праводзіўся вялікім князем і панамі-родаА у «ж склікання соймаў. Згодна са Статутам І 588 г., справы ў соймавым судзс раіглядаліся вялікім князем, панамі-радай і васьмю дэпутатамі сойма

Адной з разнавіднасцей гаспаларскага суда быў марйшлкаўскі суд Яго мог узначальваць адзін маршалак (узначальваў адміністрацыю гаспадара) ш два. Гтгы суд разглядаў справы па даручэнню або загаду гаспадара. Месиам правя дзеиня яго пасяджэнняў быў звычайна гаспадарскі двор, а калІ ўзнікала неабходнасць. то $и мог пераязджаць і ў іншыя месцы.

3 мтгай разгрузки» гаспадарскі суд граматай карала Стэфана Баторыя ад 1 сакаюаа 1581 г. быў утвораны Галоўны суд (трыбуная) — найвышэйшы суд Вялікага княства Літоўскшпа.

3 утварэннем  Галоунага трибунала судовая  ў лада вял і ката князя і паноу-рады абмяжоўвалася. Гэга з'ява укаэвае на пастаянную тэндэнцыю да аслаблення улады вялікага князя ў дзяржаве і ўмацавання ролі шляхты. Мяркуем, што з утварэннем Галоунага трибунала узмацшгуся і суверэнітэт Вялі кага княства Літоўскага.

Трибунал Вял і кага княства Лгтоўскага ствараўся для апеляцыйнага псрагляду спраў, але асобныя справы ёи мог разглялаць у парадку першай інстанцыі. Пастановы яго мелі сіпу пастаноў сойма. Галоўны суд складаўся з 46 суддзяў- дэяутатаў, якія выбіраліся на сойміках з мясиовай шляхты, па два ад кожнага навета, тэрмінам наадзін год. Пры гэтым трэба адзначыпь, што выбранымі маглі быць толькі шляхціцы, якія мелі ўласныя зямельныя ўладанні, дасведчаныя ў , праве і мясцовых звычаях.

Галоўны суд разглядаў апеляіші на рашэнні земскіх, замкавйх і падкаморскіх судоў, а таксама скаргі на рашэнні гіавятовай адміністрацыі. Трыбунал разглядаў скаргі на рашэнні (выракі) панскіх судоў у адносінах служилых шляхшоаў, прыгавораных да пакарання смерцю. турзмнага зняволення ш буйных грашовых штрафаў.

Па першай інстанцыі Галоўны суд разглядаў справы, якія раней былі ў кампетэнцыі вялікакняжацкага суда. Асаблівую катэгорыю спраў складалі скарп на незаконныя дзеянні і злоўжыванні мясцовых службовых асоб і суддзяў. Галоўны суд разглядаў і тыя справы, якія былі адкладзеньі гаспадарскім судом і не разгляджат да 1581 г.

Сееіі трыбунала праходзілі пад старшынствам выбранага суддзямі маршалка.

Справы разглядаліся судовай калегіяй з двух-сямі чалавек. Пастановы прымаліся

бплмяагіпп  гяяяссЛ иа агйпш» Гт МііІ іймяітіга гшгт— ЛГі ІііЯігага М

штршрву.

Па першай інстямцыі Гшіоўны суд разглядяў справы; якія рамей былі ў кжмпегжцыі вялікакняжашсага суда. Асаблівую катэгорыю спраў складалі с карп на исшоямш діеянн! і ілоўжыванні мясцовых службовых асоб і суддзяў. Галоўмм суд резглядаў і тыя справы, якія былі адкладзсйы гаспаларскім судом і не разгляджаны т 15(1 г.

Сесіі трибунала праходзілі пад старшынствам выбранага суддзямі маршалка.

Справы разглядаліся судовай калегіяй з двух сямі чалавек. Пастановы прымяліся большасцю галасоў на аснове Статутаў Вялікага княства ЛНгоўскага, соймавых кансгатуцый (пастаноў) і звыча&аага права. Не бралі ўдзелу ў разглядзе справы члены суда з таго самага навета, што і бак! ў спрэчиы. Як адзначалася, рашэнні (дэкрэты) Галоўнага суда мелі сілу соймавых пастаноў, таму яны не маглІ быш» ♦абскарджаны і алменены наваг вялікім князем. Выкананне рашэнйяў праяодзілася павятовымі судам! або павятовымі старостамі.

Разам з разглядам судовых спраў Галоўны суд выконваў і натарыяльныя абавянсі: завяряў завяшчанні, розныя дагаворы (пазыкі, куплі-продвжу маінткаў і інш ).

Акрамя Гялоўнага  трыбунала было яшчэ некальк! судоў вышзйшай інстанцыі, у прмааткасйі суд яітоўешй стрбатй камісіі, або Снарбашы трыбунал, Ём быў утвораны ў Вялікім княстве Літоўскім у 1609 г. і складаўся і падскарбіяў (земскаш і дяорнага), і аднаго сенатара і сямі шляхціцаў, выбраных на сойме. Да яамлетзнцыі Скарбаяага трыбунала адмосіліся ўсе справы, як!я тычыліся гандлбвых кяотряктяў» спртк пшіж яупйамі і іскаў па яэксалях, ілачымных дэсянняў, накіравамых супраід* службовых асоб, дзяржаўнага скарбу. Парллпе, таму трыбуналу належал! справы, івяіаныя з иявыплатай дзяржяўных падяткаў. У 1726 г. пастаиоваЛ Гярадзеискага сойма частка функішй Скарбавага трыбунала была перядадаема Галоўнаму трыбуналу.