Дағды және икем

Дағдылардың езара қатынасы түрліше жағдайда кө-рінеді. Қейде бүрынғы дағдылар жаңа дағдылардың қалыптасуына көмектеседі, енді біреулері керісінше, кейінгілерінің қалыптасуына кедергі келтіреді.

Ескі дагдыныц жаңа дағдынықалыптастыруға көмектесуін дағдылардьң тасымалы дейді. Мәселен, шет тілдің біреуін білу, екіншісін үйренуге көп жеңілдік келтіреді. Мұның себебі бұрынғы қалыптасқан дағды мен жаңадан қалыптасатын дағдының арасында ұқсастықтардын көп болуы. Олар: алфавиттегі жеке дыбыстардың айтылуындағы және грамматикалық ережелердегі ұқсастықтар. Осы заңдылыкқа сәйкес, арифметикада қосу амалын білу кебейту амалын үйренуге, алу амалын білу белу амалын тез меңгеруге жағдай жасайды. Көркем жазу сабағында бала әдемі, таза, анық етіп жазуға дағдыланады. Осылайша қалыптасқан дағдыны оқушы басқа пәндерден жазатын дәптеріне де ауыстырады. То­карь станогінде жұмыс істеуді менгерген жұмысшы ма-шинаның қалған түрлерінде жүмыс істеуге тез дағдылана алады.

Тасымалдау заңы әр текті дағдыларға үйлеспейді. Мәселен, заттың түстерін айыру дағдыларын сызыктар-дың ұзындығын немесе нәрселердің салмағын айыру үшін қолдаиуғ болмайды. Сондай-ақ жаяу жарысқа қажетті дағдылар жекпе-жек күресудің дағдысына ко­ла йлы эсер етпейді.

Бүрынғы, дағдылардың жаңа дағдылардьң жасалуына бөгет келтіруін интерференция деп атайды. Дағдылардын, интерференциясы екі түрлі болады. Жаңа дағдыларды қальптастыруда бұрынғы дағдылар кедергі жасайды. Интерференциянын мұндай түрін ассоциативтік тежелу деп атайды.

Бұрынғы дағды жаңа дағды калыптасып болғаннан кейін де өзініің кесірін тигізе беруі мүмкін. Интерферен­циянын; осы түрі репродуктивтік тежелу деп аталады. Оқу-тәрбие процесінің нәтижелі болуы үшін мұғалім осы зандылыктарды біліп отыруы тиіс.

Бүрын қалыптасқан дағдылар үзақ уақыт қайталан-бағандықтан не жаттықпағандықтан бүзылады. Мұндай жағдайда көбінесе қүрамы өте күрделі дағдылар алдымен бүзылатындығы мәлім. Мәселен, тәжірибелі ұшқыштардьщ өзі көп уақыт бойы ұшпаса, дербес ұшудан сескеніп, батылы бармайтын көрінеді. Ұшу дағдылары өте күрделі дағдылардың бірі екендігі белгілі.

Нашар менгерілген дағдылар да тез калыптаспайды. Мәселен, шет тілді шала білетін адам, кейін оі-ан қайта-дан кіріссе, оқу техникасынан үлкен қиыншылық көре-ді. Бірақ, қайталап жаттығудын, нәтижесінде қалып-таспаған дағдыны адам кайтадан қалпына келтіре алады. Осы моментті Л. Н. Толстой «Анна Каренинада» шалғымен шөп шабу дағдысын жоғалта бастаған Левин-нің басынан жақсы байқай алған: «көптен бері шалғы шаппағандықтан, өзіне қараған. жұрт көзінен де қысы-лып, азғашцы сәтте қатты сілтегенмен де, нашар шапты. Левин... қалайда тэуір шабайын деген оймен... «қолымды қулаштай бермей, бүкіл кеудемді сала сілтейін»,— деп ойлады... Тары да екі сала шауып шьщты... Қазір жүмы-сында, өзіне бір орасан рақат сезілген өзгеріс те баста-лайьш деді. Жүмыс үстінде тіпті не істеп жүргенін де үмытып кеткен сэттері болып, ондайда өзіне оп-оцай согып, сол сэттерде шапқан саласы да Тит саласындай тегіс, жақсы, шығып отырды. Бірақ не істеп жүргенін ес-ке алып, тэуірірек істейін деп, тырыса бастаса-ақ болды, еңбектің де бар салмағын дереу сезіп, шапқан саласы да нашар шытып отырды... Левин неғұрлым шаба түскен

сайын, өзін-өзі ұмыігқан сэттерін де соғүрлым жиі сезіп, соның тұсында қолфі да шалғы сілтемей, щайта өзін-өзі сезінген өмір толы денесін шалғынық өзі қозғап, ой жүмсалмай, тылсьи^ бойынша істеліп жатқандай, жү-мысы да взінен-взі (дөп түсіп, дәл істеліп жатыр. Ол бір ец рақат минуттар (болатын. Сол өзін үмыта сілтеген қи-мылды қойып, ойла\У керек болса-ақ, қиьмдай да берді; киындағанда не шо^аттарды, не оталмаған атқүлақтар-ды шапқан ш.ак,тар да қиындады... Бүл жүріс өзгерістері Левинге де, соньщ (соқындағы жас жігітке де к^иын тиді. Ол екеуі де бір түйіле қимылдап, жүмисқа к,ыза кірісіп алған соц-ац, щимы^лдарын өзгертіп, алдьщры жақта не болып жатк,анын г^оса бақылау дегенге шамалары кел-

ген жок,».

Психологиялык эксперименттердің нәтижелері кейбір күрделі дағдылард^н. белгілі даму дәрежесіне жеткізіл-меуі олардьщ бұзылуына себепші болып отыратындығын байқатады. Мәселе;н, балалар бақшасының жоғары то-бындағыларды жаізды күні кеспе әліппенің кейбір элементтерімен таніыстырып, кейін күзде олардьщ сол үй-ренгендерін байқап көргенде балалардың бұрын білген-дерін ұмытьга қал^андары байқалған. Балалар бақша-сында хат тану Hefisri міндет болып есептелінбейді де, оны үйретудің м^тодикасы мектептегіден әлдеқайда темен болады. Б,эілалардың бұрын білгендерін кейін үмытып қалуына да осы жағдай эсер еткені сөзсіз.

Дағдылардың бүзылуыньщ жеке көріністерінің бірі де автоматизация. Мүны дағдылардың босаңсуы деуге де болады. Мәселен, емле ережелерін жақсы білетін адам диктант жазғ^н кезде, сол ережелерді әдейілеп еске түсіріп отырады. Мұндай кезде оның дағдысы бұзыла бастайды, тез жазг* алмайды, кібіртіктей береді. Мүндай жағдай баланын оРьІ дағдыны тек бір жолмен үйренген-дігін көрсетеді. Еп?Р бала мұның толып жатқан тәсілде-рін білсе, үйренгенін ретімен қолдана да біледі.

Адамның түрлі аффект жағдайларында жасалған дағдылары да сондай-ақ жеціл меңгерілгендері де бузы-луга тез үшырап этырады. Дағдылардың ссылай бұзы-лып, тіпті жоғаДьш отыруы олардьщ автоматталу дәрежесінің әр түрлілігінен болады. Мәселен, жүру, жүгіру, аяқ-колқимылдарының автоматталынуы оңай болса, спорттықдағдылардың автоматталу жолы ете күрделі больш келеді. Соңғылары арнаулы жаттығулар мен қайталауларды көп керек етеді. Сол секілді ақыл-ой дағдыларъның автоматталынуы да өте күрделі жаттығуларды керек ететіндіктен, бұлардың қалыптасуына да көптеген қиыншылықтар, осыған орай бұзылулар жиі кездеседі.

Дамудың ең жоғары шегіне көтерілген дағдыларды, сондай-ақ әдеттерді автоматизмдер1 деп атайды. Адамда туысынан пайда болатык автоматизмдер мен (жүрек пен ішектің қозғалыстары, дем алу процесі т. б.) қатар өмір сүру барысында қалыптасатын азтоматизм-дер (журу, сөйлеу, киіну, ішу т. б.) болады.

Дені сау адамның автоматизмінен патологиялық (нерв жүйе^сінің қызметіне зақым келген жағдайда) ав-томатизмді ажырату керек. Соңғысы сананың бақылауы-нан түгелдей шығып кеткен қозғалыстар. Бүған мәселен, ұйқы кезіндегі адамның жүруі, бұлшық еттердің діріл-деуі, дененің жеке мүшелерінін селкілдеуі, тілін шайнау, ернін тістеу т. б. осындай патологиялық автома­тизмдер жатады.

ДАҒДЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Жаңа туған балада біраздан кейін шартты рефлекс-тер қалыптаса бастайтындығы өткен тарауларда айты-лады. Мәселен, белгілі уақытта тамақтануға үйретілген бала (әрбір үш сағат сайын емізу) екі-үш жетіден соң осы мезгілі болғанда ғана реакция беретін болады. Бұл жағдай бгілада қалыптаса бастаған қарапайым дағды-ның көрінісі. Отыру, едбектеу, аяқты қаз-қаз басу, жу­ру, сөйлеу т. б. бұл айтылғандар да баланың алғашқы дағдылары. Қейін осылардың көпшілігі автоматталы-нып оның әдетіне ауысатын болады.

Жас баланьщ дағдылары мен әдеттері үлкендердің р;ылығына еліктеу негізінде қалыптасады. Еліктеу арқы-лы бала түрлі тұрмыстық дағдыларға (бетті, қолды жуу, мезгілімен ұйықтау, ояну, тамағын іішу, ойнау т. б.) ма-шықтанады. Бала дағдыларының дамуын үлкендер қа-дағалап отырмаса, кейде олар ұнамсыз әдеттерге айна-лып кетуі де мүмкін. Мәселен, кейбір балалардың ылғи да саусағын соратыны, тербеткенде ғана ұйықтайтыны осындай өз бетімен жіберілген дағдылар. Баланың дағдыларын дамытуда оған әуелі жақсы үлгілер көрсетіп, сонан кейін ғана оны жаттықтыра бастаған дұрыс нәти-же береді.

Баланьщ мектепке түсуі оның дағдыларының белгілі жүйемен дамып от-ыруына мүмкіндік туғызады. Мұғалім балаға жазу, оқу, есептеу сияқты күрделі дағдыларды үйрете бастайды. Осы айтылғандарға дағдыландырудыа бастапқы жолы жаттығу жұмыстарынан басталады. Жаттығу жұмыстарында ережелер түсіндіріледі. Бұдан кейін бала ережені іс жүзінде қолдана білуге үйренеді. Мұғалім сан алуан әдістер мен арнаулы жүйелердің ең тиімді дегендерін таңдап, оны бала дағдысын қалыптас-тыруға қолданады. Мұғалімніқ бар шеберлігімен өнерін салатыны да осы жер. Өйткені дағдының ірге тасы дұ-рыс қаланса, соғұрлым жаксы, тыңғылықты бекитін болады. Баланьщ ережені жақсы түсіне алуы, практика-да қателеспей пайдалануы, онда дағдының орныға бас-тағанының белгісі. Енді осы айтылғанды мысал арқылы түсіндіріп көрейік, Мұғалім балаға «а» әрпінің жеке элементтерін қалай жазу керек екендігін егжей-тегжейі-не дейін айтады. Кейін мұны балалардан сұрайды. Олар мұны қалай жазатындығын айтып ережені қайталайды. Бала осы әріптің элементтерін жазуға кіріседі. Бұл аса жауапты кезең. Бұл кезең — білімді практикада көрсете алу кезеқі деп аталады. Әріптід жеке элементтерін жа-за алу баланың өз бетімен саналы әрекет жасай алуы-ньщ көрінісі. Бірнеше рет қайталап жаттығудын, нәти-жесінде бала әріптін жеке элементтерін біріктіреді де одан бір тұтас әріп шығарады. Сөйтіп, бала осы әріптің жазу дағдысын меңгереді. Қалған әріптерді меңгеру де осы жолмен жүріп отырады. Мектеп дағдыларыиың қа-лыптасу жолы өте күрделі. Мәселен, оқу дағдысы ды-быстан буынға, буыннан сөзге, сөзден сейлемгё, жай сөйлемнен құрмалас сейлемге т. б. ауысып отыруы се-кілді ұзақ жолды керек етеді.

Бастауыш мектеп мұға.іімдері оқушылардың оқу, жазу, есептеу дағдыларымен бірге жалпы дағдыларын (мұғалімнің айтқанын тыңдай білу, сабақта тыныш оты-ру, тәртіп сақтау т. б.) еңбек дағдыларында да (қағаз-дан, шүберектен, пластилиннен т. б. материалдардан қарапайым бұйымдар жасау) әрбір кластың және мұн-дағы баланың дара ерекшеліктеріне қарай қалыптасты-рып отырады. Оқушыларды дағдыландырғанда мұғалім-нің үйрету методикасыньвд артуы, балалардың қатесін үнемі сезе біліп, жөндеп отыруьг, олардың алдына мақсатты айқын етіп қоя алуы, оқушылардың білім нәтиже-сін дұрыс бағалауы, қатан, талап қоя білуі, бастаған істі аяктатып үйрету т. б. ерекше маңыз алады.

Мектеп дағдыларының көпшілігін оқушының мінез-құлқы мен ақыл-ой әрекетінің тұрақты әдеттеріне айнал-дырып отару мұғалімнің оқу-тәрбие жүмысындағы басты міндеттерінін, бірі. А. С. Макаренко бұл жө-нінде былай дейді: «Біздіқ міндетіміз — мінез-құлык, мэселелеріне деген дұрыс жэне ақылга сыйымды цаты-насты тэрбиелеу fo.hq, емес, сонымен қатар дұрыс әдет-терді, яғни әдейі ойланып отыруды керек етпейтін. қайта онсыз еш нәрсе істей алмайтындай эдеттерді тэрбиелей білуіміз керек». Әдеттерді тәрбиелеуде ата-аналар мен тәрбиешілер арасында бірыңғай талап болмайынша істің онра басуы қиын болады. Осы айтылғанға орай мұғалім жүргізетін шаралардың кейбірі мына төменде-гілер:

1)  Мұғалім мектеп оқушысына қажетті әдеттерді ал-дымен олардың ата-аналарына түсшдіргені дүрыс. Өйткені кез келген ата-ана мектептік дағдылар мен әдеттердін, калайша қалыптасып отыратынын біле бермейді. Мәселен, оқушыларды күндік режимге машықтандыру жөнінде мүғалім ата-аналарға кеңес бергенде тиянақты режимі жоқ баланың үйқысы, демалысы да бірқалыпты болмайтындығын, ол бара-бара тапсырмаларын көңілі соққан уақытта орындай салатын, тамағын да жүрдім-бардым ішетін жаңғалақ адам   болып   шығатындығын айта келіп, мұны класс өмірінен алынған нақтылы мы-салдармен түсіндіріп отырғаны дүрыс.

2)   Оқушының дағды, әдеттерінін, даму дәрежесі бір-келкі болмайды. Ол әр оқушыда түрліше дамып отырады. Сондықтан мүғалім   бүлардың   әрқайсысына жеке назар аударып, жеке бақылап отырмайынша, әдеттерінің дұрыс жақтары мен теріс жақтарын   ажыратпайынша, оқушылардың білімін әділ бағалай білмейінше, дағды, әдет тәрбиесі ойдағыдай үйымдастырылмайды.

3)   Мұғалім жеке оқушылардың басында үшырасып отыратын жаман әдеттерді дер кезінде көре біліп, оған бүкіл класс ұжымының назарын   аударып,   коғамдық пікір туғызғаны жөн. өмірден, көркем   әдебиеттен осы жөнінде тәрбиелік маңызы зор жаксы   материалдарды тауып алуға болады. Мәселен. Н. Островскийдің   «Құрыш қалай шынықтысында» Павел Корчагиннің ұжымның ықпалымен шылым тартуды қалайша қойып кеткені жақсы көрсетілген.   Комсомол жастардың кешінде «адамның өзінен әдеті күшті, әдетті адам жеңе алмайды, мәселен, темекі тартуды тастауға болмайды, деген әңгіменің төңірегінде талас туады. Кезекті сөзді Корчагин алып: «Әдет адамды емес, адам әдетті билейді. Болмаса оның төркіні не болып шығар еді?,— дей берген кезде Цветаев деген комсомолец тұрып: «Корчагинніқ өзі шы­лым тарта ма? тартады. Оньң зиян екенін ол біле ме? Біледі. Ал тастауга ше? Оған мүршасы жетпейді»,— деп оған қарсы дау айтады. Осыны естіген Корчагин аузындағы папиросын жайымен алды да, уқалап лақтырып тастады, сонсоң жай ғана:— Мен енді темекіні тастаймын, жаман әдетті жеңе алмаған адамның құны шамалы1, деп өзіне деген үлкен сеніммен орнына барып отырады.

4) Әдеттерді тәрбиелеу баланың жеке басын, әсіре-се, оның ерік-жігер сапаларын тәрбиелеумен қатар жүр-гізілуі тиіс. Ұстамдылық, әзін-өзі меңгере алу, мақсатқа үмтылғыштық сиякты жақсы қасиеттердің қалыптасуы, баланың кейбір үнамсыз әдеттерден арылуына жәрдемін тигізеді.

Жоспары:

1. ДАҒДЫ ЖӘНЕ ИКЕМ

2. ДАҒДЫНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ЖАТТЫҒУДЫҢ МАҢЫЗЫ

3. ДАҒДЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Пайдаланған әдебиет:

1.      «Психология»  Қ. Жарықбаев ( Алматы «Білім» 1993)

2.      «Жалпы психология»  Қ. Сейталиев ( Алматы «Білім» 2007)

3.      «Жалпы психология»  С. Бап-Баба ( Алматы «Дарын» 2005)

4.      «Психология»  Ж.И. Намазбаева (Алматы «Print-S» 2005)