Жасөспірім және жеткіншек жастың психодиогностикалық әдісі Жасөспірім және жеткіншек жастағы балалардың психодиогностикасының ерекшел

5 бөлім

Жасөспірім және жеткіншек жастың психодиогностикалық  әдісі

Жасөспірім және жеткіншек жастағы балалардың психодиогностикасының  ерекшеліктері

Жасөспірім және жеткіншек  жастағы балалардың психодиогностикасына не тән екенін талдамай тұрып, осы  екі жас психология жағынан, бастауыш сынып жасынан, бір – бірінен  және ересек адамдардан қалай ерекшеленетінің  анықтауымыз керек? Балалық шақтан ересек өмірге өтуімен жасөспірім (12 – 14 жас) жасы бастауыш сынып жасынан ерекшеленеді. Осы логикаға сәйкес жеткіншек жас дамуының  өзі 3 түрге бөлінеді: Ерте жеткіншек жас ( мектептің ІХ – ХІ класстарды қамтиды), орта жеткіншеки жас ( мектепті бітіргенен кейінгі алғашқы өмір кезеңдері ( 17 – 18 жастан 22 – 23 жас аралығын қамтиды) және ересек жеткіншек жас ( 23 – 24 жастан 28 – 29 жастарды қамтиды), 30 жастан асқаннан кейін ұзақ ересек өмір басталады.

Жасөспірім – бастауыш сынып оқушысы өзінің жылдам қозғалысы  мен тілалушылығына қарамастан, ол үлкендерге бағынады. Егер олардың  беделі жоғары болса, онда олар баланың  тәртібі мен психологиясына әсер ете алады.

Жасөспірімдік шақта бала өзін тануға, өзін тәрбиелеуге және өзінің сырт келбетіне көп назар  аударады. Егер бастауышсынып оқушысында ересек адамдардың пікірінен болек  өзіне деген қарама – қатынасы тәуелсіз болса, онда ол жасөспірімдер  де толығымен бар. Нақтысында оның қаншалықты анық және сәйкес екені ол өзі басына бөлек жұмыс. Мұндай өзіне деген  қарым – қатынас психологияда түрлі – түстілігімен ажыратылады: бала өзіндұрыс және бұрыс жағынан  дұрыс бағалай алады. Бұндай қарым  – қатынас басқаларға қарағанда, қарама – қайшы. Жасөспірім өзін бір  жағынан лайықты, құрметке ие бола алатын жан ретінде бағлайды, ал екінші жағынан – бойында міндеті  көп тұлға ретінде бағалайды. Бірақ мұнда да жасөспірім өзін ересек адам сияқты ұстамайды,керісінше өзінің бойындағы міндерді азайтып, жақсы қасиеттерін көбейтеді.

Жасөспірімдердің бастауыш  оқушыларынан көп айырмашылықты аңғартатын, ол нормативті ес және тәртіпті реттеу нормативтілігі. Егер бастауыш  сынып оқушысы ересек адамдар мен тапсырылған әлеуметтік нормаларға  тәртібінің  бейімделуі және ол пратикалық негізде ішкі топтың жастық нормаларына әсер етпесе, онда бұл жоспар бойынша жасөспірім өзінің құрдастарына қарай бейімделеді, және де тәртіп нормалары ол үшін әлеуметтендірілген формада болады. Айтылған ойды түсіндіре кетейік.

Нормаларды анықтайтын  және сақталуын  талап ететін адамдардың бір – бірімен сана арқылы  байланысын әлеуметтік норма деп атаймыз. Әлеуметтік нормаға  енген тұлғалар ата – аналар, мұғалімдер менмектеп деректорының нормаларын бастауыш сынып оқушылары қабылдап орындайды. Әрбір осындай норма бастауыш сынып оқушыларына императивті болып келеді. Себебі мұндай норма бала үшін беделді адамнан келеді.

Әлеуметтік норма деп  – басқа тұлғалардың талаптарына  адам санасының қарым – қатынасы жоқ. Ал ол ортақ ереже болып қарастырылады. Әлеуметтік норма тұлғасыз қалыптасқан. Мысалы: құқық нормалары,моральдар, тәртіп ережелері.

Сонымен, жасөспірімдердің тәртібінің нормалық реттеліну мен  бағалануы әлеуметтік нормада қолданылады. Бірақ бұл толық әлеуметтік емес, ересек адамдармен қабылданатын тұлғасыз және жастың шеттік нормалары – осындай. Жасөспірімдер бұл – референтік  топтарда қабылданаған көшбашыылық немесе топтық нормалар. Бастауыш сынып жасына тән емес, сонымен қатар мұндай нормалар стандартқа еңгізілмеген, бірақ олар балалықтан ересек өмірге өткізер жол болып саналады.

Құрдастарының арасындағы беделінің  және физикалық жағынан  кереметке  қол жеткізуге бастауыш сынып  оқушыларынан гөрі жасөспірімдерге  тән қылық. Әлеуметтік психологияда бұны жынысбасқарымдық идентификациясы деп аталады. Бұл құбылыс тек жасөспірімдерге ғана емес, ол ерте жеткіншек шаққа да тән.

Жасөспірімдердің бастауыш сынып оқушыларынан тағыда бір айырмашылығы олар ойынан нағыз әлеуметтік рольге енеді. Егер бастауыш сынып оқушылыары өмірде өздерін ересек адамдардың және құбылыстардың арасында әртүрлігі  өмірлік рольдерге енеді. Әсіресе жасөспірімдерге өздерінен үлкен адамдардың рольін сомдаған ұнайды.

Жасөспірімдердің қысықаша психологиясын сипаттаудан олардың  психодиогностикаларымен байланысты сұрақтарды талқылауға кірісейік. Ең бастысы: жасөспірімдерге – олар әлі бала емес, бірақ тым ересек те емес, олардың  балалық және ересектік мінез  – құлықтарынескере отырып, ерекше  психодиогностикалық қадам жасау  керек. Жасөспірімдердің интелектуалды  дамуы ересектерден кем түспейді, сондықтан олардың танымдылық қасиеттерің  зерттей отырып, мүмкіндіктері шектеулі ересек адамдарға арналған тестерді қолдануға болады. Тұлға және тұлғааралық  қатынастарға келетін болсақ онда көптеген шектеулер бар, және бұл шектеулер  ескерілуі тиіс. Жасөспірімдерді  – жартылыай балалар деп ескерсек, оларға жартылыай  балалдарға, жартылыай  ересектерге арналған формадағы  тестерді қолдануымыз керек. Олардың  негізі боп – ойын формасы,ал тестік тапсырмалардың өзі баланың қызығушылығы мен зейінің өзіне аудартуы тиіс. Жасөспірім өзіне қызық емес тестерді шешуге көп күш салмайды.

Белгіленген тәуелсіздікке  ұмтылу бастауыш сынып оқушылыарынан  гөрі тестілеуде өзіндік көзқарасты талап етеді. Мысалы,  мақсат пен  тесттің қорытындыларына зиян келтңрмей  өзіңше бір нәрсе жасалуына мүмкіндік  беру. Интелектуалыд даму деңгейін анықтауға арналған көптеген тестердің  стандартық шешімдері болады, бірақ  сонымен қатар олардан бас  тартуға да  болады. Стандарттық  шешімдерді іздеудегі міндеттерді  жасөспірімдерге байланысты оңайлатуға болады.

Сонымен қатар ересек адамдардың тарапынан белгіленген қолдауымен позитивті бағасы жасөспірімге толығымен өзінің интелектуалды даму деңгейіе негізделген анықтамалар алуға мүмкіндік береді. Тестік тапсырмаларды шешуге зауқы келмеген қызығушылығының жоқтығы оның ақыл – ойының дамуының төмен деңгейіне байланысты деп қателесуіде мүмкін.

Жасөспірімнің өзінтануға деген  жоғарғы зейіні әдістемелеге тестілеу процесінде қолдануға жақсы жағдай жасайды. Осы жаста өзін тануға деген  қажеттіліктін күштілігі соншалықты тестік тапсырмаларға қызығушылықтын жетіспеуін салыстырады. Мұндай қажеттіліктер табылғаннан кейін қызықты емес тестердің өзі жасөспірімдерге орташа болып көрінеді.

Жасөспірімнің тұлғалық қабылдауының субьективті күші мен өзінен кейбір жақсы қылықтарды көру тілегін мойындаған жөн.

Жасөспірімдердің психодиогностикасына арналған әдістемелерге әлеуметтік нормаларды енгізуге болады. Дегенмен көп жағдайларда бұл нормалар ғылыми ған емес, тұрғылықты түсініктерді нақты түсіндіруі қажает. Әйтпесе  көптеген жасөспірімдерге түсініксіз болады, әсіресе бастауыш сыныптан ортаға өту кезеніңдегі жасөспірімдерге  түсіндерген жөн. Егер, мысалы, жасөспірімнің  тесіндегі нұсқауға “сұрақтарға  нақты, шынайы және жауап бер” деген  сөзді қосатын болсақ, онда бала қалай жауап беретінің түсінбей қалуы мүмкін, өйткені “нақты”, “шынай”, “әділ” дген сөздің мағынасы осы жастағы балалардың көбі түсіне бермейді. Тесттік тапсырмалардың нұсқауларына өзіндік мазмұны бар әлеуметтік норма жасөспірімдерге жалпыланған және абьстарктілік болуы тиіс, ал форма бойынша – нақты және баланың санасына жетімді болуы керек. Егер осы норма өмірлік тәжіриеге байланысты болса жақсы болар еді.

Тестте парактикалық қатысу – жасөспірімнің тәртіптік рольін жүзеге асыруына мүмкіндік беруін, әсіресе – эксперт және көшбасшылық  рольі. Жасөспірімдерді зертеушіліер ретінде ғана тестті өткізуге қатыстару  емес, оларды кезекпен не зертеушінің  не экпериментатордың рольінде кезкпен қатысуы үшін. Егер зерттеуші, жасөспірімді тестті құру мен бағалауға мүмкіндік тапса онда бұл, баланың тестке қатысуға деген қызығушылығын арттыруы тиіс.

Енді осы жастағыларға психодиогностиканың өткізгендегі есепті жүргізу үшін қажетті әлеуметтік – психологиялық ерешеліктер анализіне назар аударайық.

Ерте жеткіншек жас  – бұл барлық тәртіптік сфераға  шынайы әлеуметтік – псхолгоиялық тәуелсіздікті орнатудың бастамасы. Ерте жеткіншектік – бұл жасөспірімге қажетімсіз, өмірдің қарама – қайшылықтары: адамдар мен анықталған моральдік  нормалар мен, және олардың іс –  әрекеттері, шынаыйлық пен идеялдық,  қабілеттермен, адамдардың мүмкіндіктері  мен мойындаулары, әлеуметтік құндылықтары мен өмірдің прозалық шынайылығы, адамның өзгешелі психодиогностикасындағы  өзгерістер.

Ерте жеткіншек жас  – бұл адамның жақындарының тағдырына  және өзінің тағдырына жаупкершілікті сезініп қабылдауы. Бұл – ересек, күрделі, ішкі және сыртқы өмірге бейімделудің бастамасы.

Осының барлығы жоғарғы  сынып оқушысын психодиогностика өткізудегі мүмкіндіктеріне көзқарасына қарап  оны ересек адам деп қарастыруға  болады. Бұл жерде шынымен әдістемелерді  қолданудағы мазмұнына қатысты маңызды шектеу бар. Мәні мынада, жеткіншектерге көптеген проблемалар түсіндірілмеген болуы тиіс. Сондықтан, жоғарғы сынып оқушыларына арналған әр жақты психодиогностикаға қажетті әдістемелмрді таңдай отырып, жеткіншектерге маңыздыларына назар аударған жөн.  Мысалға, өзін тануды терңдетуге тырысуы, өзінің сезімі мен жыныстық қарым – қатынасын анализдеуге тырысу.  

Сонымен, ерте жеткіншек  жастағы психодиагностикалның шектеулеріне тұлға және тұлғааралық қарым  – қатынастарға байланысты тестердің  ғана қатысы болуы мүмкін. Олардың  интелектуалды және танымдылық процестерге  ешқандай қатысы жоқ. Мысалы, тестік нормаға  төменгі жастың шегі боп, 16-17 жас жатады.

Сонымен қатар жеткіншектер мен қыздардың психодиогностикаын бағалай келе, олардың ересек адамдар  мен жаслған нормалары мен  индивидуалды анықтмалрды салыстырмайды, ал өз жасындағыларға бұл нормалар сай келеді. Жоғарғы сынып оқушылары  – олар әлі ересек адам емес.

Жоғарғы сынып оқушыларына  тестті жеткіншек қыздар мен ұлдарға  үйреншікті жағдай да өткізуге кеңес  береді. Мұндай шаралар мен, көбіне, мектептегі сабақтар, әсіресе психология сабпақтары өткізіледі. Психодиогностиканың  әдістері мен практикалық түрде  танысуы сондай сабақтардың мазмұны  мен програмаларын енеді, сондықтан тест процедурасы осыларда жақсы жазылады.