Жұмыссысздық

       Адамзат  тарихының  тәжірибесі,  адамның   еңбекке  деген  ең  жақсы  ынтасы, яғни,  талаптануы,  тек  нарық,  оның  ішінде  еңбек  нарығы   жайында  ғана  іске  асатындығын  көрсетті .  Еңбек  нарығы  дегеніміз  бұл  ең  алдымен  жұмыс  күшіне  сұраным  мен  ұсыным.  Әрине,  бұл  тым  ерекше, өзгеше  нарық. Жұмыс  күшін  реттеуде  оны  әкімшілдік - әміршілдік  әдіске  қарама – қарсы  әдіс  деп  қарауға  болады. Еркін  еңбек – бұл  тиімді  экономиканың  негізі .

      Осы  уақытқа  дейін  біздің  елімізде  еңбек  нарығы  болмады . Мамандарды  қайта  дайындаудың   тым  қарапайым  жүйесінің  болуы – тұрғындарды  толық,  біреқ  тиімсіз  түрде  жұмыспен  қамтуға  жағдай  туғызды,  өмір  сүру  ресурстарын   болуде  теңгермешілікке  жол  берілді,  ал  ол  белгілі  бір  дәрежеде  қоғамның  өндіргіш  күштерінің   дамуын   тежеді. Әкімшілдік - әміршілдік басқару   жүйесі  жағдайында  мемлекет, жұмыспен  толық  қамту  мәселесін  өндіргіш  күштерді  орналастыру  бағдарламасына  сәйкес  орталықтанған  жоспар  бойынша  өндіріс  салалары  мен  аймақтарына  бөлу  арқылы  шешіп  отырды .  Жаңа  жұмыс  орындарын  жасау  еңбек  етуге  қабілеті  бар  тұрғындардың  санына  асып  кетіп  отырды,  ал  ол  өз  кезегінде   жұмыс  күшінің  тапшылығын  тудырды. Және  де,  бұл  кардарлық  экстенсивті  типтегі  шаруашылық  механизмінен  қолдау  тауып  отырды :  кәсіпорынның   жалақы  қоры  жұмыскерлердің  санына  тәуелді  болды,  олардың   санының  өзгеріп  отыруы   еңбек  өнімділігінің   төмендігінің  және  жұмыскерлердің  өндірістегі  негізгі  жұмыстарынан  ауыл  шаруашылық  және  басқа  жұмыстарға  пайдаланудың  орнын  толтыруға  тиіс  еді .

      Оның  есесіне  жұмыскерлерге,  белгілі  жұмыс  орнына  ие  болуға  нақты  кепілдік  берілетін  және  оны  жұмыстан  шығару  іс  жүзінде  мүмкін  болмайды.  Соның  нәтижесінде  жұмыс  күшіне  деген  сұраным  еркіндігі  мен ұстаным  еркіндігі  қатаң  шектеледі . Мемлекет  жұмыскерлердің  белсенділігі  мен  қозғалысына  қатаң  бақылау  жасап  отырды ,  олардың  өздерінің  жұмыс  күшін  қолдануына  тек  қана  мемлекет  белгілеген  еңбек  нысандарының  шеңберінде  ғана  рұқсат  етілді .

      Кадрларды  тұрақтандыруда  “ жас  маман ”  институты , белгілі  бір  кезеңдегі  мерзімдік  шартқа  қол  қою  сияқты   тікелей  әдістер,  тиісті  жұмыс  уақыты  өтелгеннен  кейін  пәтер  беруге  уәде  ету,  бір  кәсіпорында        істеген  үзіліссіз  жұмыс  стажын  жоғалту  қатері  сияқты  жанама   әдістер  де  қолданылады.  Өздерінің  қабілетін  толығырақ  көрсетуге  және  лайықты  өмір  қалпын  қамтамасыз  етуге  мүмкіндік  беретін  жұмыс  іздеу  ұмтылысы – қалада  төлқұжат  тәртібі  түрінде,  елде  керісінше  колхозшыларға  төлқұжат  бермеу,  жұмыстан  шығаруға  кедергілеріне   тірелетін.  Бір орында  ұзақ  уақыт  жұмыс  істеу  экономикалық  тұрғыдан  да  және  әлеуметтік  тұрғыдан  да  ынталандырды. Соның  нәтижесінде  еңбекті  ауыстырудың  экономикалық  заңы  бұзылды.  Оның  мәні – адам  өзінің  экономикалық  жағдайын  жақсарту  үшін  белсене  жұмыс  істеу  керек, ал  ол,  үнемі  өзін - өзі  жетілдіруді  қажет  етеді,  соған  сәйкес  жұмыс  істейтін  өмірінің  барлық  кезеңі  бойында  еңбек  ету  нысанын  ауыстырып  отырады .

        Мысалы,  американдықтар  еңбек  ететін  өмір  бойында,  есеппен  7,5  рет  жұмыс  ауыстырды. Жапонияда,  бір  бөлегі   өмір  бойы  жалдаумен  қамтылған  жұмысшылар  206  рет  жұмысын  ауыстырады  екен . Батысевропада  бұл  көрсеткіш  Жапонияға   қараған  жоғары  болды, бірақ  АҚШ – тағыдан  төмен.  Бұл процесс,  нарықтық  принцптерге  көшіп  жатқан  экономикаға  тән  көрініс. Мысалы  Финляндияда  өндірісте  және  басқа  салаларда  жұмыс  істейтіндердің  үштен  бірі  мамандықтарын  ауыстырады  немесе  басқа  жұмысқа  ауысады.

      Қазірде  жұмыспен  қамту  саласында ,  өндіріске  қажетті   жұмыс  күші  мен  олардың  жұмыстың  жағдайына  қоятын  талабы  арасында  еле,улі  қайшылық  бар. Оның  шиеленісуі – кадрлар  тұрақсыздығынан  көрінеді. Миллиондаған  адамдар,  өздерінің  экономикалық  және  әлеуметтік  жағдайын  жақсартам  деп  біраз  уақыт  жұмыссыз  қалады.  Ол көбінесе  2  айдан  6  айға  созылады.  Сонымен  бірге  миллиондаған  дипломы  бар  мамандар  да  ондай  дайындық  деңгейін  талап  етпейтін  қызметтерде  жұмыс  жасайды,  ал  бұл  құрылымдық,  яки  салалық   жұмыссыздықтың   орын  алып  отырғанын  көрсетеді.

      Бұл  жағдайлар,  қазірде  нарықтық  экономикаға  өту  кезеңін  бастан  кешіріп  жатқан  біздің  елімізге  де  тән  бола  бастады. Атап  өту  керек – бұл  процес  өте  шиеленіскен   жағдайда  өтуде . Мемлекетсіздендіру  мен  жекешелендірудің  нәтижесінде  көп  укладты  экономика  орнығуда , ал ол ,  өз  кезегінде  мемлекеттік  секторда  жұмыспен  тұрақты  түрде  қамтылған  жұмыскерлердің  босауын  жеделдетуде. Кәсіпкерліктің  және  де  басқа  шаруашылық  нысандарының  баяу  қалыптасуы, жұмыстан  босап  қалған  жұмыскерлерді  жұмыспен  қамтуға  мүмкіндік  бермей  отыр.  Қалыптасқан  шаруашылық  байланысының   үзілуі,  соның  салдарынан  шикізаттың  және  жабдықтардың  кадрлардағы  өндіріс  қуатының  пайдаланылмауына,  көптеген  кәсіпорындардың  банкротқа  ұшырауына  әкеліп  соқтыруда.  қорыта  айтқанда  жұмыссыздық  нарықтық  экономикаға  тән  құбылыс  болып  табылады. Бірақ   оның  әр  елдің  ішкі  жағдайына  байланысты  белгілі  бір  мөлшері  болады. Егер  жұмыссыздар  сол  мөлшерден  асып  кетсе  немесе   кеміп  кетсе  нарықтық  экономикаға  залалын  келтіреді. Ал  қажетті  деңгейдк  тұрса,  онда  экономиканың  тиімді  дамуына  қолайлы  жағдай  жасайды. 

        Нарықта  сұраным  мен  ұсыным  заңы  жұмыс  жасайды  және  ол  еңбек  ақыға  әсер  етеді. Мұнда  жұмыс  күшін  сатушылар  мен  сатып  алушылар  кездеседі.  Өзінің  жұмыс  күшін  ұсынатын  жұмыскерлер, яғни өзінің  жұмысқа  қабілеттілігін  сатушылар  болып  табылады.  Біздің  елімізде  еңбек  рыногын  мойындау  үшін  жұмыс  күшінің  әлеуметтік – экономикалық   табиғаты  мен  оның  өндіріс  құрал  жабдығымен  қосылу  әдісін  түбегейлі  өзгерту  керек.  Жұмыс  күшінің  өндіріс  өндіріс  құрал – жабдығымен  қосылуын  нерықтық  әдіспен – сатып  алу – сату  жолы  арқылы  жүзеге  асады.

      Егер  жұмыс  күшін  тауар  десек, онда  оның  құны  жайлы  әңгіме  туындайды. Шын  мәнінде,  жұмыс  күші  құнын  өмір  сүру  жабдықтары  қажетіліктер  құнына  теңестіруге  болады, яғни  жұмыскер  мен  оның отбасының    отбасының  өмір  сүруі  осы  қажеттіліктер  құнына  пара  пар  болады

        Қазіргі  кезде  діздің  Қазақстанда  басқа  көптеген  елдермен  салыстарғанда   адамның  еңбегі төмен  бағалануда. Мысалы , Шветцияда – 30, Германияда – 28, Австралияда – 22, Францияда – 15 долларды  құрайды. Ал  Қазақстанда  0,10 доллар.

       Қазақстан  Республикасында  тәжірибесінде  енді  ғана  тұрғындарды жұмыспен  қамтудың  нарықтық  механизмге  өтуі  қарастырылуда. Қазіргі  кезде  жұмыспен  қамту  қатынастары  терең  дағдарысты  басынан  кешіруде. Оның  себебі  әміршілдік  экономика  жағдайында  жұмыспен  қамту  қатынастары  тоталитарлық  орталықтан  жоспарланған  еді. Бұрынғы  әміршілдік  қоғам  толық  жұмыспен  қамту  міндетін  және  тұрғындардың  тиімді  еңбекпен  қамтылуын  шеше  алмады.

         Еңбек  нарығы   нарық  түрінің   ішіндегі  ең жетілмегені   болып  табылады. Өзінің  жұмыс  күшін  ұсынатын  жұмыскерлер, әдетте,  олардың  еңбегіне  сұранымның  бар  немесе  жоқтығы  туралы  мәліметтермен  толық  ақпараттанбаған. Олар  өзінің  қаласының  шеңберіндегі  бос  жұмыс  орнының   барлығын  толық  білмейді.  Ал басқа  аймақта  жұмыс  орнының  болуы  туралы   тіпті  хабарсыз.  Нарық   жағдайында  экономикалық  еңбекті  ауыстыру  заңы  жұмыс  атқарады.Оның  мәнісі  мынада: өзінің  экономикалық  жағдайын  жақсарту  үшін  белсенді  жұмыс  жасау  керек, ол  болса  тұрақты  жетілдіруді  қажет  етеді  және  бүкіл  өмір  бойы  еңбек  еткен  кезеңде  қызмет  сапасы  түрін  өзгерткені  абзал.

        Мысалы  американдықтар  өмірінің  еңбек  еткен  жылдарында  жұмыс  орындарын  орташа  7,5  рет,  Жапонияда  2,6 рет, ал  Батыс  Еуропада  бұл  көрсеткіш  Жапонияға  қарағанда жоғары.  Дамыған  елдердегі  рынок  өзінің  өзгермелі  коньюктурасына  қарай, жұмыскерлердің  үштен  екісін  үнемі  оқуға  итермелейді . Жапонияда  мысалы,  әрбір  екінші  жұмысшы  әйтеуір  бір  жерде  оқиды . Осы  елде  сапа  үйірмелері,  тәжірибемен  алмасу  тобы , жаңа  технология  және  еңбек   тәсілдерін  игеру  құбылыстары  кең  тараған . Швецияда еңбекке  байланысты  арнайы  заң  қабылданған.  Заң  талабына  сай           

әрбір  жұмыскерге  жұмыс  уақытының  есебінен  кез  келген  курста  оқуға  құқылы  және  ешқашан  жалақысын  жоғалпайды . Сондықтан  да  жұмыскердің   оқуы  мен  білім  дәрежесі  жоғары  бағаланды . Бұл  процес – нарықтық    принципке  көшетін  экономика  үшін  қажетті  құбылыс .  Финляндияда ,  мысалы  осындай  орташа  мерзім  кезінде  мамандық  та  өзгертіледі  немесе  халық  шаруашылығында  айналысатындардың  үштен  бір  бөлігі  басқа  жұмысқа   ауысады .

                Еңбек  нарығында  тепе – теңдік   сұраным  мен  ұсыным  көмегімен   бекітіледі. Еңбекке  деген  сұраным  мөлшері  жалақы  мөлшерінен  кері  пропорционалды  байланыстылықта  болады.  Жалақы  мөлшері  көтерілген    кезінде  фирмалар  тарықтық  тепе – теңдікті  сақтау  мақсатында  жұмыс  күшіне   сұранымды  төмендетуі  қажет,  ал  жалақы  мөлшері  төмендегенде  еңбекке  сұраным  артады. Жұмыс  күшіне  деген  ұстаным  нақты  байланысқа  іс - әрекет етеді .

                Американ  ғылым  экономисі  П.  Самуэльсонның  ойынша,  қоғамдағы  еңбекке  деген  ұстаным  төмендегідей  факторлармен  анықталады :      

-         тұрғындардың  жалпы  санымен;

-         жалпы  тұрғындар  санындағы  өз  бетінше  тұратындардың  үлесімен  құралады;

-         жыл  немесе  апта  бойынша  жұмысшының  атқаратын  орташа 

     санымен;

-  жұмысшының  жұмсайтын  еңбегінің  сапасы , саны  және біліктілігімен          

3. Қазақстан Республикасында   жұмыспен қамтуды талдау  және оны шешу жолдары

Қазақстан  егемендiк  алғаннан  кейiн  экономикадағы  нарықтық  қатынастарының  қалыптасуы  еңбек  нарығы  құрылымының  өзгеруiмен  бiрге  жүрдi.  Жұмыс  күшiнiң  әрекет  етуiнiң  жаңа  шарттары   анықталды,  жұмыс  күшiне  сұраныстың  сандық  және  сапалық  сипаты  өзгердi.  Еңбек  нарығын  реформалау  мемлекетпен  басқарылатын  жұмысбастылық  және  жалақы  төлеу  жүйесiн,  осы  факторлардағы  сұраныс  пен  ұсыныстардың  нарықтық  күштерiн  анықтайтын  алмастыруды  көздейдi.

Жұмыстылық  туралы  статистика  жалпы  тұрғындардың  жағдайын  бiлдiрмейдi,  жалпы  жұмыссыздар  саны   2004 – 2007  жылдары  Республикамызда  2,1  -ға  кемiдi,  арнайы  жұмыссыздар  керiсiнше  4,5  -ға өстi.

Жұмыссыздықтың  пайда  болу  себептерiне  тоқталып  кететiн  болсақ,  бiрiншiден  жұмыссыздық  деңгейiнiң  төмен  болуы  мемлекет  дамуының  көрсеткiштерi,  жаңа  жұмыс  орындарының  көбеюi,  және  тағы  басқа.  Бұл  жерде  жұмыссыздардың  ақша  табу  көздерi  жоғалады.  Мемлекеттiк  емес  жұмыс  орындары  тұрақты  емес,  олар  кездейсоқ  жағдайда  болады,  олар  әлеуметтiк   қамтамасыз  етуге,  әлеуметтiк  көмекке  жауап  бермейдi.  Екiншiден,  екi  жақты  табыс  көзiне  әсер  ететiн  факторларға  байланысты.

Нарықтық  қатынастар  қалыптасуы  және  дамуы  кезеңiндей  ел  экономикасындағы  құрылымдық  өзгерiстер  жұмыс  күшiне  сұраныс  пен  Ұсыныстың  тепе – теңдiгiнiң  бұзылуымен  жұмыссыздықтың  өсуiмен  бiрге  жүрдi.  Қазақстан  Республикасының  Үкiметi  жұмыссыздарды  азайту  мақсатында  iс – шаралар  қолдануда.  Соңғы  жылдары  экономиканың  нақты  секторындағы  өндiрiстiң  өсуiне  байланысты  жаңа  жұмыс  орындары  құрылып  жатыр,  бұл  жұмыс  бастылықтың  өсуiне  және  жұмыссыздықтың  кемуiне  әкелдi.  2006  жылы  Қазақстан  Республикасындағы   жұмыссыздар  саны  906,4  мың  адам  болып,  2007  жылы  бұл  көрсеткiш  780,4  мың  адамды  көрсеттi.

Кестеде  көрiп  отырғанымыздай  жұмыссыздық  деңгейi   2006  жылғы  қарағанда  2,4  - ға  төмендеген.  2007  жылы  экономикада  жалпы  жұмыспен  қамтылғандар  6699,1  мың  адам  болса,  оның  3863,6  мыңы  жалдамалы  жұмысшылар,  ал  өз  еркiншi  жұмыс  iстейтiндер  саны  2835,5  мың  адам.

Қазақстан  Республикасында  2007  жылдан  бастап  бiрiншi  рет  жұмыссыздық  мәселесi  бойынша  халықты  таңдамалы  зерттеу   жүргiзiлдi.  Алынған  ақпаратқа  сай,  жұмыссыздар  арасында  әрбiр  алтыншы  адам  (16)  штат  қысқаруына  байланысты,  әрбiр  8 – шi  адам  (11,6 ) – кәсiпорынның  жойылуына  байланысты  жұмыстан  босатылған.

    Кесте -1

Қазақстан  Республикасының  еңбек  ресурстары

мың. адам