Негізгі құралдар есебі

Шарт келесілерден тұрады: шарттың мағынасы, мерзімі нысаны, тауарды жеткізу мерзімі мен  тәртібі, тараптардың міндеттемелері, міндеттемені орындамаған үшін тараптардың  жауапкершілік шаралары, шарттың қызмет мерзімі, тараптардың занды мекен-жайлары, СТН, экономика секторының коды, резидент екенін дәлелдейтін белгі, тараптардың өкілетті өкілдерінің колдары, мөр таңбасы. Шарттың бір данасы банктің дебиторлар мен кредиторлар есебі бөлімшесіне тіркеу, сактау және бақылау үшін беріледі, ал екінші данасы жабдықтаушылар ұйымына беріледі.

Банк бюджет бабындағы  келісімшарт негізінде келесі дерек-темелер  бойынша жабдықтаушыға «Іс» папкасын ашады: шарт түрі, негіздеме, төлем ынтагері, шарт нөмірі, жабдыктаушының атауы, шарт сомасы, есеп айырысу шоты (төлем жүргізілетін дербестік шот), шот атауы, бағыты, төлем кестесі.

Түскен қүжаттарды тексеріп болғаннан кейін жауапты орындаушы жинақталған және төлем қүжаттарын растайды, содан кейін бөлімшеде шоттар бойынша сәйкес бухгалтерлік жазбалар жасалады.

Дебиторлар жэне кредиторлармен операциялардын шоттарда көрініс табу тәртібі:

1. Алғашкы кезен шығындарын  алдын ала толеу (жалдау, жазылу, жарнама, пошта және т.б. ):

Дт 1791 - «Өзге де алдын  ала төлемдер»

Кт 2203 - «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары»

1050 - «Банктердін. корреспонденттік  есепшоттары»

1001 - «Кассадағы қолма-кол  акша»

2211 - шоттардағы қалдықтар бо-йынша міндеттемелерді орындау үшін қажет өтімді активтердің жеткілікті көлемін ұстап түруға <ие болады. Солардың ішінде олардың жүзеге асырылуы банктің корреспонденттік шотына қара-жаттардың түсуі ерекше мәнге ие болады. Себебі банктің уақтылы және толық көлемде өз міндеттемелерін орындауы біріншіден осыған байланысты.

Айта кететін жәйт, резервтік  капиталдың жоқтығы немесе оның жеткіліксіздігі  мерзімді төлемдерді өтеу үшін өтімді активтер түріндегі тартылған ресурстардың маңЫзды бөлігін пайдалануга мәжбүр етеді, Нәтижесінде банк несие бойынша сыйақыдан алатын табысын жоғалтады, пайданың көлемі төмендейді және капиталдану мүмкіндігі кысқарады.

Халықаралык тәжірибеде банктің  өтімділік көрсеткіші өтеу мерзімі мен активтерді өткізу мүмкіндігін ескере отырып активтер мен міндеттемелер арасывдағы нормативтік сәйкестіктер түрінде анықталған.

Қазақстан Республикасы Үлттық банкі өтімділік коэффициенттік активтердің орта айлық мөлшерінің сомасы 0,2-ден төмен болмайтынын  талап еткенге дейінгі міндеттемелердің орта айлық мөлшерінің сомасына қатынасы ретінде қалыптасқан.

Несиелік мекеменің жеке және занды түлғалардың бос ақшала-рын тартудагы белсенділігінің деңгейін тартылған ресурстар молшерінің меншікті капиталға қатынасымен өлшеуге болады.

Бұл өте маңызды мәселе болып келеді, себебі жеке және заңды гүлгалардың бос каражаттары банктің активті операциялары мен иішсстицияльщ қызметінің негізі болып табылады. Тартылған рссурстардың тиімді деңгейі меншікті капиталдың тәуекелді ескере өлшенген активтерге қатынасы ретіндегі капитал жеткіліктілігі норматив арқылы қадағаланады.

Меншік капитал пассивті операцияларға жатады және мыналарды қамтиды:

• акционсрлік капитал - жай (мерзімсіз бағалы қағаздар), артықшылығы бар акциялар (дауыс беру қүқығы жоқ); банктік резервтер - күтілмеген жағдайларға диввдендтер төлеуге, өтелмеген несиелер шығындарын жабуға арналған резервтер; қосымша төленген капитал, жай және артықшылығы бар акцияларды сату бағамы мен олардың номиналы арасындағы айырма есебінен құралады; қосымша төленбеген капитал активтерді қайта есептеу есебінен құралады; бөлінбеген пайда - банктің өз еркінде қалатын жинакта-

латын пайда сомасы.

Меншікті капитал іэанк  үшін ресурс ретінде акционерге ди-видендтер  төлеу түріндегі құнмен өрнектеледі. Берілген ресурс түрінің өсуі екі жағдайда болуы мүмкін: акционерлік капитал немесе банк пайдасының өсуі. Акционерлік капитал және оған теңестірілген банк қаражаттары қүрылымындағы баптар банк түрақ-тылығын және оның қызметінің тиімділігін қамтамасыз етуде үлкен рөл аткарады.

Меншікті капитал бірнеше қызметтерді атқарады: қорғау, опе-ративті, реттеуші айналым және резервтік қызмет.

Банктің төлем қабілеттілігімен, оның тұрақтылығымен тікелей байланысты. Егер банк ресурстары тек қана меншікті капитал есе-бінен калыптасқан  болса, оны абсолютті өтімді деп  санауға болады, өйткені банкроттық жағдайда тек акционерлер залал шегуі мүмкін.

Алайда, бұл тек банктің  қызмет етуі үшін активтер резервін құру жолымен салымшыларға өтемақы төлеу  кепілі ғана емес, Сонымен қатар бұл ағымдағы қорлардың жеткіліксіздігі жағдайын-дағы шығындардың орнын толтыру кепілі болып табылады. Ком-мерциялык банктерде төлем қабілеттілігі меншік капиталдың тек бір бөлігімен ғана қамтамасыз етіледі. Әдеттегі тәжірибеде төлем қабілетті деп акционерлік капиталы жұмсалмаған банк саналады, яғни активтер кұны кем дегенде банкпен шығарылған қамтамасыз етілмеген міндеттемелерді санамағандағы міндеттемелер сомасы мен акционерлік капитал сомасы қосындысыңа тең.

 

Оперативті қызмет.

Оперативті қызметтің  мәні капиталдың бастапқы мөлшерін қам-тамасыз  етумен тұйықталады, яғни қызметті жүзеге асырудың алғашқы кезеңінде акционерлік  капитал жерді, ғимаратты, қүрал-жабдықтарды  сатып алуға және жалақы төлеуге, сонымен қатар күтілмеген шығындар жағдайына қаржылық резерв қүру үшін қажетті шығындарды кдржыландыру көзі болып табылады.

 

Реттеуші қызмет.

Мемлекеттік органдар занды  және нормативтік актілер көме-гімен меншік капитал мөлшері мен кұрылымын қадағалай отырып банктің қызметін реттейді.

 

Айналым қызметі.

Акционерлік капиталға ақша сала отырып, құрылтайшылар банктік айналымға активтерді авансылайды деп айтуға болады.

Бірақ кез келген коммерциялық қызмет тәуекелге бел бууға мәжбүрлі.

Оның үстіне, айтылып кеткендей, капитал қорғау қызметіне ие. Айналым қызметін жүзеге асыра отырып өзінің айналым капиталын қолма-қол ақшалардың кассалық несиелік факторингтік және лизиютік операциялардың тәуекелділігіне, бағалы қағаздарды және басқа да қатысу құқықтарын сатып алуға ғимараттарға, қүрылыс жэне басқа да негізгі қорларға сала отырып, банктер кредиторла-рын залал шегуден қорғайды.

 

Резервтік қызмет.

Тәуекелдік активтік операциялар  сияқты пассивтік операциялар-ға да тән. Капиталдың ауыспалы айналымы және айналымы үдерісіндс мсрзімді депозиттерді мерзімі жетпей қайтып алу, талап еткенге дейінгі шоттардағы қаражаттарды алып тастау, төлемеу көлемі өсу себебінен банк шоттарына қаражат ағымының тоқта-тылуы және тағы басқа тәуекелдікті жеңеді. Тәуекелдікті жеңу барысында банктерге өтімділік нормативтері, сонымен қатар Үлттық банкте депозиттелетін несиелік жүйенің міндетті резервтік коры ретінде тартылған несиелік ресурстар жағдай жасайды.

Активтік операциялардың ақталмаған тәуекелдіктің орнын жабу үшін нақтырақ айтқанда, шығындардың орнын толтыру үшін банк меншікті капитал резервін қүруға мәжбүрлі.

Бұл банктің тәуекелдігін ескере өлшенген және өлшенбеген активтер шығындарға айналып кеткен жағдайда банк капиталының кызмет етуін қамтамасыз етеді.

Егер банк меншікті қаражаттарды тиімді басқара білетін болса, онда банк осылардың көмегімен табыстылықты көтеріп және салымдардың сақталуын қамтамасыз етеді. Табыс деңгейін қаражат-тарды кысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздардан ссудалар беруге жұмсауға алмастйру жолымен кол жеткізуге болады. Өтімділікке деген косымша қажеттілік немесе міндетті резервтерді көбейту несиелік қоржынын ңемесе бағалы кағаздардың бір бөлігін қолма-қол ақшаға ауыстыру жолымен қағаттандырылады. Егер менеджер салым тартумен байланысты мәселелерді шешсе, онда ол тартылған каражаттардьі қаржыландырумен немесе өтімділіктің талап етілетін көлемін есепке ала отырып несиеге берумен айналысуына болады. Банк өзінің қысқа мерзімді қарыздар мен депозиттік шоттарын реттей отырып, өзіне өтімділікті және табыс-тың өсуін қамтамасыз ете алады. Егер банк салыстырмалы төмен пайыздық мөлшерлеме сәтінде қамтамасыз етілмеген міндеттемелер шығарса, олар соңымен жоғарырақ мөлшерлеме бойынша табысты инвестициялау үшін қажетті арзан қаражаттар көзі болып келуі мүмкін. Сонымен қатар, осы міндеттемелердің өзін несие бойынша лимитті есептеудегі және салымдардың сенімділігін қамтамасыз етудегі капитал ретінде қарастыруға болады. Меншікті каражаттар-мен коса, банк акцияларының нарықтық бағасын жоғарылатуға және қосымша акцияларды қымбаттырақ сатуға мүмкіндік беретін дивидендтер аумағындағы саясат сияқты тиімді кұрал арқылы бас-қаруға болады. Бұл табыстың бір бөлігін үстап қалудан гөрі ұнамдырақ болып келуі мүмкін. Банктің меншікті капиталын басқару тәсілдерінің барлығы акцияларды шығару және орналас-тыру сияқты ресурстарды жұмылдыру тәсілінің баламасы болып табылады. Бұл - қымбат және банк үшін үнемі қолайлы болып келе бермейтін қаржыландыру тәсілі.

 

3. ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІ ДАЙЫНДАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ

 

Қаржылық есеп беруді ұсыну  пайдаланушыларды банктің қар-жылық  жағдайы, кызмет нәтижесі және есепті кезеңдегі оның жағдайының өзгеруі  туралы маңызды, қажетті және анық ақпа-ратпен қамтамасыз етеді.

Екінші деңгейлі банктер  үшін жылдық қаржылық есеп берудің  келесі нысандары белгіленген:

- бухгалтерлік баланс (№1 нысанда);

- табыс және шығыс туралы  есеп (Щ?2 нысанда);

- ақша қозғалысы туралы есеп (№3 нысанда);

- капиталдағы өзгеріс  туралы есеп (4 нысанда);

- түсіндірме жазбалар.

Сонымен бірге бұлардың құрамына тоқсан сайынғы қаржылық есептің  қолданыстағы нысаны кіргізілген. Банктер  сонымен қатар, ай сайынғы және әр күндік баланеты да ұсынады. Банктер балан-старды, оған қосымшаларды және қосымша мәліметтерді екінші деңгейлі банктердің есептік-статистикалық ақпараттарын жинак-тайтын және өндейтін «Статистика» жүйесі арқылы ¥лттық банктің есептеу жұмыстары Департаментіне; ақпараттарды өздерінің қолдарында бар электрондық байланыс құралдары бойынша жіберу жолымен, сол сияқты банкілік қадағалау Департаментіне қағаз жүзінде үсынады.

Банктер, есептеу жүмыстары  Департаментіне әр күндік баланс-ты 2 жүмыс күні ішінде, ай сайынғы балансты есепті кезеңнен кейінгі айдың ішінде үсынады. Оннан асатын филиалдары бар банктер әр күндік балансты 3 жұмыс күні ішінде, ай сайынғыны есепті кезеңнен кейінгі айдың 5 жұмыс күні ішінде ұсынады.

Қорытынды айналымдарды ескере отырып, жылдық есеп беруді үсыну мерзімін Үлттық банк белгілейді.

Екінші деңгейлі банктердің бухгалтерлік есептілігі, жылдық бухгалтерлік баланс, табыстар мен шығыстар туралы есеп түрінде қажетті аудиторлық бекітуден өткеннен кейін міндетті түрде, есепті жылдан кейінгі жылдың 1 мамырына дейін жариялануы керек.

Жарияланғаны жөніндегі  мәліметтер банктік қадағалау Департа-ментіне  есепті жылдан кейінгі 15 мамырынан  кешіктірілмей ұсыны-лады. Қаржылық есептілікті дайындамас бүрын, банктер жылдық есеп беруді дайындау кезеңінде қорытынды операциялар жүргізілуі кажет:

- жіктелген активтер және шартты міндеттемелер бойынша толық көлемде провизия кұру;

- шетел валютасына, тазартылған  қымбат металдарға және бағалы қағаздар құнына, оның ішінде баланстан тыс шоттарға қайта бағалау жүргізу;

- филиалдармен аралық  корреспонденттік шоттарды, Қазақстан ішіндегі банктерде, сол сияқты одан тысқары жерлерде ашылған корреспонденттік «Ностро» шоттарын салыстырып тексеру, ал қорытынды айналымдар жүргізілген жағдайда тиісті бухгалтерлік жазуларды қүрастыру.

- негізгі құралдарды және  материалдарды түгендеу нәтижесіне сәйкес баланстық шоттар бойынша бухгалтерлік жазуларды бейнелеу;

- банк ережесіне сәйкес  сыйақы, демалыс еңбекақысы және т.б.жалақы бойынша есептеулер жүргізу және сәйкес бухгал- терлік жазулар жасау.;

- жасалған барлық келісімшарттарға (депозиттер, несиелер, банкішілік есеп-айырысулар бойынша) бухгалтерлік есеп принциптеріне сәйкес талдау жасау және сәйкес шоттарда

көрсету;

- мерзімі өткен активтерді  және 180 күннен асатын шектелген несиелерді және 60 күннен асатын мерзімі өткен сыйақыны кұрылған провизия есебінен баланстан шығарып, баланстан тыс шоттар қатарына қосу;

- сыйақыларды төлемеу  30 күннен асқан кезде несиелер бойынша сыйақы есептеуді тоқтату;

- болашақ кезең шығыңдары  шоттарында есепте түрған сомаларды салыстыру және бухгалтерлік есеп принципіне сәйкес банк шығындарының тиісті шоттарына жатқызу;

- болашақ кезең табыстары  шоттарындағы қалдьщтарға талдау жасап, бухгалтерлік есеп принципі бойынша тиісті табыстар шотына апару;

- жиналған барлық дербес  шоттар бойынша тексеріс тізімдемелерін  дайындау және де бүл дербес  шоттарда түрған әрбір соманы есепке алынған күнін көрсете отырып жазу.

- банктің негізгі қызметі  және күрделі салымдар бойынша орындалған жүмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін тапсырыс берушілер сатып алушы бойынша дебиторларды салыстырып тексеру. Осындай салыстырып тексеруді тиісті дербес шоттарда есепте түрған кредиторлык қарыздар бойынша да жүргізу;

- транзиттік шоттардағы  дебиторлық және кредиторлық  шоттардағы барлық сомаларға  (теңге және шетел валютасындағы) талдау жасап, олардьт занды және жеке тұлғалардың тиісті дербес шоттарына есепке алу бойынша шаралар қолдану;

- аяқталмаған құрылыс  бойынша орындалған жұмыс көлемін салыстырып тексеру және құрылыстың басынан бері кеткен шығындар сомасын дәлелдеу;

- дебиторлардың шоттарында  есепте тұрған сомалар бойынша есеп беруге тиісті тұлғалардан аванстық есептерді қабылдап, оларды банк шығындарының тиісті дербес шоттарында бейнелеу.

Табыс және шығыс шоттары  бойынша барлық жазбаларды жүргізгеннен кейін, қалдықтар өз араларында жабылады және 4999 «Салыққа дейінгі кіріс» баланстық шотына апарылады.

Осы бір мезгілде 4999 баланстык, шоттан 5999 «Табыс салығы» баланстык шотында есепке алынатьін есептелінген табыс салығы-ның төленуге тиісті сомасы есептен шығарылады./Табыстың қалған бөлігі ағымдағы жылдың бөлінбеген пайдасы бойынша жеке дербес шот аша отырып 3599 «Бөлінбеген таза табыс (жабылмаған зиян)» шотына жіберіледі. Шығындардың табыстан көп болуының нәти-жесінде 4999 баланстық шотта пайда болатын дебеттік қалдықтың толык сомасы 3599 баланстық шотқа жеке дербес шот ашу арқылы аударылады.

3581 «Шетел валютасын өткен  жылдардағы қайта бағалаудың  резервтері» 3599 баланстық шотта  есептелінетін бөлінбеген таза  табыс көлемі анықталғаннан кейін,  есептік қаржылық жылдағы өз  активтерін қайта бағалаудан  жиналған оң курстық айырма  сома-сына қайта бағалау резервтері, 3582 «Тазартылған қымбат металдарды  қайта бағалаудың өткен жылдардағы резервтері», 3585 «Несиелердің валюталық баламасын теңге түрінде белгілей отырып, несиелерді кайта бағалау бойынша өткен жылдардағы резервтері» және 3586 «Салымдардың валюталық баламасын теңге түрінде белгілей отырып, салымдарды қайта бағалаудың,- өткен жылдардағы резервтері» құрылады.