Складвалася
сістэма прафесійнай адукацыі. У
Беларусі ствараліся рамесныя, сельскагаспадарчыя,
камерцыйныя, медыцынскія, музыкальныя,
мастацкія навучальныя ўстановы. Падрыхтоўка
настаўніцкіх кадраў ажыццяўлялася ў
настаўніцкіх семінарыях і настаўніцкіх
інстытутах. Вышэйшых навучальных устаноў
у Беларусі не было. Расійскія ўлады неаднаразова
адхілялі хадайніцтвы грамадскасці Беларусі
аб адкрыцці універсітэта ці політэхнічнага
інстытута.
З
другой паловы ХІХ ст. пачалося свядомае
вывучэнне гісторыі, мовы і культуры
беларускага народа, якое паступова
станавілася справай мясцовай інтэлігенцыі.
У
1855 г. на аснове ўласнай археалагічнай
калекцыі Яўстафій Тышкевіч з дапамогай
свайго братка Канстанціна Тышкевіча
стварыў Віленскі музей старажытнасцей.
Браты таксама працавалі ў
Віленскай археалагічнай камісіі.
Адным
з першых буйных даследчыкаў Беларусі
быў настаўнік І.І. Насовіч. У 1852–1869
гг. ён надрукаваў некалькі зборнікаў
беларускіх прымавак і загадак, а ў 1873
г. – сабраныя ім “Беларускія песні”.
Асноўная праца І.І. Насовіча, якой ён аддаў
16 гадоў, – “Словарь белорусского наречія”,
выдадзены ў 1870 г. у Санкт-Пецярбургу. [3,
с. 143]
У
80–90-я гг. ХІХ ст. пашырылася кола
збіральнікаў і даследчыкаў побыту
і культуры беларускага народа. Адным
з найбольш вядомых прадстаўнікоў
беларускай этнаграфіі гэтага перыяду
з’яўляецца Мікалай Нікіфароўскі – аўтар
шматлікіх прац па этнаграфіі, фалькларыстыцы
і гісторыі Віцебшчыны. Беларускі даследчык
Еўдакім Раманаў ажыццявіў некалькі экспедыцый,
падчас якіх збіраў матэрыял для свайго
“Беларускага зборніка” – своеасаблівай
энцыклапедыі побыту і культуры беларусаў
дарэвалюцыйнага часу. Гісторык і краязнаўца
Аляксей Сапуноў рыхтаваў публікацыі
старажытных актаў і дакументаў па гісторыі
Віцебскага краю ў зборніках “Вітебская
старіна”.
Сярод
даследаванняў пачатку ХХ ст. вылучаюцца
працы заснавальніка беларускага навуковага
мовазнаўства і літаратуразнаўства, этнографа
і фалькларыста Яўхіма Карскага. Вынікі
шматгадовай працы ён апублікаваў у трохтомніку
“Беларусы”, які і сёння не страціў сваёй
навуковай каштоўнасці.
У
пачатку ХХ ст. узрастае грамадская
актыўнасць у вывучэнні Беларусі, ствараецца
шэраг музеяў і таварыстваў, якія ажыццяўлялі
гістарычныя, этнаграфічныя, мовазнаўчыя
і краязнаўчыя даследаванні.
Перыядычны
і кніжны друк у Беларусі развіваўся
ва ўмовах даволі жорсткай цэнзуры. У мясцовых
выдавецтвах выходзіла пераважна рэлігійная
і багаслоўская літаратура, граматыкі
і азбукі, даведнікі, невялікія зборнікі
вершаў. Кнігі выдаваліся галоўным чынам
на рускай, яўрэйскай і польскай мовах,
некалькі кніг у год выходзіла на літоўскай
мове.
У
1886 г. пачалося выданне першай у Беларусі
незалежнай ад урада газеты “Мінскій
лісток”. У газеце змяшчаліся матэрыялы
беларускіх літаратараў, гісторыкаў, фалькларыстаў.
У якасці літаратурна-краязнаўчага дадатка
да “Мінского лістка” публікаваўся “Северо-Западный
календарь”, які змяшчаў шмат этнаграфічных
матэрыялаў. З 1902 г. газета пачала выходзіць
пад назвай “Северо-Западный край”. Менавіта
на яе старонках з’явіўся першы друкаваны
верш Янкі Купалы. [1, с. 89]
У
канцы ХІХ – пачатку ХХ ст.
пачынаюць больш шырока друкавацца беларускамоўныя
творы. Некалькі асобных выданняў вытрымала
паэма “Тарас на Парнасе”, у Пецярбургу
выйшаў з друку зборнік вершаў Янкі Лучыны
“Вязанка” і некаторыя іншыя творы. У
1906 г. у першым легальным беларускім выдавецтве
“Загляне сонца і ў наша ваконца” у Пецярбургу
былі выпушчаны “Беларускі лемантар,
або Першая навука чытання” Каруся Каганца
і “Першае чытанне для дзетак беларусаў”
Цёткі. За выданне зборнікаў вершаў “Дудка
беларуская”, “Смык беларускі” Багушэвіча
і “Жалейка” Купалы Пецярбургскі камітэт
па справах друку распачаў крымінальнае
праследаванне выдавецтва. У перыяд рэвалюцыі
1905–1907 гг. з’явілася шмат новых газет
і часопісаў розных палітычных напрамкаў,
зарадзіўся легальны перыядычны друк
на беларускай мове. Выключную ролю ў развіцці
культуры беларускай нацыі адыгралі газеты
“Наша доля” і “Наша ніва”.
3. Мастацтва і
архітэктура
Літаратура.
Новая беларуская літаратура ХIХ – пачатку
ХХ ст. фарміравалася пад уплывам ідэі
Вялікай французскай рэвалюцыі, рускага
і польскага рэвалюцыйна-вызваленчага
руху. Яна ўвабрала ў сябе вопыт і дасягненні
больш развітых рускай, польскай і ўкраінскай
літаратур, прагрэсіўныя элементы сусветнай
культуры. Літаратура ХIХ ст. заставалася
шматмоўнай. [1, с. 80]
На
пачатку ХХ ст. новая беларуская
літаратура стала грунтоўным летапісам
жыцця, думак і пачуццяў беларускага народа,
яго барацьбы за сацыяльнае і нацыянальнае
вызваленне, стварыла арыгінальныя мастацкія
каштоўнасці, пачала знаходзіць прызнанне
ў перадавых дзеячаў культуры суседніх
народаў, паступова ўключаючыся ў сусветны
гісторыка-літаратурны працэс. [1, с. 84]
У
другой палове ХІХ ст. пачынаецца новы
этап у развіцці беларускай літаратуры.
Пісьменнікі паступова пераадольвалі
вузкае фальклорнае апісальніцтва
сваіх папярэднікаў, станавіліся на
шлях стварэння развітой літаратуры. Ішоў
працэс жанравага ўзбагачэння літаратуры,
удасканальвалася вершаскладанне.
Вяршыняй
развіцця беларускай літаратуры другой
паловы ХІХ ст. стала творчасць
Францішка Багушэвіча. Да сваіх зборнікаў
“Дудка беларуская”, “Смык беларускі”
Ф. Багушэвіч складаў прадмовы, праз якія
імкнуўся абудзіць нацыянальную свядомасць
беларускага народа. У іх ён абвясціў існаванне
беларускага этнасу і адзначыў самастойнасць
беларускай мовы. Цэнтральная тэма твораў
Ф. Багушэвіча – жыццё паднявольнага сялянства,
яго пошукі справядлівасці выйсці з сацыяльнага
бяспраўя. [2, с. 170-186]
На
лепшыя дасягненні літаратуры другой
паловы ХІХ ст. абапіралася беларуская
літаратура пачатку ХХ ст. Новыя
тэмы, матывы і вобразы прынесла
ў беларускую літаратуру Цётка (А. Пашкевіч).
Яе кнігі “Скрыпка беларуская” і “Хрэст
на свабоду” сталі першымі арыгінальнымі
зборнікамі беларускай паэзіі ХХ ст. Цётка
з’явілася адной з пачынальнікаў апавядальнага
жанру. Як таленавіты паэт-наватар, адзін
з пачынальнікаў беларускай драматургіі
і заснавальнікаў нацыянальнай школы
перакладу ўвайшоў у гісторыю беларускай
літаратуры Янка Купала (І. Луцэвіч). Ён
узняў беларускую літаратуру на якасна
новы ўзровень, садзейнічаў фарміраванню
і развіццю беларускай літаратурнай мовы.
Разам з Янкам Купалам заснавальнікам
новай беларускай літаратуры і літаратурнай
мовы стаў Якуб Колас (К. Міцкевіч). Адзіны
паэтычны зборнік “Вянок” належыць Максіму
Багдановічу, аднак ён дазволіў паэту
заняць пачэснае месца сярод класікаў
беларускай літаратуры. У пачатку ХХ ст.
раскрыліся творчыя здольнасці Максіма
Гарэцкага, Змітрака Бядулі, Цішкі Гартнага,
Каруся Каганца і інш. Беларуская літаратура
пачала знаходзіць прызнанне ў суседніх,
перш за ўсё славянскіх, народаў, паступова
ўключацца ў сусветны гісторыка-літаратурны
працэс.
Тэатр
і музыка. У фарміраванні беларускага
прафесійнага нацыянальнага тэатра вялікую
ролю адыграла тэатральная культура рускага,
украінскага і польскага народаў. У беларускіх
гарадах дзейнічалі мясцовыя рускія драматычныя
трупы, а таксама гастралявалі акцёры
сталічных тэатраў. Паспяхова выступалі
артысты ўкраінскіх тэатраў, прыязджалі
польскія тэатральныя калектывы.
Пад
уздзеяннем прафесійнага тэатра ў асяроддзі
беларускай інтэлігенцыі наспявала
ідэя неабходнасці стварэння беларускага
нацыянальнага тэатра прафесійнага тыпу.
У пачатку ХХ ст. арганізоўваюцца шматлікія
музычна-драматычныя гурткі і так званыя
“беларускія вечарынкі”. На “вечарынках”
звычайна выступалі хары, чыталіся беларускія
літаратурныя творы, ставіліся п’есы.
На
традыцыях “беларускіх вечарынак” у
1907 г. узнікла “Першая беларуская трупа”
Ігната Буйніцкага – сапраўдны тэатр
прафесійнага тыпу. У рэпертуары “Першай
беларускай трупы” былі песні, танцы,
пастаноўкі п’ес, дэкламацыя твораў беларускіх
паэтаў і пісьменнікаў. І. Буйніцкі і яго
акцёры займаліся актыўнай гастрольнай
дзейнасцю. У час гастроляў па Беларусі
І. Буйніцкі дапамагаў мясцовым гурткам,
што спрыяла пашырэнню тэатральнага аматарства.
У 1911 і 1912 гг. трупа І. Буйніцкага выступіла
ў Пецярбургу, у 1913 г. калектыў наведаў
Варшаву. Такім чынам, І. Буйніцкі знаёміў
гледачоў з мастацкай культурай беларускага
народа, звяртаў увагу на яе своеасаблівасці
і непаўторны нацыянальны каларыт. Аднак
матэрыяльныя цяжкасці прымусілі І. Буйніцкага
ў 1913 г. закрыць тэатр. [1, с. 80]
Пераемнікам
“Першай беларускай трупы” у працэсе
фарміравання нацыянальнага тэатра
стала “Першае таварыства беларускай
драмы і камедыі”. Яно ўзнікла
ў Мінску пасля Лютаўскай рэвалюцыі.
Арганізаваў Таварыства вядомы беларускі
акцёр і рэжысёр Фларыян Ждановіч.
Творчыя магчымасці Таварыства былі даволі
абмежаваныя, таму што яно трымалася толькі
на энтузіязме ўдзельнікаў. Нягледзячы
на цяжкасці, калектыў ужо ў першыя тыдні
свайго існавання ажыццявіў гастрольную
паездку па Беларусі.
Выяўленчае
мастацтва. Вядомай постаццю ў беларускім
пейзажным жывапісе з’яўляецца фігура
Апалінара Гараўскага. Пейзажы А. Гараўскага
вылучаюцца жыццёвай праўдай і высокім
тэхнічным майстэрствам. Мастак быў вядомы
не толькі ў Расіі, але і за мяжой, ён атрымаў
званне акадэміка жывапісу. Майстрам бытавога
жывапісу быў Нікадзім Сілівановіч.. За
мазаічнае пано “Тайная вячэра” Сілівановічу
прысвоілі ганаровае званне акадэміка.
Адным з вядомых прадстаўнікоў гістарычнага
жанру ў беларускім жывапісе другой паловы
ХІХ ст. быў Казімір Альхімовіч. Сусветную
вядомасць набыла яго карціна “Пахаванне
Гедыміна”. [2, с. 185]
У
канцы ХІХ ст. пачынаецца творчая
дзейнасць таленавітага беларускага
мастака Вітольда Бялыніцкага-Бірулі.
У сваёй творчасці ён развіваў
традыцыі рускага лірычнага пейзажу.
Эмацыянальныя і змястоўныя творы мастака
вылучаюцца мяккім каларытам. У ранні
перыяд былі напісаны пейзажы “З аколіц
Пяцігорска”, якую набыў П. Траццякоў
для сваёй калекцыі, “Вясна ідзе”, што
прынесла аўтару першую прэмію Маскоўскага
таварыства аматараў мастацтваў.
Архітэктура.
Працэс паступовага заняпаду класічнай
архітэктуры рэзка ўзмацніўся ў сярэдзіне
ХІХ ст. Да канца ХІХ ст. у беларускім дойлідстве
пануе эклектыка (або “архітэктура гістарызму”).
Яна вызначалася некрытычным выкарыстаннем
форм розных стыляў (готыкі, барока, ракако,
класіцызму, раманскага і інш.). Звычайна
банкі і навучальныя ўстановы афармлялі
пад рэнесанс, тэатры – пад барока, касцёлы
– пад готыку, праваслаўныя цэрквы будаваліся
ў псеўдавізантыйскім, ці псеўдарускім,
стылі. [2, с. 170-189]
У
другой палове ХІХ ст. наглядаецца
росквіт неагатычнага стылю, які
стаў як бы афіцыйным стылем каталіцкай
царквы ў Беларусі. Неагатычныя пабудовы
ўзводзіліся з чырвонай добра
абпаленай цэглы, прычым фасады не атынкоўваліся,
найбольш багатыя храмы мелі вітражы,
падлогу з паліваных керамічных плітак,
фрэскавы роспіс.
Пасля
падаўлення паўстання 1863–1864 гг. шырокае
распаўсюджанне набыў псеўдарускі,
або псеўдавізантыйскі, стыль, у
праваслаўным культавым дойлідстве.
Рускія архітэктары распрацавалі тыпавыя
варыянты праваслаўных цэркваў, скапіраваныя
з візантыйскіх храмаў і рускіх бажніц
XIV і XVII стст., каб паказаць пераемнасць
рускага дойлідства ад візантыйскай архітэктуры.
Ініцыятарам будаўніцтва падобных храмаў
быў граф Мураўёў, таму ў народзе яны набылі
назву “мураўёвак”.
У
культавым дойлідстве Беларусі склаўся
і неараманскі стыль. Найбольш вядомы
помнік, які спалучае матывы раманскай
і гатычнай архітэктуры, – Чырвоны
касцёл у Мінску (касцёл Сымона і
Алены).
Побач
з “архітэктурай гістарызму”
у канцы ХІХ ст. адбываецца станаўленне
новага Стылю – мадэрна. Мадэрн прынёс
новыя тыпы пабудоў (чыгуначныя вакзалы,
масты, прамысловыя збудаванні), новыя
будаўнічыя матэрыялы і канструкцыі (цэмент,
металічная арматура, фабрычная дахоўка).
Мадэрн праіснаваў на тэрыторыі Беларусі
да першай сусветнай вайны, аднак шырокага
распаўсюджання не набыў.
Заключэнне
Паводле
дасягнутага ў канцы XIX — пачатку XX ст.
узроўню культурнага развіцця Беларусь
нельга aднесці да ліку самых адсталых
нацыянальных раёнаў Расійскай імперыі.
Пры ўcix перашкодах, што стаялі на шляху
духоўнай культуры беларусаў, у ix асяроддзі
ўвесь час знаходзілася нямала таленавітых,
інтэлігентных людзей, якія, абапіраючыся
на прагрэсіўныя традыцыі мінулых пакаленняў,
плённа тварылі новае, часта больш дасканалае,
на ніве духоўнага жыцця. з усталяваннем
капіталістычных адносін значна павялічылася
патрэба ў асобах з адпаведным узроўнем
ведаў у самых розных галінах дзейнасці
чалавека, чым пашыраліся магчымасці для
ўцягнення ў духоўны працэс карэннага
насельніцтва Беларускага края. На стадыі
прамысловага капіталізму i тут у культуры
назіраліся дзве плыні — буржуазная i
рэвалюцыйна-демакратыч-ная. I няхай сабе
творцамі апошняй на яе прафесiйным узроўні
ў пэўнай частцы былі не cамі непасрэдныя
выхадцы з пралетарскіх i паўпралетарскіх
мac з прычыны ix духоўнай няспеласці, а
прадстаўнікі заможных класаў, усё-такі
яны высока цанілі яе, 6о бачылі ў ёй працяг
найлепшых традыцый, характэрных для духоўнага
жыцця ўсяго народа, бачылі будучае беларускай
культуры i таму не шкадавалі свайго мacтaцкara
таленту для яе paзвіцця.