Географиялық белдеулер

Географиялық  қабық туралы жалпы  тусінік

Көптеген  елдердің ғалымдары ерте кезден бері Жер шары және ондағы табиғат жағдайлары туралы алуан түрлі мәліметтер мен нақты деректерді жинақтады. ХЫХ ғасырдың соны мен ХХ ғасырдың басында осы мәліметтерді талдау мен қорытындылаудын нәтижесінде географиялық қабық туралы ілімнің негізі қаланды. Географиялық қабық туралы ілімнің қалыптасуында, әсіресе А. Гумбольдт, В. В. Докучаев және В. И. Вернадский енбектерінің маңызы зор болды.

Географиялық  қабық ғаламшар ауқымындағы ең үлкен  табиғат кешені болып саналады. Табиғат  кешені деп өзара күрделі байланыста әрекет ететін табиғат құрамбөліктерінің  өзіндік жиынтығымен көзге түсетін  жер бетінің бір бөлігін атайтынын  білесіңдер.

Географиялық  қабық термин алғаш рет орыс ғалымы А. А. Григорьев енгізген. Географиялық қабық дегемміз — біртұтас қабығы; оның құрамдас бөліктері (атмосфералық қабаттары, атмосфераның жоғары қабаты, гидросфера мен биосфера) тығыз байланыста болады, олардың арасында ұдайы зат пен энерия алмасуы жүреді. Географиялық қабықта тіршілік шоғырланған, бос энергия алмасу түрлері бар заттар, қатты, сұйық, газ тәрізді күйде кездеседі. Географиялық қабықтың энергияның басым бөлігін Күннен алады.

Аталған факторлардың өзара ұштасуы географиялық қабықтың қалыптасуы мен дамуына, сондай-ақ оған тән заңдылықтардың сипатын  анықтайды. Бұл заңдылықтар бүкіл  географиялық қабыққа да, оның жекелеген  құрамбөліктері мен шағын көлемді  табиғат кешендеріне де ортақ  болып келеді. Географиялық қабықтың аса маңызды жалпы заңдылықтарына оның біртұтастығы. Зат және энергия  айналымы, ұзақтылығы, зоналылығы жатады.

Географиялық  қабықтың біртұттастық заңдылығы. Географиялық қайықты құрайтын құрамбөліктер (жер  бедері, ауа, су, топырақ, тіршілік дүниесі) әрқайсысы өзіне тән заңдылықтар  негізінде қалыптасады. Бірақ олар жорғалай, оқшау дами алмайды, өйткені  олар географиялық қабық ауқымында  бір-бірімен өзара байланысты және тәуелді. Осылайша географиялық қабықтың әр құрам-бөліктері өз заңдылықтары бойынша дами отырып, өзге құрамбөліктердің де әсеріне ұшырайды және ез кезегінде  оларға да әсер етеді. Біртұтастық заңдылығына  сәйкес, бір құрамбөліктің өзгерісі міндетті түрде басқа құрамбеліктердің өзгерісіне себепші болады. Аталған  өзгерістер өте ауқымды сипат  алса, онда географиялық қабық тұтасымен  өзгеріске түсуі мүмкін.

Табиғи  жүйедегі өзгерістердің қарқыны  мен ауқымы бұл жүйеге енетін құрам-бөліктердің  өзгеру жылдамдығына байланысты. Құрам-бөліктерді өзгерістерге тұрақтылығы жөнінен  мынадай қатарға қоюға болады: геологиялық жыныстар — жер бедері — климаттық жағдайлар — су — топырақ — өсімдіктер әлемі — жануарлар дүниесі.

Географиялық  қабықтың біртұтастық заңдылығын білудің  ғылыми-қолданбалы маңызы зор. Қазіргі  таңда табиғи өсімдік жамылғысын мәдени өсімдіктермен алмастыру, жасанды  бөгендер мен бөгеттер салу, шөлді  аудандарды суландыру мен батпақтарды құрғату тәрізді шаруашылық әрекеттер табиғат кешенінің тұтастығына елеулі түрде ықпал етіп, уақыт өте келе оның кері өзгерістеріне, кейде тіпті апатты жағдайларға да алып келуі мүмкін. Мәселен, Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру барысында солтүстік аймақтағы құнарлы жерлер жаппай жыртылды. Бірақ осы шараларды жүзеге асыру барысында жергілікті жердің климаттық жағдайы ескерілмеді. Бүл аймақ арқылы өте қуатты желдер соғады, ол топырақтың беткі қабатын ұшырып әкетеді. Соның нәтижесінде бірнеше жыл өткен соң бұрынғы құнарлы топырақтың біраз бөлігі жарамсыз жерлерге айналды. Әрине, жіберілген қателікті түзету мақсатында көптеген шаралар жүргізілуде, бірақ табиғатқа келтірілген кері өзгеріс еш уақытта орнына келмейді. Мұндай мысалдарды Жер шарының кез келген бөлігінен келтіруге болады. Сондықтан географиялық қабықтың тұтастық зандылығын сақтай отырып қана, саналы түрде шаруашылық әрекеттерді жүзеге асыру қажет.

Зат және энергия айналымы. Географиялық қабықтағы маңызды заңдылықтардың бірі — зат және энергия айналымы. Айналымның бірнеше түрі бар: атмосферадағы ауа айналымы, су айналымы, жер қыртысындағы зат және энергия айналымы және т.б. Айналым тоқтаусыз жүреді және географиялық қабықтың барлық құрамдас бөліктерін қамтиды.

Күннен  келетін жылу географиялық қабықта  жүретін процестердің энергия көзі және қозғаушы күші болып табылады. Айналым барысында Күннен келетін  орасан мол энергия өзгеріске  түсіп, бір түрден екінші түрге ауысады (табиғаттағы энергияның түрлерін естеріңе түсіріңдер). Жерге Күннен жылына 5628-1021 Дж/см2 шамасында жылу келіп түседі. Энергия айналымы географиялық қабықтың барлық құрамбөліктерін қамтумен қатар, басқа айналым түрлерінің жүруіне  қозғаушы күш болып табылады. Географиялық қабық үшін су айналымының маңызы зор (айналымның бұл түрімен сендер "Гидросфера" тақырыбында таныстыңдар).

Географиялық  қабықтың дамуында биологиялық айналым  да айрықша рөл атқарады. Биологиялық  айналым фотосинтезден басталатын күрделі процес- тердің тізбегінен тұрады. Күн сәулесінің және ауадағы  көмірқышқыл газының тікелей  қатысуымен жүретін фотосинтез процесі  нәтижесінде биосфераның негізін  құрайтын өте көп мөлшердегі энергия  жинақталады. Сондай-ақ атмосфера оттекпен толықтырылып Географиялық қабықта  органикалық заттардың түзілуі  және ыдырауымен қатар жүреді. Микроорганизмдер, жануар мен өсімдіктер ыдыратып, шіріту арқылы минералды заттарға айналдырады. Бұл процесті жылу тездетеді. Ал түзілген минералды заттар топырақтағы сумен бірге бойына сіңіріледі. Сонымен жылу және ылғалдың, органикалық және минералды заттардың қатысуымен жүретін биологиялық айналым үздіксіз қайталанады.

Өзіндік жеке ерекшеліктеріне және жүру сипатына, қарқынына қарамастан, әрбір айналым  тұйық шеңбер жасамай, бір-бірімен  өзара қатынаста болады, яғни географиялық қабықтағы біртұтас зат пен энергия  алмасуды жүзеге асырады. Айналымдардың  тұйық болмауының арқасында табиғат  құрамбөліктерінің, тұтастай алғанда  географиялық қабықтың ұзаруы мен түрленуі жүреді.^[1]